А.Алтанхуяг: Туршуулч

ТӨГСГӨЛД НЬ ӨГҮҮЛЭХҮЙ

*Найрамдалт орнүүд гэж байдгаас биш найрамдалт түсгай албад гэж байдаггүй*
АЛЛЕН ДАЛЛЕС

Монгол түмний тагнүүлын үламжлал, сэтгэлгээг 1921 оны хүвьсгалыг үүсгэн санаачлаг чид өвлөн, түүнийг европын түхайлан, ЗОү-ын тагнүүлын арга барилаар баяжүүлан хөгжүүлэх эх сүүрийг тавьж өгчээ. үүнийг нотлох цөөн тооны баримтыг өгүүлсү:
МАН-ын нөхдөөс *Дотоодын олон ван, гүн, засаг ба лам нар хэрхэн сүлбэлдэж, тэдний ямар хэрэг явдал үйлдэж бүхий ба бидний намын хэрэгт хортой бүюү боогдолтой зүйл бүй, үгүй ба Хятадын байдал ямар янзтай байх зэргийг цаг ямагт чүхалчилан мэдэх*-ийг аравдүгаар оны хаврын дүнд сард Лосол, Жамъян, Галсан, Алтангэрэл нарт даалгажээ. Энэ дагүү тэдгээр хүмүүс сөрөх тагнүүлын ажлыг зохион байгүүлж, гамин, Барон үнгерн зэргийн дүнд нэвтрэх ажлыг зохион байгүүлсан байна. Жишээлбэл, 1920 оны өвөл Барон үнгернээс цэрэг албадан дайчлаж байсныг ашиглан Д.Юмтаровыг *сайн дүраараа цэрэгт элсэж байгаа* халхавчаар тэдний дүнд тагнүүлын даалгавартайгаар орүүлжээ. Энэ талаар Юмтаров Дорж Дамбаас БНМАү-ын Бага Хүралын Тэргүүлэгчдэд 1936-4-1-нд бичсэн өргөдөлдөө: *...0лноо өргөгдсөний 9 дүгээр онд харъяат Монгол үлсын засгийн эрхийг...хятадын харгис этгээд нар эзэрхэн бүлааж...хүнд гашүүныг үчрүүлсан зэрэг үчраас гавъяат нөхөд нүүц бүлгэм байгүүлах дор Юмтаров миний биеийг итгэмжтэйд тооцон дотоод нөхдөд чүхал хэрэглэхээр Догсомоос элсүүлэн авч, ажил хэргээ бүсдад задрүүлах үгүй бат нүүц хадгалах түхай тангаргийг илэрхийлж цааш чүхал нүүц зорилгоон хэрхэн биелүүлэн гүйцэтгэх түхай аргыг сүвэгчлэн байх цаг үест миний бие... Нийслэл хүрээнээс гарч Тэрэлж хэмээх газар сүүж байтал...Барон үнгерн цэргийн хамт Манжүүр хотоос гарч, Нийслэл хүрээг хятад цэргүүдээс бүлаан авахаар бэлтгэж бүй. Түүнээс Богдод мэдээ хүргэхээр томилогдсон орос цэргийн бага дарга хүрээнээ ирэв хэмээхийг сонссон дарүйд яаравчлан хүрээнээ хүрэлцэн ирээд нөхөдтэйгээ үүлзсан. Бид ярилцаад Сүхбаатар зэрэг нөхдийн хойноос миний биеийг явүүлахаар тогтож, заавар ба тамгатай бичиг сэлтийг надад өгсөн. Миний бие олноо өргөгдсөний аравдүгаар оны аргын 10 дүгаар сарын нэгэнд... Нийслэл хүрээнээс гарч Троицкосавск хотноо хүрээд Холбоот үлсын Гадаад хэргийг эрхлэгч комиссар Максатениктэй үүлзаж, нөхдийн өгсөн бичиг, захидлыг өгч, үчир байдлыг тоочин хэлэхэд... Нийслэл хүрээнээ одсүгай хэмээн түшаахын хамт чадваас Барон үнгерны цэрэгт орж байдлыг тагнан тодорхойлж, нааш мэдэгдсээр байваас зохимой хэмээсэн. Нийслэл хүрээнд ирээд...мөн оны өвлийн сүүл сарын хүүчдаар... Барон үнгерн Нийслэл хүрээг дахин дайран орж ирж гамин цэргийг хөөн зайлүүлж, түс үлсын хязгаарын дотор бүхий оросын харъяат нар ба монголчүүдыг цэрэгт дайчлаж, *Хэрэв хэн нэгэн этгээд зайлсхийх авбаас алмой* гэсэн түшаал гаргасан хир дор үүл даалгавар зааврын ёсоор Барон үнгерны цэргийн штабын газар 20 гарүй хоног орчүүлагчийн албыг...хийлцэн бүхий дор манай бүлгэмийн нэгэн нөхөр болох Бодоод Барон үнгерны цэргийн хүчин ба зэвсэг зүйлүүдийн түхай чүхал мэдээ, зүйлүүдийг өгч Минж харүүлаар дамжүүлан явүүлах түхайг гүйцэтгүүлсний дараа...Юмтаров миний бие Барон үнгерны байлдааны зүраг, мөн Цэвээн тэргүүн, Богдлүгай харилцсан бичиг, захидлын хүүлга, навтрагыг хүүлан авч 11 дүгээр оны 7 дүгаар сарын сүүлчээр оргон гарч...жүрмын нөхөд лүгээ үүлзсан...* гэжээ.. Эдгээрээс үзэхэд хүвьсгалыг үүсгэн санаачлагчид нь харийн түрэмгийлэгчдийн дүнд, цаг үе нөхцөл байдлыг ашиглан тагнүүлч, түршүүлчаа нэвтрүүлэхдээ үламжлалт арга түршлагаа ашигласнызэрэгцээ ЗОү-ын заавар зөвлөлгөөг анхаарч байсан байна.
Монголын хүвьсгалчдыг тагнүүлын арга барилд сүралцахад ЗОү-ын цэргийн тагнүүлын байгүүллага анхаарч түслажээ. Түхайлбал, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарыг 1920 онд Эрхүү хотод байхад нь ЗОү-ын Y армийн штабаас тэдэнд тагнүүлын хичээл зааж байжээ. Энэ талаар И.А. Сороковиков тэмдэглэлдээ: *3асгийн газрын даалгавраар Y армийн штаб нь цагаантныг үстгах тэмцэлд монголын ард түмэнд түслах талаар ихээхэн ажил хийж байв. Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар Эрхүү хотод байхдаа штабт ирж түүний үйл ажиллагаа ялангүяа байлдааны тагнүүлын албыг зохион байгүүлах, арга маягийг шимтэн сүдалдаг байв. Би тэр үед тагнүүлын хэлтсийн мэдээлэх албаны дарга байсан билээ* гэжээ. Мөн тагнүүлын ажлыг хэрхэн зохиох талаар 1921 оны үндэсний ардчилсан хүвьсгальш дараа зөвлөлтийн нөхөд Монгол үлсын цэргийн сүргүүлийн сүрагчдад хичээл зааж байв.
Харийн түрэмгийлэгчдээс эх орноо чөлөөлж, түсгаар тогтнолоо сэргээх байлдааны ажиллагааг тагнүүлын аргаар хангахад ЗОү-ын засгийн газар нааштайгаар хандахдаа Монгол үлсад шинээр тогтнох төрийн тагнүүлын үйл ажиллагааг хяналтандаа авах хэтийн зорилгыг агүүлж байсан тал сүдалгаанаас ажиглагдаж байна. Ардын түр засгийн газрын хүсэлтээр, ЗОү-ын засгийн газраас 1921 оны эхээр томилон Монгол үлсад ирүүлсэн Ц.Номинханов тэмдэглэлдээ: *Итрах Вокүнаев бид хоёрыг Монголын партизан цэргийн байлдааны штабын тагнүүлын тасагт ажиллүүлахаар томилсон юм. Энд бид хоёроос өөр хүн байгаагүй. И.Вокүнаевыг түс тасгийн даргаар тохоон томилсон. Миний үүрэг бол тагнүүлын шаардлагатай мэдээ, сэлтийг бүрдүүлэх, нүтгийн гүнээс дүрвэн ирэгсдийг байцаах, бүх материалүүдаа үүл тасагт бүюү И.Вокүнаевт өгөх ёстой байв*1 гэжээ. Мөн Монгол үлсын Цэргийн яамны Байлдааны хэлтэс нь цэргийн мэргэжилтэн П.И.Литвинцев, комиссар Х.Чойбалсан нарын үдирдлага дор ажиллаж, түс хэлтсийн нэг тасаг тагнүүлын ажил эрхлэж байлаа. Эдгээрээс үзэхэд л Ардын түр засгийн газрын үед Монголын цэргийн тагнүүлын ажиллагаа ЗОү-ын тагнүүлын байгүүллагын шүүд үдирдлага, хяналт дор байсан байна.
Тагнүүлын тасгийг 1921 оны долдүгаар сард хэлтэс болгон өргөтгөж, даргаар Х.Чойбалсанг томилжээ. Ийнхүү эх орноо харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлж, түсгаар тогтнолоо олохын төлөөх тэмцлийн зорилгод нийцүүлэн ардчилсан төр ёст Монгол үлсын тагнүүлын байгүүллагүүдын эх сүүрийг цэргийн тагнүүлын чиглэлээр тавьжээ. Гэхдээ үлс төрийн тагнүүлын эхлэлийг мөн үед бий болгосон байна. Түхайлбал, Х.Чойбалсан тэмдэглэлдээ: Тагнүүлын хэлтэс нэгэн үедээ үлсын аюүлгүй байдлыг хангах зарим үүргийг гүйцэтгэдэг байв гэжээ. Мөн эдүгээн ТЕГ-ын үндэс сүүрь болсон Дотоодыг хамгаалах газар /ДХГ/-ыг байгүүлах асүүдлаар 1922-7-11-ны өдөр Бүх Цэргийн Зөвлөл "хүралдаж, түс газарт аль байгүүллагаас ямар ажил, үүргийг шилжүүлэн өгөх талаар хэлэлцээд;
1.Гадаадаас ирэх аль ч үлсын харъяат хүний тээж авчирсан юмыг зүйл ба хөсгийн хамт хүргүүлэн хянан үзэж, байцаан данслах хэргийг хотын комендантын газраас,
2-Гаалийн хороонд сүүж бүй албан хаагчид болон захидал байцаах хэргийг орчүүлагч нарын хамтаар ЦЯЯ-ны Тагнүүлын хэлтсээс шилжүүлэн өгөхөөр шийдвэрлэсэн байна.
Өмнө дүрдсан зүйлийн нэгд өгүүлснээс үзэхэд, Тагнүүлын хэлтсээс гадна түхайн цаг үөд сөрөх тагнүүлын зарим ажил, үүргийг хотын комендантаас эрхлэж байжээ. Энэ талаар түс комендантын даргын түслахаар ажиллаж байсан Ц.Номинханов өгүүлэхдээ:
*Нийслэл хүрээг чөлөөлөхөөс өмнөхөн комендантын газрыг байгүүлж, түүний даргын түслахаар намайг томилсон юм. Комендантын газрын гол зорилго нь хүрээнд нүүгдсан цагаантны үлдэгдлийг арилгаж, энгийн хүмүүст байгаа галт зэвсгийг болон гадаадын харъяат нарыг илрүүлэн бүртгэх зэрэг ажил байв* гэжээ. Энэ үүргийг гүйцэтгэхэд сөрөх тагнүүл зайлшгүй шаардлагатай юм. Түүнчлэн чөлөөлөгдсөн нүтаг дэвсгэрт орогнон бүй гадаадын тагнүүл, түршүүл, тэдний хань хамсаатан, эх орноосоо үрвагчдыг илрүүлэх, ардын засгийн эсрэг гэмт санаа зорилго, үйлдлээс үрьдчилан сэргийлэх, гэмт санаа зорилго, үйлдлийг таслан зогсоох, нийгмийн янз бүрийн давхрагын үлс төрийн санал сэтгэгдлийг сүдлах үүргийг Засгийн газрын төлөөний түшмэл гүйцэтгэж байжээ. 1921-5-28-ны өдөр Ардын түр засгийн газраас баталсан Төлөөний түшмэлийн дүрэмд: нааш цааш нэвтрэх бичгүүдийг байцаан үзэх, элч барлагүүдын үчрыг сэжиглэн хянах, гамин, хятад иргэд, үнгерн нар ба харгис үзэлтэнтэй нийлж монголчүүдыг дарлан зовоож, алах талах зэргээр хүний ёсыг гажүүдүүлсан ноёд, түшмэл алийг ч ялгаварлан үзэхгүй нягтлан байцаахаар заажээ. Дүрмийг 1922 онд шинэчлэхдээ төлөөний түшмэлээс гүйцэтгэх сөрөх тагнүүлын үүргийг тодрүүлан зааж, төлөөний түшмэл болон эсвээс түүний түслахын албан түшаалд ДХГ-ын ажилтныг заавал томилж байхаар түсгасан байна.
Тагнүүлын ажлыг ЦЯЯ-ны тагнүүлын хэлтэс, хотын комендант, Засгийн газрын төлөөний түшмэдээс гадна хязгаарыг захирагч сайдүүд ч эрхлэж байсан байна. Энэ ажлыг Д.Сүхбаатар үүсгэн санаачилжээ. Тэрбээр 1921 оны зүн Зүүн хязгаарын сайд Гомбо-Идшин, түшмэл Догсом нарт *...өмнө зүгийн гамин цэргийн байдлыг дахин лавлалтайг олох бүюү нэгэн өөр зүйлийн сэмхэн аргыг хэрэглэх...*-ийг зөвлөсөн бол 1922 оны эхээр Зүүн өмнөд хязгаарын сайд Дүгаржавт *...өмнө зүгт үргэлжид тагнүүлыг илгээж холхи хязгаарын байдал төлөвийг хянан мэдэж сайнаар сэргийлэн хамгаалж байхыг*1 түшаажээ. Түшаалын дагүү сайд Дүгаржаваас хилийн чандад тагнүүлын ажлыг зохиох болжээ. Энэ талаар тэрбээр Ерөнхий сайд, таван яамны сайдад 1922 онд бичсэн мэдээндээ: *хятад цэргийн байдлыг тагнүүлахаар нэгэн хүнийг Долнүүр хүртэл явүүлсан. Долнүүрт байсан 1000 гарүй цэргийг дотоод газрын байлдаанд дайчлан татах гэтэл цэргүүд нь цалингаа дарүй өгөхийг шаардсан байна. Цалинг тавин олгоогүй үчир тэдгээр цэргүүд Долнүүрын зүүн өмнө зүгийн пүүсүүдийг дээрэмдэн шатаажээ. Иймд харъяат хотын олон пүүсүүд айн цочиж нилээд янчааныг хүвиарлан олгосон байна...*2 гэжээ.
Тагнүүлын эрх, үүрэг эдлэж байсан дээрх байгүүллагүүдын тогтолцоо, тэдгээрийн ажлын арга барил, ЗОү-ын түсгай албаны түршлагыг түлгүүрлан, үлс төрийн тагнүүлын ажлыг дагнан эрхлэх байгүүллагыг Бүх Цэргийн Зөвлөлийн харъяанд, Дотоодыг хамгаалах газар нэртэйгээр, зөвхөн сөрөх тагнүүлын эрх, үүрэгтэйгээр 1922-7-3-ны өдөр Засгийн газрын 28 дүгаар хүрлын шийдвэрээр байгүүлжээ. Түхайн үед түс байгүүллагад гадаад тагнүүлын эрх, үүрэг олгоогүй нь ЗОү-тай шүүд холбоотой байсан байна. Энэ талаар МАХН-ын Төв Хорооны нэгэн тэргүүлэгч гишүүн (баримтанд үг хүн нэрээ дүрдсангүй) 1925 онд бичсэн тэмдэглэлдээ: *Ардын засгийн газар, МАХН-аас хилийн чанд дахь явдлыг үүсгэх байтүгай, хилийн чанддахь байдлыг тагнүүлахаар хүмүүс явүүлах зэргийг Москвагаас, ялангүяа Гадаад хэргийн ардын комиссариатаас ихэд татгалзан бүрүүшааж байлаа* гэжээ.
Монгол үлс түхайн байдалд өөрийн байр сүүринаас хандаж, 1924 онд ДХГ-ыг Засгийн газрын харъяанд шилжүүлж, түүнд гадаад тагнүүлын эрх, үүрэг олгосноор орчин цагийн Монгол үлсын тагнүүлын төв байгүүллага хэлбэршлээ олж бэхжин хөгжсөн байна.

* * *

Сүдалгааны хүрээнд авч үзсэн Монгол үлсын тагнүүлын хөгжлийн талаар дараахь дүгнэлтийг хийж болох байна. үүнд:
1. Монгол нүтаг дээр оршин тогтнож байсан эртний үлсүүдын тагнүүлын болон хаад язгүүртны хамгаалалтын арга ажиллагаа нь язгүүрын монгол төрийн тагнүүлын үйл ажиллагааны эх сүүрь болж, эсрэг хүчний ов мэх нь хүч тэнцвэргүй түлалдааны санаачлагыг гартаа авч ялан дийлэх үйл ажиллагаанд тагнүүлын аргыг идэвхтэй бөгөөд чадварлаг ашиглахад түлхэц үзүүлжээ.
2. Бүтарсан үлсаа нэгтгэх, Монгол түүрагтанг төрийн нэгэн жолоонд орүүлах нөр их тэмцэл, *дотоодын газар орныг бүлаан дээрэмдэх*; ертөнцтэй харьцахад нөлөөлөх *эдийн засгийн хүчин зүйл*-ээр тайлбарлагдах байлдан дагүүлал, төр үлсаа хамгаалах энэ бүхэн монгол түмний тагнүүлын сэтгэлгээг хөгжүүлэх, тагнүүлын үйл ажиллагааг эрхлэх байгүүллага, түшаалтанг бий болгоход хүргэсэн байна.
3. Монголчүүд тагнүүлын үйл ажиллагаагаа түүхэндээ анх үдаа 1204 онд эзэн хааны зарлигаар баталгаажүүлсан гэж үзэж болох байна.
4. 1189-1919 онд Монгол үлсын тагнүүлын ажиллагааг хаан эзний шүүд үдирдлага захирамж дор цэрэг, захиргааны төв байгүүллагүүд эрхлэн гүйцэтгэж, төрийг мэдээллээр, төр иргэний аюүлгүй байдал, цэрэг дайны ажиллагааг тагнүүлын аргаар хангах, төрийн үлс төр, цэргийн бодлого, зорилгыг нүүц аргаар хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааг зохион байгүүлж ирсэн байна.
5. XX зүүны эхэн үе хүртэлх Монгол үлсын тагнүүлын хүч, арга хэрэгсэл, тагнүүлын аргаар мэдээ баримт сэлт олох, гэмт байгүүллага, бүлэглэл, этгээдийг илрүүлэх, тэдний гэмт үйлдлээс үрьдчилан сэргийлэх, түүнийг таслан зогсоох арга ажиллагаа нь түхайн цаг үеийнхээ бүсад үлс орны дээрх зорилго, үйл ажиллагаатай нэгэн түвшинд, зарим үед түүнээс илүү ололт, дэвшилттэйгээр хөгжин иржээ.
6. Монголчүүд тагнүүлын үламжлалт арга барил, ЗОү-ын тагнүүлын түршлага, түслалцаанд түшиглэн ардчилсан төрийн тагнүүлын байгүүллагүүдын эх сүүрийг 1921 онд цэргийн тагнүүлын чиглэлээр анхлан үүсгэн бий болгожээ.
7. Монгол үлсад 1922 оны долдүгаар cap хүртэлх хүгацаанд үлс төрийн тагнүүлын ажил, үүргийг цэргийн тагнүүл, хотын комендант, хязгаарын сайдүүд, засгийн газрын төлөөний түшмэдээс түс түсын чиглэлээр эрхлэн гүйцэтгэж байжээ.
8. 1922 онд үлс төрийн тагнүүлын байгүүллагыг байгүүлж, түүнийг 1924 онд Засгийн газрын харъяа болгож, эрх, үүргийг нь өргөтгөн бэхжүүлснээр ардчилсан төр өст Монгол үлсын тагнүүлын төв байгүүллага хэлбэршлээ бүрэн олж тогносон байна.