Дөрөвдүгээр бүлэг
Бээжин дайллага-зааварчилгаа
Бээжин дайллага-зааварчилгаа
“Тангараг дорой бузрыг түгээж түгээж
Таньсангүй шиг суух тэмбүүтэй ертөнц
Айлын хооронд цуугиулж цуугиулж
Ашгүй сайн хүн шиг зогжийж суух ертөнц
Шөнөжин нүцгэн мөлхөж мөлхөж
Өдөр эс мэдсэн юм шиг суух ертөнц”
/”Ертөнц авгайн жам хэмээх оршив” Дулдуйтыг Равжаа/
Таньсангүй шиг суух тэмбүүтэй ертөнц
Айлын хооронд цуугиулж цуугиулж
Ашгүй сайн хүн шиг зогжийж суух ертөнц
Шөнөжин нүцгэн мөлхөж мөлхөж
Өдөр эс мэдсэн юм шиг суух ертөнц”
/”Ертөнц авгайн жам хэмээх оршив” Дулдуйтыг Равжаа/
Мэдэн будлиулсан маргаан
Сонгино Хайрхан дүүргийн цагдаагийн газар, Баянзүрх дүүргийн цагдаагийн газрын ажилтнууд Сонгины булан дахь хятадын ногооны талбай дахь намуу цэцгийн тарьж ургуулсан газар, Амгалангийн ногооны талбайд мөн цэцэг тарьж ургуулсан газарт нэг зэрэг, нэг өдөр, нэг цагт очиж, тэр улаахан цэцэг ярайлган дэлгэрсэн хэсэгхэн газрыг эзэнд нь дөнгөж дуулгаад, нарийн модон саваагаар саваадан, нэг ч ширхэг ургамал үлдээлгүй хавтгайлж орхисон байна. Цэцэг ургуулагч луухаан нар ам нэгдэж дүйсэн янзаар муухай дуугаар хашгиран:Ай, энэ цэцэг та нарт ямар гэм хийсэн юм бэ? Та нар яахаараа хүний тарьсан ургамлыг ингэж сүйтгэж байна вэ? Энэ цэцэг ногоо та нарт ямар ч гэм хор хүргээгүй байгаа биш үү гэж орсгой шүдээ ярзайлган хашгирч, очсон цагдаа нарыг барьж ноцох нь холгүй загнажээ.
Та нар дуугаа аяд. Ингэж тонгочоод байвал та нарыг хэрэгт татахад хүрнэ шүү гэж цагдаа нар хариу анхааруулан хэлээд, “Улсын нийслэлд хэний ч зөвшөөрөлгүй хорт ургамал тарьсан хэргийн учир нэг зуун мянган төгрөгөөр (хуучин ханшаар) торголоо” гэсэн албан хуудас гардуулан өгсөнд ногоочин хүмүүсийн зан нь жаахан намжиж, аман дотроо хараал зүхлийн үг хэлээд, албаны хүмүүсийг доромжилсон бузар үгээ шивнэлдэн байв. Тэдний ааш зан нь яг нэг хүн, нэг газарт байгаа юм шиг ижил байх нь ногоочин хужаа нар хоорондоо эв нэгдэж хуйвалдсанаа илэрхийлнэ. Цагдаа нар тэдэнтэй маргаж тэмцэлдсэнгүй, хэлж байгаа үгийг нь сонсож мэдээд, үүргээ гүйцэтгэсэн учир тэндээс явжээ.
Энэ хэргийн дараа ногоо таригч хятадууд тэр талбай дээр хоёр газар адилхан нэлээд хэдүүлээ болж цуглаад, царайгаа улайлган, дуугаа чангалж бараг л бослого хөдөлгөөний байдалтайгаар элдэв үг үглэж:
Бид амь зууж аж төрөх санаагаар атга чимх ногоо тарьж байхад түүнийг энэ жудаггүй цагдаа нар олуулаа ирж тарьсан ургамлыг мод шийдмээр бороохойдон балбаж сүйтгэлээ ... Бид энд ирсэн цагдаа нартай заргалдан Улаанбаатар хотын яаманд орж хэлээд сүйтгүүлсэн цэцэг ногооныхоо үнийг төлүүлэн олж авна хэмээн зэрэг зэрэг хашгиралдсан байна. Тэднийг чухам яаж загнахыг цагдаагийн талаас тусгай хүн очиж холхоноос ажиж байлаа. Тэр очсон хүмүүсийн дотор уг хэргийг ажиж туршин, анхлан мэдээд, зохих шатны албаны хүмүүст мэдээлэн хэлсэн Шархүү байлцлаа. Хэргийн “эзэн” ингэж явах нь зүй ёсны байв.
Хятадуудын зарим нь өдөөн хатгах чанарын үг зориуд хашгиран хэлж сүржигнэж байх нь цаанаа л нэг өөдгүй шинжтэй байж харагдав. Тэд ер нь энэ хэргээр далимдуулан үймээн дэгдээх гэсэн санаатай ч байж мэдэх янзтай аж. Бүр хэтрээд торгууль хүлээсэн Мо, Су хоёр хужаа тэр торгуулийг нь хаа очсон ч төлөхгүй гэж омгорхог бардам ааш үзүүлж байлаа.
Энэ байдлыг харсан дүүргийн цагдаагийн газрууд уг хэрэг дэгдсэний маргааш нь ногоочин хоёр хужаад тогтоосон торгуулийн мөнгийг төл гэж шаардвал тэд:
Биднийг ямар ч гэм хийгээгүй зүгээр ногоогоо арчлаад байж байхад манай цэцгийг модоор нүдэн усгасан тэр цагдаагийн дураараа авирлагч хүмүүс бидний тэр юмыг төлж өгөх ёстой гэж өөдөөс нь мөнгө нэхэн загнасан байна. Энэ хужаа нар биедээ ямар ч зэмлэл халгаахгүй нь илт болов. Ийм янзын маргаан цуухиан Амгалан гацааны ногооны талбарт болж, тэнд ажиглагчаар Шархүү байж харж байхад Модны үйлдвэрийн захиалга хүлээн авагч эмэгтэй Балжин тэнд бас яваад ирчихсэн, самар цөмөөд зогсож байснаа Шархүүг харсан дороо нэрээр нь дуудан гүйж ирж мэндлэн уулзлаа. Ажиглахад энэ эмэгтэй биеэ гангалан гооддог нь буурсан шинжтэй, царай нүүр нь ч хуржийж будаг зориуд түрхэн, дух хацар нь бүрзийгээд нас харьж байгаа хүний намбанд оруулсан байв. Шархүү түүнтэй уулзалгүй нэлээд удаж дээ. Уг нь энэ хоёр цагтаа цалгиж явсан хоёрсон. Гэлээ ч залуудаа гунхаж явсны нь үлдэгдэл түүний биед тусан, жарваганан ангалздаг төрх нь хэвээр хадгалагдан байв. Аманцар тэр хүүхэн Шархүүгийн дэргэд ирж зогсоод шулганан элдэвлэж, торгууль нэхэх гэж ирсэн цагдаатай маргалдаж цуугиулж байгаа хятадыг хараад шүүрс алдан:
Ээ, чааваас даа. Энэ амь зуух гэж ядан газар мэрж байгаа амьтадтай цагдаа нар ноцолдож яах гээ вэ? Мөрөөрөө л чийгний улаан өт адил нойтон шороотойгоо зууралдаж байгаа амьтасыг оролдох хэрэггүй баймаар. Эд нар ямар цагдаа нарын эхнэр хүүхдийг очиж чангаав гэж дээ хэмээн тэднийг өмгөөлөх янз гарган, царайгаа хувирган хажуунаас нь “Та нар больж үз” гэж хашгирах шахан байв. Тэр нь чухам ямар санаатай тэгэж байгааг тааж хэлэх арга алга. Тэгтэл Шархүүгийн нүдэнд энд тэнд явж байж өртдөг өндөр туранхай, өрөвгөр хөх царайтай хятад эр бас тэнд ирчихсэн явж байж харагдлаа. Түүнийг Балжин хараад нэлээд гайхсан царай гарган Шархүүд хандаж:
Хүүе! Ван овогт Сүгсээ хүртэл ирчихсэн явж байна. Энэ бас юугаа шиншлэн ингэж явдаг билээ гэж хэлэх нь гайхалтай. Шархүү бүсгүйгээс
Энэ хаанахын юун наймаа вэ гэж санамсаргүй царай гарган асуувал,
Чи мэддэггүй юм уу? Энэ чинь манай модны үйлдвэрт ажиллаж байсан, уг нь 1955 онд урьдаас ирээд энд үлдсэн хятад шүү дээ гэж бас санамсаргүй янзаар хариуллаа. Шархүү тэр өөртэй нь байн байн тохиолддог хужааг ямар хүн болохын сэжүүрийг эндээс лавшруулан мэдэж авав.
Ногоочин луухаануудтай хийж байгаа цагдаа нарын цуухиан дууссангүй, тэднийг торгуулийнхаа мөнгийг төлөхгүй бол арга хэмжээнд орно шүү гэж цагдаа нараас анхааруулаад эндээс явсанд, ногоочингууд хятад хэлээр хараал зүхлийн үг үглэсээр хоцорлоо. Шархүү байдлыг ажиглавал тэдэнд дотночилон хандаж байгаа хүнгүй боловч Сүгсээ гэдэг хятад уг хэргийг шүлэнгэтэн ажиж байснаа Шархүүгээс цэрвэж байгаа янзаар хулгайн нүдээр ширтэж байгаад даруйхан яваад өглөө.
Балжин чухам ямар сэтгэлтэй, хэнийг нь талархаж байгаа нь эс мэдэгдэн, Шархүүд нэлээд ойр байх байдал үзүүлж, энэ эрээс үг алдуулж авах гэсэн янзаар арай ч энгийн яриа биш болов уу гэмээр хэдэн үг шидэв.
Хөөрхий дөө. Бас л амь зуух санаатай ингэж л амьтанд ад болох юм үйлдээд өөртөө зовлон тарьж явах юм даа, эд. Одоо хятадууд гэхээр хүмүүс бүр их зэвүүцдэг болж орхилоо гэж хэлэх нь тэднийг өмгөөлж байгаа янзтай Шархүүд сонсогдож, “Энэ ер нь хятадын далдын туршуул намайг өдөж байгаа юм биш биз” гэсэн сэжиг төрүүллээ. Балжин Шархүүг бас л өдөх янзаар ахархан хугацаанд янз бүрийн юм асууж, цаанаа л нэг хачирхалтай байдал үзүүлэх нь гайхалтай байв.
Та чинь тун их шив дээ. Яагаад надтай ярих дургүй болж орхио вэ? “Цадахад цагаан хурганы сүүл хатуу” гэдэг болоо юу гэж Балжинг хэлэхэд,
Би завгүй л явж байна даа, бүсгүй минь гэж Шархүү ая тал засах оролдлого хийвэл Балжин доогтойхон инээж, самрын яс үсэргэж байснаа:
Чи энд надад их зан гаргаад яах ч юм билээ. Олон хүүхэн харж нүд, сэтгэл хоёр чинь зай завгүй болоод байгаа хэрэг үү? Аль сайхан авгайтай болоод чиний сэтгэл түүндээ пологтон намайг үзэхээ болив уу гэж бүр их шалдар бальдир юм асуулаа. Үүний учрыг сайхи хүн олсонгүй, “Ер нь чи яах санаатай надад халдаад, миний сэтгэл санаа руу өнгийх гэж оролдоод байна вэ” гэсэн зүйл Шархүүгийн сэтгэлд харван орж ирэв. Тэгээд энэ эм чухам хэн болж байна вэ? Чамтай урьд нэг удаа хөнжилд чинь орж байсан явдал одоо ямар хамаа байна вэ? Чи намайг өөрийнхөө задгай хормойдоо хумхин оруулж авах санаа хадгалж яваа юм биш биз. Чи ер нь харьд сэтгэл бодлоо худалдаж, хэд гурван төгрөг олж өвөртлөн, түүгээрээ ингэж дэгжирч явдаг завхуул амьтан байхаас зайллаа гэж үү? Чи надаас өөртөө гархи нэмэрлэх юм олж авах санаатайгаар надад элдэвлэж байгаагаас эс зайлаа вий гэж бодон өөртөй нь адил нялуурч сонжъё гэж шийдээд бүсгүйд ойртож:
Би чамайг дагнан бодож явдаг л даа. Чи гаднаа ч, дотроо ч дэндүү сайхан шүү дээ. Даанч би ажилд дарагдаад чам руу гүйх зав олдохгүй нь намайг зовоодог гэж хэлээд тавьчихлаа.
Балжин яах нь энэ билээ гэмээр нэг их гэдийж зогсоод чангаар инээн:
Би чамайг мэднэ ээ. Чиний завгүй гэдэг шал худлаа. Үүн шиг манж зан чи бид хоёрын харилцаанд огт хэрэггүй. Тийм сайхан багш авгайтай ийм эр бараг гудамжны шахам байдалтай, над шиг заваан явдалтай эмээр яахав дээ. Би чиний хэлж байгаа саяны үгэнд яалаа гэж үнэмшин, одоо яалаа гэж дахиад нэг хөнжилд орж хэвтье гэж сээтэн хаяж явах вэ. Энд өөр хүнгүй байгаа дээр би чамд нэг зүйл хэлье. Юу вэ гэвэл, чи намайг хятадын тагнуул гэж битгий бодоорой. Тэгвэл чиний ажил буруугаар эргэж хоосон чулуу хөөсөн юм болно шүү гэж хэлэх нь энэ үг чиний хаанаас гарч байна вэ? Чи ер нь хэн бэ? Чи яахаараа миний бодож яваа зүйлийг өнгийн харсан юм шиг увьдастай байдлаар сэтгэдэг билээ гэсэн өөр нэг хачин зүйл Шархүүгийн сэтгэлд орж ирэв. Балжин Шархүү хоёрын энэ удаагийн яриа үүгээр дуусаж, хоёр тийшээ салан явахдаа “Чамаас би чулуун хүний өвөрлөж явсан бичгийн эзнийг олоход тус болох юм сонсож магадгүй биш биз. Дахин чамтай яаж аятай тавтай байдлаар уулзах вэ?” гэсэн зүйл бас сэтгэлд нь хадгалагдан үлдлээ. Тэр эмэгтэй эргэж ч харсангүй, цаашаа шууд яваад өгөв.
Шархүү сайхи бүсгүйн хойноос харж зогсоод бодож үзвэл, энэ эм яалаа гэж намайг даган зугаа гаргах гэсэн юм шиг ингэж олны үймээн дунд гулзганан гүйж явах билээ. Яав ч зүгээр хүн биш байх шүү. Ер нь энэ маань хятадын туршуул байж магад. Манайхыг болон бусад элдэв юм сонирхон асуугаад байдаг нь ямар учиртай байх вэ? Гайхалтай юм. Манай Соном дарга намайг яаж шүү явж байна вэ хэмээн ажих санаагаар энэ хүүхнийг миний араас дагуул болгон тавьсан юм болов уу? Тэгэж хүнээ судлах ёс бий. Тэгээ л болов уу ч. Балжин надад дэндүү нүүрэмгий зан гаргаад байгаа нь цаанаа нарийн учиртай биз. Тийм бол энэ бүсгүйн сэтгэл наашаа, хэлж байгаа үг нь үнэн байх учиртай даа. За яван байтал аяндаа надад ажиглагдах биз ээ хэмээн бодсон байна.
Ногоочин Мо овогт, Су овогт хоёр торгуулиа төлөхгүй гэсэн учир тэднийг дүүргийн цагдаагийн газрууд дуудан аваачиж байцаах байдлаар асуухад хүрчээ. Цагдаа нар тэднийг машин тэргээр тэдний гэрт нь ирж, бараг л баривчлах шахам байдлаар аваачаад албан тасалгаанд суулган байцаажээ. Тэд аль аль нь эхлээд айхавтар булзаарлан, нэлээд омогшингуй байсан нь гайхалтай.
Та нар тэр цэцгийг чухам яах гэж тарьсан бэ гэж асуухад нь:
Бид орон гэрээ гоёх, хүүхэд багачуудыг саатуулах, охид эмсийн нүдийг баясгах гэж тарьсан гэж хоёр хужаа ижил төсөөтөй хариу хэлжээ.
Та нар тэр цэцгийн үрийг хаанаас яаж авчирсан юм бэ? Түүнийг хаанахын хэн гэгч этгээд та нарт өгсөн бэ? Тэр хүн чинь монгол уу?
Ай, орос монгол ямар хүн болохыг би мэдэхгүй. Би зах дээрээс худалдаж авсан. Би яагаад цэцэгний үр авч болохгүй гэж хэмээн Амгалангийн Су овогт нэлээд адармаа гаргах янзаар хариулаад аман дотроо “Миний явдал эдэнд ямар хамаатай юм бэ” хэмээн үглэн, эгдүүцсэн янзтай байв.
Сонгинын булангийн ногоочин Мо овогт гэнэ алдав уу, яав, тэр асуултад:
Бид их холын Кантон хотоос жуулчилан яваа хүнээс жаахныг авсан. Тэр хүнийг одоо би танихгүй, жуулчин маань буцаад явчихсан байх гэж цэцэгний үр авсан эзнийг далдлах байдлаар мэдэн будилж хэлэв.
Ер нь эдний өчиг нь хэргийн мөрийг зайлуулж булах, мэдэн будилуулж, уг явдлын үнэн учрыг шүүн тунгааж олох ялыг төөрөгдүүлэх гэсэн далд санаагаар хучигдсан байхыг сэргийлэхийн ажилтнууд мэдэж байлаа.
Энэ ургамал чинь хүнд их хортой гэж мэдэх үү, та нар?
Би тэгэж мэдэхгүй. Харин хүнд таашаал өгдөг. Нүд сэтгэлийг нь баясгадаг гэж л мэдэж байгаа. Тийм санаагаар жаахан газар хэдхэн үр цацаж тарьсан.
Урьд нь та нар хаана ургуулж байсан бэ, энэ цэцгийг?
Ай, урьд өмнө тарьж байгаагүй. Улаанбаатарт үйлдвэрлэсэн “Намуу цэцэг” гэдэг нэртэй савангийн боодол цаасан дээр зураг нь байдгийг мэдсэн. Түүнийг үзээд хэрэгтэй юмыг ингэж байгаа биз гэж санаа авч тарьсан хэмээн өчиж байлаа.
Тэд амны хий алдахгүй гэсэн бодолтой ярьж байгаа нь илт байв. Энэ байцаалтад Шархүү байлцан энгийн сонирхогч байдлаар харж, хэлж байгаа үгийг нь сонсож байв. Энэ асуултаар Мо, Су овогт хоёрын алинаас нь ч өөтэй үг олохгүй, тэд Улаанбаатарт хар тамхи дэлгэрүүлэх гэсэн санаагүй, өөрсдөө хэрэглэдэггүй цэвэр сайхан хүмүүс болж асуулга дууссан шинжтэй, асуугдагчид нэлээд оодронгуй янзаар, харин хэнд ч гэм зэмгүй, ногооны талбайд ажлаа хийж байхад нь тарьсан цэцгийг нь цагдаа очиж сүйтгэсэн, энгийн хүмүүсийн ажилд саад тотгор учруулж байгаа гэсэн зэмлэлийг цагдаагийн газар тохох хандлага гаргаж байгаа нь байцаалтын явцад ил боллоо. Тэгээд уг явдлыг мухардалд оруулан хаях гэсэн далд санаа Мо овогт, Су овогт нарт байгаа нь мэдрэгдэж билээ. Энэ байдлыг ажигласан Шархүү тэдний орон гэрийг нэгжээд үзэхэд уг хэргийн ул мөрийг илчилсэн эд мөрийн баримт аяндаа гараад ирнэ гэж зөвлөх байдлаар хэлсэн байна.
Цагдаагийнхан тэр даруйд нь тэдний орон гэрийг нэгжин үзэх зөвшөөрлийг зохих газраас аваад, байцаалтын маргааш нь эхлээд Амгалан гацаанд суудаг Мо овогтын суудаг шавар байшинд шууд очиж нэгжилгээ хийв. Хөглөрсөн новшин дотроос монцгор том толгойтой, урт шилбэтэй, утаагий нь ус дамжуулан сэрүүцүүлж явуулдаг төхөөрөмж бүхий гаанс олдлоо. Үүнийг гэрийн эзэн Мо овогт “Энэ хар тамхины гаанс биш, зүгээр хятад тамхины утааг зөөлхөн болгож татдаг зүйл” гэж тайлбарлах гэж оролдоход нь цаана нь гаднаас оруулж ирсэн боодолтой хар тамхи, өөрийн нь тарьж ургуулдаг намуу цэцгийн үр зэрэг зүйл нэлээд их хэмжээтэй байж, тэдний удаа дараа мэдүүлж байсан мэдүүлэг ямар ч үндэсгүй худал зүйл болох нь нотлогдов. Хужаа нар түүнийг өөрөө харж байгаа болохоор ямар нэг цагаатган цайруулах оролдлого хийхэд тусыг авч чадахгүй нь ил болж, “Би дахиад ийм зүйл хийхгүй. Намайг уучилж өршөө” хэмээн аман баталгаа өгөхөд хүрлээ.
Цагдаагийн байгууллага Мо, Су хоёрт урьд нь ноогдуулсан торгууль дээрээ худал заль гарган хууран мэхлэсэн гэдэг зүйл нэмж 500 мянган төгрөг болгон бичсэнд тэр хужаа нар мөнгө байхгүй, төлж дийлэхгүй хэмээн цааргалах янз гаргалаа. Тэр байдлыг нь цагдаагийн байцаагч хянаж үзээд:
Та нар ноогдуулж байгаа торгуулийг одоо төлөхгүй бол түүнийг биеийн хөдөлмөрөөр олж өгөх журмаар хорих газар оч гэж хэллээ. Хужаа нар хариу хэлэх үггүй болж, тогтоон өгч байгаа торгуулийн мөнгийг гурав хоногийн дотор тушаан өгөх, тамхины хэрэгслээ өөрсдөө устгах болж таарлаа. Энэ хэргийг барагдуулах явцад Шархүү ажиглах байлаар оролцох далимаар хайсан хүн чулууны хэрэгтээ түлхэц болох ямар нэгэн зүйл эндээс олж чадаагүй ч гэсэн монгол хүний биеийг нь хордуулан, ухаан санааг хомстгож, амь насыг богиносгон сүйтгэдэг тэр явдлыг дэлгэрүүлэх гэсэн оролдлогыг илрүүлсэнээрээ улс олонд тустай зүйл болжээ. Ингэж ч удирдах ажилтнууд нь үнэлэн үзсэн ажээ. Үүндээ түүний сэтгэл хангалуун байв.
Сайхи хүнд өөр нэг адармаатай хэрэг шинээр тулгаран ирж байгаа нь Балжин хүүхнийг тандаж алдаа мадаггүйгээр түүнийг танин мэдэж авах, түүний гараар зарим нээгдээгүй байгаа олон өргөстөй цоожийг онгойлгох ажил байлаа. Гэтэл сайхи хүүхэнтэй дуртай цагтаа уулзаж, чөлөөтөй ярилцах боломжгүй шахам байв. Балжин модны үйлдвэрт ажиллахаа байсан, орон гэрээ хоёр дахин сольж нүүсэн учир одоо чухам хаана юу хийж байгаа нь эс мэдэгдэнэ. Бас түүнтэй уулзан сэтгэлийг нь үгээр нээж ярилцах зүйл юу байх билээ?
Одоо Шархүү тэр хүүхэнтэй хайр дурлалын зүйлийг арваад жилийн өмнө байсан шигээ ярьж хэлэлцэх нь яав ч аятай байж таарахгүй нь мэдээж. Худалдаа арилжааны юм би мэдэхгүй. Тэгээд түүнийг хаанаас яаж олох вэ? Олдвол юугаа ярих вэ? Гэлээ ч олох ёстой байв.
Шархүү энэ мэтчилэнгийн төвөгтэй зүйлүүд тулгарч байгаа ч гэсэн уг зорьсон хэргээ гүйцээх санаагаар гэртээ тогтож чадахгүй байлаа. Түүнд нэг баярлууштай зүйл нь Цэрмаа эр нөхрийнхөө эрхэлсэн ажлын онцлогийг хэнээс ч дутамгүй, тэр талаар ямар ч лекц яриа хэрэггүйгээр мэдэж, хэдүйд ч гэртээ ирсэн ийм тийм гэдэггүй байв. Түүгээр ч үл барам ажилдаа хөтлөгдөөд бүр үүр цайлгах шахам болгож гашуун юмны үнэр ханхлуулан гэртээ орж ирэхэд нь Цэрмаа халуун саванд цай, хоолыг нь хийгээд хадгалж орхисон, инээгээд сууж байдаг нь гайхалтай өрөвдөлтөй аж.
Шархүү яахан гэрт тогтож суух вэ? Заримдаа ажлаа тарж ирээд бэлэн хоол хэд савхдан үнхсэн дороо хөлд нь тэнэх дон шүглэнэ гээч болсон юм шиг хувцсаа яаран сольж өмсөөд, хааяа жижиг гар буу өвөртлөн гэрээсээ гараад үл мэдэх зүгт алга болно. Ийм хүнтэй Цэрмаа юу ярьж, хэнтэй хардаж суух юм бэ?
Тэрээр сүүлийн үед хятад гаралтай хүмүүс нэлээд бөөгнөрөх байдалтай болж байгаа Долоон буудлын газар луу алхах нь олшров. Тэр яагаад хятад хүнийг онцлон анхаараад явах болоо вэ гэвэл, хүн чулууны шүншиг болсон зүйл нь хятад бичигтэй байсан учир тэгэж хандахаас өөр аргагүй болгосон билээ. Ер нь найз эрдэмтэн (саяхан докторын зэрэг хамгаалаад, одоо түүх судалгааны ажлыг улам лавшруулан яваа) Сэрээнэндорж нь нэг удаа уулзаад энгийн яриан дээр “Манайд байгаа эх оронгүй хүмүүс л өөрт нь ашиг өгөхөөр бол ямар ч урвалт хийхээс буцахгүй шүү” гэж хэлсэн нэг үг нь Шархүүгийн сэтгэлийн угт хадагдсан байна.
Сэрээнэндорж өнгөрсөн намар гэрт нь ирж цай ууж суугаад ярихдаа: “Бидэнд учрах аюулыг эх орон минь яах билээ” гэж бодох сэтгэлгүй хүмүүст найдлага тавьдаг өмнө зүгийн ноёдуудаас тарьж магад. Тийм заналхийлсэн түүхийн баримт тоолж баршгүй бий. 1914 онд Хөлөнбуйрын төв Хайлааст хотоос тэнд байсан манай монгол тагнуул нааш нь мэдээллэхдээ: “Галт бөмбөг шидэхдээ гавшгай хэдэн хятад туршуул Богд болон түүний ойр дотнын ноёдыг хороох зорилгоор Хүрээ рүү гаргасан” гэж мэдээлж байсан баримтыг би үзсэн. Тэгээд удалгүй ван Ханддорж хорлогдож нас барсан гэж хэллээ. Энэ үгс Шархүүд ямар зэвүүн сонсогдов оо. Бас хадам аавын нь ердийн энгийн ярианд тийм зүйлийг олонтоо тусгаж хавчуулсан байдаг билээ. Ийм байдлаас үндэслэн Шархүү уг эрлээ хятад хүмүүс олноор орогнон байгаа газарт чиглүүлэн хийж байгаа аж.
Бие биеэ огт танихгүй явж байх нь аминд орлоо
Ван овогт Сүгсээ нарын хэдэн хүн ахлагч Төрхүүгийн байгуулсан гэрээ ёсоор Дархан хотод хэдэн хуучин байр засахаар очлоо. Энэ ажилд явахад эхлээд Сүгсээ дургүйцэн цааргалаж байгаа дүр үзүүлж чадсан байна. Дотроо бол Ли овогт ноёны сураг гарган хэлсэн ёсоор Дарханд махаар элдэв зүйл бүтээдэг үйлдвэрт (Махкомбинатад) ажиллаж байгаа дүүтэйгээ уулзах боломж тэндээс олдоно гэж найдаад баяртай байжээ.
Эдний баг бүхлээрээ тус хотод очоод хуучин Дарханд байгаа сууцны хоёр барилга засаж эхлэв. Тэнд өөр олон барилгыг оросууд, манай цэргүүд барьж байгаа болохоор засварт хэрэглэх элдэв хэрэглэгдэхүүн амархан олдох нь таатай байлаа. Тэд нэг шил “Цагаан морь” өвөртөө хийж яваад орос барилгачидтай уулзсан дороо дуртай хэрэглэгдэхүүнээ (тоосго, нарийн цагаан шохой, ханын будаг, шохой гэх мэт) тэдний тэргэнд ачаад ирдэг. Түүний нь засвар хийлгэж байгаа газарт үнэ ахиухан өгөөд, ажилдаа хэрэглэн орлого нэмэгдүүлж чадаж байв. Энэ талаар зөвхөн орлого олохоос өөрийг боддоггүй ахлагч Төрхүү хэнд ч маллагдахгүй овсгоотой эр аж.
Засварын ажил нь бүтэмжтэй явж байлаа. Энэ ажлын хажуугаар Сүгсээ өөрийн дүү зүүн хөмсгөн дээрээ мэнгэтэй хүнийг эрэн мах бэлтгэдэг үйлдвэр дээр хэд хэд очиж, ажил тарах үеэр хайсан боловч тийм хүн огт дайралдахгүй байв. Сайхи наймаа эрж яваа хүнийхээ тодорхой нэрийг мэдэхгүй болохоор бусдаас сураглах аргагүй байлаа. Тэрээр ийм байдлаар гайхаж цөхөрсөн царай гарган хэд хэд явсаар хэргээ бүтээж чадсангүй. Энэ явдлаа хамт ажиллаж байгаа бусаддаа огтхон ч дурсахгүй, гөлийж уйтгарласан царайтай байв. Энэ байдлыг нь амь нэгт Цэ, Дү хоёр ажиглаж мэдээд эхнэр Пунсалаа санаж хэмээн дооглон “Мөнгө өвөртлөн гадуур явж янхан олж уулз” хэмээн тоглоом болгон шоолж байв. Ингэж тэд Дарханд засвар хийн бүтэн сар болж байтал нь Бээжингээс тэдний гэрийнхнээр дамжин нэг цахилгаан утас Ван овогтод ирлээ. Үзвэл, Бээжинд байдаг эцэг Ван Шисан нь нас барсан учир нэн түргэн ир гэж дуудсан байв. Сүгсээ тэр утсыг авсан дороо ахлагч Төрхүүдээ дуулгаад, тэр шөнөдөө галт тэргэнд сууж өглөө нь Улаанбаатарт ирж, гэрээрээ орон мөнгө аваад, агаарын онгоцны тасалбар худалддаг газар луу очвол тэнд маргааш нь Бээжин орохоор нисэх онгоцны суудал байж тэрээр түүнийг авлаа.
Сайхи хүн төрөлх хот Бээжинд буув. Хагацал үзэж яваа ч гэсэн сэтгэл нь таатай байлгүй яахав. Хотын байдал сэтгэлд буумгүйгээр өөрчлөгдөн, энд тэнд шинэ том барилгууд баригдаж байгааг харахад сонин байжээ. Тэдний гэр Ван фу цзингийн гудамжинд гадуураа хөх тоосгон хэрэмтэй, дан шавар байшинд хэвээрээ байгааг сайхи эр захидлаас урьд нь мэдэж байв. Ван овогт гэртээ орвол нас нь ная хол гарсан эмгэн эх нь хүүгээ танихтай үгүйтэй шахам байдлаар угтан уулзлаа. Бусад хамаатан садан болох хүмүүс энд цуглараад хоол цай бариад сууж байв. Аавын нь цогцсыг зузаан модон авсанд хийгээд, гадаа хэрэмний ёроолд сүүдэрт тавьж орхисон, чамайг ирэхийг бид хүлээж байна. Одоо маргааш оршуулж болохоор болов гэж ах дүү хүмүүс хэлж байв.
Ван овогтын таних хүн амьтан энд бараг алга аа. Тэгтэл гаднаас биеийн байдал ихэд монголжсон, нүүрний нь дүрс хэлбэр аавыг нь хуулсан, нэлээд ахимаг насны нэг эр орж ирээд Сүгсээг харсан дороо төсөөлөв бололтой, урьхан царай гарган мэндэлж учрав. Түүний хөмсөг дээр нь байгаа томхон хар мэнгийг Ван овогт Сүгсээ хараад дүүгээ гэж сая танин, Монголд эрээд олддоггүй хүн яахаараа энд ийм амархан уулзана вэ гэхээр үлгэр мэт санагдан баясав. Тэд эхлээд юугаа сүр бадруулан ярих вэ? Тэр хүний монгол нэр нь Үсрэлт гэдэг содон нэртэй байна. Энэ эр талийгаач аавтайгаа хааяа захидлаар харилцан бие биеэ мартаагүй байсан, Сүгсээг Улаанбаатарт байгааг аавынхаа бичсэн захидлын үгнээс мэдсэн, саяхан эцгийгээ нас барахын өмнөхөн жуулчин нэрээр Бээжинд ирж байгаад Ван Шисаныг нүд анихад дэргэд нь байгаагүй ч гэсэн ойролцоо байж мэдээд гэрт нь ирсэн, түүнийг амьд сэрүүн байхад хоёр ч удаа ирж уулзсан байв. Тэгэхэд эцэг нь нас барах арай ч болоогүй болов уу гэмээр, эндээс явсан хүүгээ, Үсрэлтийн дүү бусад хүүхдүүдийг сураглан асууж, сэтгэл нь хөөрүү янзаар “Та нар хятад хүний үр гэдгээ мартахгүй явах ёстой шүү” хэмээн хэлж байжээ.
Эдний хашаанд Хишигтийн их пүүснээс хүмүүс ирж талийгаач өвгөний цогцсонд цаасан цэцэг өргөн хүндэтгэл үзүүлэхдээ “Манай их пүүсний хамгийн хүндэтгэлтэй, хуучин байдлыг сайн мэддэг, их пүүсийн түмэн дансыг нэгтгэн товчлоход сампин цохиж сурсан ид хаваа үзүүлэн гаргаж, залуу үеийн данс баригчдад дуурайлал болж байсан том хүн ...” гэж магтаалын үг хэлээд, оршуулахад нь хэрэглэ гэж хандив болгон нэлээд тооны мөнгө пүүсний сангаас гарган өгсөн байна. Тэр мөнгөөр нь ирсэн хүмүүсийг хэд хоног сайхан амттай хоол, архи дарсаар дайлж байгаа аж. Мэдээжийн өвгөнд Монгол газраас олж авчирсан нэлээд мөнгө байсан нь гарцаагүй боловч түүнийхээ бага хэсгийг зараад, үлдсэнийг нэгтээ хийж нуун далдалсан учир амьд сэрүүн үлдсэн хөгшин эмгэн, бусад үр хүүхдүүд нь олохгүй байгаа аж. “Хэн юмаа сайн нууж чадна, тэр буянаа эдлэж байгаа нь тэр” гэдэг хятад үг биеллээ олж буй нь энэ гэлтэй.
Сүгсээг Бээжинд очсоны дараа хоёр хоноод өвгөнийг эцсийн замд нь үдэж мордуулав. Үүнд сүр бадарсан юм болсонгүй. Илжиг хөллөсөн нэг муу яйжгий тэргэнд түүний цогцсыг ачаад, малгай дээрээ дугуй цагаан даавуу хадсан хэдэн хүн цаасан цэцэг замд хаялан, цаас шатааж яваад, Бээжингээс нэлээд зайтай байгаа тариалангийн газрын зах, хүн цуварч явдаг замыг таслан гүн нүх ухаад түүндээ хийж булсан байна. Энэ хөөрхийлөлтэй явдал нь газар олдохгүй учир тэр замын гишгэлбэрийг өндөр үнээр авч ухсан ажээ. Хэрэг явдал үүгээр дуусаж, тэдний гэрт эмгэний дэргэд будаалга хийгээд ажил шувтрах нь тэр.
Оршуулгын маргааш нь их ноён Ли Панжан урьж байна гээд Сүгсээ, Үсрэлт, өөр нэг Улаанбаатарт байдаг Өвөрлөгч нутгийн Ерөөлт гэдэг идэрхэн насны хүн, бас нэг хужаа нарыг тэргэнд суулган Чамины театрын баруун өмнөдөд байгаа асар оройтой байшинд аваачлаа. Тэднийг жигтэй их гоёж гоодсон гэх үү, хивсэн дэвсгэртэй, шил толь, элдэв эрээн мяраан зураг хананд нь хадсан бэсрэгхэн тасалгаанд орууллаа. Тэнд хэдэн жилийн өмнө Сүгсээтэй Улаанбаатарт уулзаж байсан Ли овогт хүн үлэмж урьхан зан гарган баясгалантайгаар инээж, ирсэн хүмүүстэй нэг бүрчилэн мэндчилж уулзав. Түүний хажууд хоёр хятад хүн бас бөхөлзөн мэндэлж учирлаа.
Чухам яагаад тэр билээ, ирсэн дөрвийг үлэмж хүндэтгэн үзэж байгаа янзаар зөөлөн зузаан сандалд суулган, өмнөх сум модон ширээн дээр нь гангар шаазантай цай, алим, усан үзэм, нимбэг зэрэг жимс тавьж, янжуур дэлгэж бариад гайхалтай дотночилох нь юу гээч болох нь энэ вэ гэмээр, Ли овогт нь томоохон хэмжээний дарга бололтой дэргэдэх хүмүүсээ ингэ, тэг гэж зарах нь нэлээд мэдэлтэйгээ илтгэнэ. Тэрээр:
За эрхмүүд минь! Бид нэг санаа бодолтой, түүнийхээ төлөө их Хятад улсын нэрийг дээдлэн зүтгэж яваа баатарлаг хүмүүс. Бид бие биенийхээ итгэлийг хугалж нугалах тийм дорой байдалтай амьтад биш. Бид итгэгдсэн гэх үү, шалгалт сорилт давсан шилмэл хүмүүс. Тийм болохоор энэ Бээжинд бид санаа бодлоо улам дэлгэрүүлэн, хийх хэргээ ярилцъя гэж цугларч байна хэмээн том ярианыхаа үүдийг нээн хэллээ. Тэрээр тун их баясгалантай царай гарган:
Эрхэм та нартайгаа бид ингэж уулзаж байгаадаа баясан өдөр хамтдаа сайхан хоол “Бээжин нугас” иднэ. Та нар өнөөдөр энд тааллаараа байх ёстой гэж хэлээд цай ууж, дураараа бай гээд том үг дэлгэн ярилаа.
Уг нь Хятад улс өөрийнхөө нутаг дэвсгэрийг Манж Чин улсаас яаж өвлөн хүлээж авсан бэ, яг тэр ёсоор нь хадгалан байх ёстой гэнэ. Энэ журам зөрчигдөн гадаад монгол салан тасарч гарсан. Түүнийг бид урьд байсан ёсоор нь эргүүлэн тогтоож авах учиртай. Монголчууд тэгэх дургүй, тэндээ жалга сахин дур зоргоороо байх эрмэлзэлтэй байдаг. Энэ бол тэнгэрээс бид бүхэнд заяасан эрхэм дээд ёсыг үл ойшоон, хятад, монгол аль ч хүнд маш их балаг тарин, ах дүү ёсны харилцааг алдагдуулж байна. Тэр бас аль ч талд оршиж байгаа олон хүний амьдрал, сэтгэл санааг булай муухайгаар бузарлаж байгаа хэрэг. Энэ булай явдлыг бид арилгах үүрэг хүлээж байгаа. Тэгэхээр Монгол газрыг их Хятадын газрын зурагт тэнгэрийн таалал ёсоор дахин оруулах хэрэгтэй байна. Та нар газрын зураг хардаг биз дээ. Зураг дээр бүхэл бүтэн Хятад улсын нутаг умард талаасаа цөм татуулсан юм шиг байдалтай хонхорхой харагдаж байгаа. Хүний нүд юмыг андахгүй мэддэг. Тэр сөөл гажуу байдлыг бид засаж, тэгш журманд нь оруулах ёстой биз дээ. Монголын зарим нь тэгэх дургүй юм бол бид хүнийг нь орхиод газрыг нь нааш нийлүүлж авах ёстой болоод байна. Тэнд жожигорч байгаа монголчууд уг нь өөрсдөө бие даан амьдрах чадваргүй гэх үү, хэдэн малынхаа махыг зулгааж байхаас өөр юу ч хийж чадахгүй, ямар ч гоё сайхан юм эдлэж, өмсөж чадахгүй болоод, бүр арчаагаа алдахаар арга буюу өөрсдөө наашаа гар сарвайн гуйж ирэх учиртай. Гэтэл тэдэнд Япон, Орос, Герман улс элдвээр жаахан жаахан туслаад амь торгох боломж олгоод байгаа. Одоогийн манай Хятадын засгийн газар ч нэрэлхээд, бас олон улсын харилцааны байдалд автаад Монголыг тусгай улс юм шиг үзэн, элдэв дээдийн юмаар туслаад болохгүй байна. Тэгэхээр бид түүнээс нь өөр аргаар Монгол газрыг нааш нь нэгтгэн авч болно. Тэр аргыг л та бид хийх учиртай байгаа гэж Ли овогт удаан ярьж байлаа. Түүний энэ бодлыг Ван овогтонгууд дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн яриан дунд ганц нэгээрээ баяссан царай гарган алга таших, “Зөв” гэж дуу алдах, “Ай сайхан” гэсэн үг шидэж, цай уун, тамхи баагиулж сууцгаав. Ли овогт түүнд дуртай байлаа.
Тэгвэл бид одоо чухам тодорхой юу хийх ёстой вэ гэсэн асуулт аяндаа гарлаа.
Ай, энэ их чухал асуудал, бидний ярилцах гол зүйл энэ мөн гэж Ли овогт тэмдэглээд, зохих зүйлүүдийг зааварлаж гарав.
Тухайлбал, өдгөө Хятадын зүгээс Монголтой харилцаж байгаа бүх харилцаанд Ар газар бол манай нутгийн салшгүй хэсэг мөн гэсэн санааг шингээсэн байх учиртай. Улс төр, худалдаа, соёл, жуулчлал, хувийн чанартай бүх харилцааны агуулга нь Монгол бол ирээдүйд их Хятад улстай нэгдсэн бодлоготой байна гэдгийг баримталж байвал зохино. Үүнийг удирдлагын гол чиглэл болгох ёстой. Нэг жишээ хэлэхэд, Монгол газар дээр хөрөнгө оруулалтын журмаар нэг үйлдвэр барилаа гэхэд ирээдүйд түүнийг хятад хүн эзэмшин ажиллах болно гэдгийг л эхнээсээ бодож хийх ёстой байгаа. Энэ мэтчилэнгээр Монголд хийх бидний ажил маш олон арга хэлбэртэй байх нь зүй. Тэр олон арга ухаантай ажлаас ганц нэгийг хэлэхэд, юуны өмнө монголчуудын дотоодын эв нэгдлийг бутаргаж хүмүүс нь цаг үргэлжид хоорондоо эвдрэлцэн бие биенээ муучилж, нэг нь нөгөөгөөсөө илүү эрх эдлэн бусдыгаа дарангуйлж байх гэсэн санаа бүхий тэмцэл явуулж байхаар бид өдөөн хатгалга хийж байх ёстой шүү. Ингэснээр тэдний хүч улам задарна. Энэ бол Хятадаас Монголын дотор явуулж ирсэн манай уламжлалт бодлого. Хятадын энэ бодлогыг Манжийн хаан зээлдэн авч Монголын ноёдын хооронд яс хаях, нэгд нь илүү хэргэм зэрэг эдлүүлэн, нөгөөгийнх нь атаа хорслыг бадрааж хямралдуулах бодлого баримталж ирсэн. Бас тэдний нэгдсэн зохион байгуулалтыг нь эвдэн, шинэ аймаг, шинэ хотуудыг бий болгон бутаргаж ирсэн. Үүний үр дүнд Монголын эрх бүхий том ноёд нь бие биенээ багалзуурдан тэмцэлдэж, гадагшаа тэмцэлдэх ямар ч хүч байхгүй болоод Манжийн хааны атганд бүр базагдаж байсан. Энэ бол их сургамжтай үнэн түүх.
Ноён дарга аа! Үүнийг бид ойлгож байна. Монголчууд бие биеэ эд мөнгө, үнэ бүхий зүйлээр худалдан авдаг явдлыг эрс эсэргүүцэж байсан гэж манай өвөрлөгч нутгийн өндөр настай хүмүүс ярьдаг. Тэр ямар учир байна вэ гэж Дотоод монголын энд байгаа нэг хүн асуулаа.
Ли ноён инээж, тал өгөн:
Түүнд их учир бий шүү. Манай хятад ноёд тийм арга хэрэглэн Монголын хүчийг задлаж ирсэн үнэнтэй. Тэр бол бас л манай нэг зорьж шалгаруулсан уламжлалт арга. Тэгэхдээ ямар хүнийг, яаж эд хөрөнгөөр өөртөө татаж авах вэ? Тэр хүн чинь тэгэж татагдахаар уу, үгүй юу? Үүнийг урьдаас сайн тунгааж бодох учиртай ... гээд өөр бусад арга яаж хэрэглэх вэ гэдэг талаар Ли овогт дарга нэлээд зүйл дэлгэрүүлж хэлэв.
Монгол газарт янз бүрийн хортой юмыг өргөн нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Хортой эм, хортой архи, тийм амттан, бүр тэнд оруулж байгаа даавуу, эд юмны будаг шунханд хор шингээн, тэдэнд худалдвал ашиг сайнтай болно. Монгол хүний бие эрхтэн, элэг, зүрх, ходоод, бөөрөнд хор хүргэх юмыг бид нарийн далдлаад Ар газарт явуулбал ашиг өгнө. Харахад худалдаа хийж байгаа янзтайгаар тэр зүйлийг нэвтрүүлж байвал тун сайн хэрэг. Тэнд бас шалиг завхай явдлыг аль болох дэлгэрүүлэн, үр үндсэнд нь хортой, ургийн эрхтэнг гэмтээдэг өвчин дэлгэрүүлэхийг чухалд үзэх хэрэгтэй байна. Ахан дүүс, төрөл садангийн хүмүүс бие биетэйгээ садар самууны харилцаанд орвол тэдний үндэс нь амархан эвдэрнэ гэнэ ...
Ли овогт нэлээд ам халж, энд байгаа дөрвөн хүнд бүрэн итгэсэн сэтгэлээ илэрхийлэх байдлаар ярихдаа:
Бид чухам нарийн агуулгаараа Монголд явуулж байгаа энэ бүх хэрэг чинь тэдний уугуул хүнийг асран хамгаалж авах гэсэндээ биш, тэр асар их шимтэй, өргөн уудам газар нутгийг нь л бид өөрийн болгох гэсэн бодлоготой байгаа учраас тэр хүмүүст рашаан болохгүй зүйлийг эрж хайх тухай ярьж байна. Энэ бол их ирээдүйтэй, нарийн ажил шүү. Үүнийг та нар сайн ойлгох ёстой гэлээ.
Ван овогт ах дүү хоёрт энэ үг тун ч амттай санагдсан бололтой.
Монголчуудын хоорондын эв нэгдлийг бутарган эвдэхэд “Та нар гар зангидан биедээ мэс гаргаад тэмцэлд” гэж бид уриалах арга байхгүй. Үүнийг тун нарийн, маш далдуур хийх ёстой биз. Тэгээд яаж хийх вэ хэмээн асуулаа.
Ли дарга энэ асуултыг гойд сайшааж үзэв бололтой инээж:
Энэ их зөв санаа шүү. Би та нарт ярих гэж бодож байсан. Одоо Монгол газарт олон янзын нам байгуулах янзтай байна гэсэн мэдээг би авсан. Тэр намууд нь хоорондоо засгийн эрх, бусад бүх юмаа булаацалдах санаагаар их өрсөлдөх байдалтай байгаа гэнэ. Энэ бол бидэнд сайн хэрэг. Тэгэхээр манай бодол санааг зөвшөөрөн дэмждэг, манай цусан төрлийн юм уу, тийм бодол санаатай хүмүүсийг тэр шинэ намуудын дотор оруулан, тэд нараар уг өрсөлдөөнийг нь улам идэвхижүүлэн хурцатгахыг бид чармайх учиртай болоод байна. Тэгвэл тэд хоорондоо эвлэрэшгүй тэмцэлдэж нэг нь нөгөөгөөсөө илүү “мэргэн цэцэн” ухаан гаргаж байгаа янзаар тэмцэлдээд нэгдсэн санаагаа алдана. Эн бол их хожоотой шүү. Тэр намуудын хүмүүсийг хооронд нь хонь, чоно адил болтол нь тэмцэлдүүлэх ёстой. Монголчууд хоорондын тэмцэл хямралаасаа болж л балардаг явдлыг бид мартаж огт болохгүй. Тэгээд ер нь Улаанбаатарт ч юм уу, Дарханд ч ялгаагүй, хоёр монгол хүн хэрэлдэж байхад та нар аль дийлэгдэж байгаагий нь өмгөөлөн хамгаалах маяг үзүүлж зоригжуулаад, тэр зодооныг нь хөөргөн хурцатгасан дороо өөрөө сэмхэн зайлаад холдож орхих жишээгээр ажиллах ёстой хэмээн ярив.
Бид чухам ямар хүмүүсийг нь дотночилон үзэж ойр байвал илүү ашигтай вэ гэсэн өөр нэг асуулт гарахад Ли овогт бодолхийлснээ:
Энэ ч бараг хэн бүхний мэдэх зүйл л дээ. Монголд олон янзын хүн байгаа. Тэдгээрийн дотроос Ар газрыг миний төрөлх орон гэж хайрлаж үздэггүй, түүнээс илүү амин хувиа хичээдэг, гаднаас хөл хэрэн орж ирсэн цагаачид, түүний үр хүүхдүүд нь л бидэнд хань болно. Та нарын гол түших хүмүүс бол манай хятад цусыг судсаараа гүйлгэж яваа эр, эм хүмүүс шүү. Хятад монголын эрлийз хүн Монгол газарт 500 шахам мянга бий гэж нэг тоо байгаа. Тэгэхээр бидэнд хань болох амьтад тэнд олон байж таарч байна. Элдэв цуурхал, худал үнэн түгшүүр төрүүлсэн үг олж тараан, монголчуудын санаа сэтгэлийг цаг ямагт түгшин зовж байхаар болговол тэд төр засагтаа дургүй болно шүү гэж сайхи дарга бас хэллээ. Эцэст нь Ли овогтоос эрхэм болгож өгүүлэхдээ “Монголчууд бие биенээ барьж идэж байдаг зэрлэг араатны санааг тэдэнд шингээж чадвал манай бодлого бүрэн биелэх болно” гэж онцлон хэлэв.
Хэдэн цаг үргэлжилсэн тэр ярианы дараа хурсан хүмүүсийн өмнө савх, хутга тавигдаж, том царанд суулгасан Бээжин нугасны шарж чанасан гоц сайхан амттай мах ирлээ. Ли овогт улам элэгсэг зантай болж, “Хоол ид. Сайн архи балга” гэж өгөөмөр зангаар хандан хоол руу гар сунгалаа. Бүгд нугасны мах амтархан, миглүү хундгалаж, хүслийн дээдээ хангаж байгаа янзтай болов.
За, итгэлт нөхөд минь. Та нарын түшиц газар, гэр чинь энэ их Хятад орон шүү. Манай Хятад орон бол хэн ч, яаж ч оролдоод дийлдэшгүй бат цайз. Нэгэн тэрбум илүү хүнтэй, аугаа их улс. Бид ямар азаар энэ орны иргэн болж төрөв өө гэж өөртөө бахархан баясах ёстой. Үүнийг та нар битгий мартаарай хэмээн захиж хэд дахин хундага өргөж байв.
Сайхи дарга ах дүү Ван овогтод хандаж хэлэхдээ:
Та хоёр одоо энд удаан байх хэрэггүй. Бас та хоёр тэр Ар газарт бие биеэ танихгүй юм шиг холхон байх хэрэгтэй. Тэнд төрхөмсөж нэг нь нөгөө рүүгээ гүйх хэрэггүй. Энэ Бээжинд ирж уулзаж бай. Би та нарыг гурван жил болоод энд ирүүлж уулзуулна гэж хэлэв.
Тэрээр бас Ван овогт Сүгсээгийн Бээжин хадгаламжид байгаа мөнгө нэлээд арвижиж нэг мянга их гаруй болсон байгаа. Түүнээсээ одоо аваад яах юм бэ? Хятад хүн мөнгийг яаж хадгалдаг билээ. Чи түүн шиг хадгалж бай. Дүү Ван овогт ахаасаа илүү мөнгөтөй болохын тулд ажиллах биз. Манай байгууллага хэн хичнээн чухал мэдээ ирүүлнэ, түүний нь хэмжээгээр санхүүжүүлдэг журамтай. Тэр бол Засгийн газрын мөнгө биш шүү. Бид хэдэн том Бээжин пүүсний мөнгөөр арвижин байгаа тагнуулын хэрэгт зарах баян сантай ... гэж өөрийнхөө ажлыг улам эрчимжүүлэх гэсэн хандлагатай үг хэлж, уулзалтыг хаав бололтой. Үүгээр тэдний цугларалт дуусав.
Эдний баг бүхлээрээ тус хотод очоод хуучин Дарханд байгаа сууцны хоёр барилга засаж эхлэв. Тэнд өөр олон барилгыг оросууд, манай цэргүүд барьж байгаа болохоор засварт хэрэглэх элдэв хэрэглэгдэхүүн амархан олдох нь таатай байлаа. Тэд нэг шил “Цагаан морь” өвөртөө хийж яваад орос барилгачидтай уулзсан дороо дуртай хэрэглэгдэхүүнээ (тоосго, нарийн цагаан шохой, ханын будаг, шохой гэх мэт) тэдний тэргэнд ачаад ирдэг. Түүний нь засвар хийлгэж байгаа газарт үнэ ахиухан өгөөд, ажилдаа хэрэглэн орлого нэмэгдүүлж чадаж байв. Энэ талаар зөвхөн орлого олохоос өөрийг боддоггүй ахлагч Төрхүү хэнд ч маллагдахгүй овсгоотой эр аж.
Засварын ажил нь бүтэмжтэй явж байлаа. Энэ ажлын хажуугаар Сүгсээ өөрийн дүү зүүн хөмсгөн дээрээ мэнгэтэй хүнийг эрэн мах бэлтгэдэг үйлдвэр дээр хэд хэд очиж, ажил тарах үеэр хайсан боловч тийм хүн огт дайралдахгүй байв. Сайхи наймаа эрж яваа хүнийхээ тодорхой нэрийг мэдэхгүй болохоор бусдаас сураглах аргагүй байлаа. Тэрээр ийм байдлаар гайхаж цөхөрсөн царай гарган хэд хэд явсаар хэргээ бүтээж чадсангүй. Энэ явдлаа хамт ажиллаж байгаа бусаддаа огтхон ч дурсахгүй, гөлийж уйтгарласан царайтай байв. Энэ байдлыг нь амь нэгт Цэ, Дү хоёр ажиглаж мэдээд эхнэр Пунсалаа санаж хэмээн дооглон “Мөнгө өвөртлөн гадуур явж янхан олж уулз” хэмээн тоглоом болгон шоолж байв. Ингэж тэд Дарханд засвар хийн бүтэн сар болж байтал нь Бээжингээс тэдний гэрийнхнээр дамжин нэг цахилгаан утас Ван овогтод ирлээ. Үзвэл, Бээжинд байдаг эцэг Ван Шисан нь нас барсан учир нэн түргэн ир гэж дуудсан байв. Сүгсээ тэр утсыг авсан дороо ахлагч Төрхүүдээ дуулгаад, тэр шөнөдөө галт тэргэнд сууж өглөө нь Улаанбаатарт ирж, гэрээрээ орон мөнгө аваад, агаарын онгоцны тасалбар худалддаг газар луу очвол тэнд маргааш нь Бээжин орохоор нисэх онгоцны суудал байж тэрээр түүнийг авлаа.
Сайхи хүн төрөлх хот Бээжинд буув. Хагацал үзэж яваа ч гэсэн сэтгэл нь таатай байлгүй яахав. Хотын байдал сэтгэлд буумгүйгээр өөрчлөгдөн, энд тэнд шинэ том барилгууд баригдаж байгааг харахад сонин байжээ. Тэдний гэр Ван фу цзингийн гудамжинд гадуураа хөх тоосгон хэрэмтэй, дан шавар байшинд хэвээрээ байгааг сайхи эр захидлаас урьд нь мэдэж байв. Ван овогт гэртээ орвол нас нь ная хол гарсан эмгэн эх нь хүүгээ танихтай үгүйтэй шахам байдлаар угтан уулзлаа. Бусад хамаатан садан болох хүмүүс энд цуглараад хоол цай бариад сууж байв. Аавын нь цогцсыг зузаан модон авсанд хийгээд, гадаа хэрэмний ёроолд сүүдэрт тавьж орхисон, чамайг ирэхийг бид хүлээж байна. Одоо маргааш оршуулж болохоор болов гэж ах дүү хүмүүс хэлж байв.
Ван овогтын таних хүн амьтан энд бараг алга аа. Тэгтэл гаднаас биеийн байдал ихэд монголжсон, нүүрний нь дүрс хэлбэр аавыг нь хуулсан, нэлээд ахимаг насны нэг эр орж ирээд Сүгсээг харсан дороо төсөөлөв бололтой, урьхан царай гарган мэндэлж учрав. Түүний хөмсөг дээр нь байгаа томхон хар мэнгийг Ван овогт Сүгсээ хараад дүүгээ гэж сая танин, Монголд эрээд олддоггүй хүн яахаараа энд ийм амархан уулзана вэ гэхээр үлгэр мэт санагдан баясав. Тэд эхлээд юугаа сүр бадруулан ярих вэ? Тэр хүний монгол нэр нь Үсрэлт гэдэг содон нэртэй байна. Энэ эр талийгаач аавтайгаа хааяа захидлаар харилцан бие биеэ мартаагүй байсан, Сүгсээг Улаанбаатарт байгааг аавынхаа бичсэн захидлын үгнээс мэдсэн, саяхан эцгийгээ нас барахын өмнөхөн жуулчин нэрээр Бээжинд ирж байгаад Ван Шисаныг нүд анихад дэргэд нь байгаагүй ч гэсэн ойролцоо байж мэдээд гэрт нь ирсэн, түүнийг амьд сэрүүн байхад хоёр ч удаа ирж уулзсан байв. Тэгэхэд эцэг нь нас барах арай ч болоогүй болов уу гэмээр, эндээс явсан хүүгээ, Үсрэлтийн дүү бусад хүүхдүүдийг сураглан асууж, сэтгэл нь хөөрүү янзаар “Та нар хятад хүний үр гэдгээ мартахгүй явах ёстой шүү” хэмээн хэлж байжээ.
Эдний хашаанд Хишигтийн их пүүснээс хүмүүс ирж талийгаач өвгөний цогцсонд цаасан цэцэг өргөн хүндэтгэл үзүүлэхдээ “Манай их пүүсний хамгийн хүндэтгэлтэй, хуучин байдлыг сайн мэддэг, их пүүсийн түмэн дансыг нэгтгэн товчлоход сампин цохиж сурсан ид хаваа үзүүлэн гаргаж, залуу үеийн данс баригчдад дуурайлал болж байсан том хүн ...” гэж магтаалын үг хэлээд, оршуулахад нь хэрэглэ гэж хандив болгон нэлээд тооны мөнгө пүүсний сангаас гарган өгсөн байна. Тэр мөнгөөр нь ирсэн хүмүүсийг хэд хоног сайхан амттай хоол, архи дарсаар дайлж байгаа аж. Мэдээжийн өвгөнд Монгол газраас олж авчирсан нэлээд мөнгө байсан нь гарцаагүй боловч түүнийхээ бага хэсгийг зараад, үлдсэнийг нэгтээ хийж нуун далдалсан учир амьд сэрүүн үлдсэн хөгшин эмгэн, бусад үр хүүхдүүд нь олохгүй байгаа аж. “Хэн юмаа сайн нууж чадна, тэр буянаа эдлэж байгаа нь тэр” гэдэг хятад үг биеллээ олж буй нь энэ гэлтэй.
Сүгсээг Бээжинд очсоны дараа хоёр хоноод өвгөнийг эцсийн замд нь үдэж мордуулав. Үүнд сүр бадарсан юм болсонгүй. Илжиг хөллөсөн нэг муу яйжгий тэргэнд түүний цогцсыг ачаад, малгай дээрээ дугуй цагаан даавуу хадсан хэдэн хүн цаасан цэцэг замд хаялан, цаас шатааж яваад, Бээжингээс нэлээд зайтай байгаа тариалангийн газрын зах, хүн цуварч явдаг замыг таслан гүн нүх ухаад түүндээ хийж булсан байна. Энэ хөөрхийлөлтэй явдал нь газар олдохгүй учир тэр замын гишгэлбэрийг өндөр үнээр авч ухсан ажээ. Хэрэг явдал үүгээр дуусаж, тэдний гэрт эмгэний дэргэд будаалга хийгээд ажил шувтрах нь тэр.
Оршуулгын маргааш нь их ноён Ли Панжан урьж байна гээд Сүгсээ, Үсрэлт, өөр нэг Улаанбаатарт байдаг Өвөрлөгч нутгийн Ерөөлт гэдэг идэрхэн насны хүн, бас нэг хужаа нарыг тэргэнд суулган Чамины театрын баруун өмнөдөд байгаа асар оройтой байшинд аваачлаа. Тэднийг жигтэй их гоёж гоодсон гэх үү, хивсэн дэвсгэртэй, шил толь, элдэв эрээн мяраан зураг хананд нь хадсан бэсрэгхэн тасалгаанд орууллаа. Тэнд хэдэн жилийн өмнө Сүгсээтэй Улаанбаатарт уулзаж байсан Ли овогт хүн үлэмж урьхан зан гарган баясгалантайгаар инээж, ирсэн хүмүүстэй нэг бүрчилэн мэндчилж уулзав. Түүний хажууд хоёр хятад хүн бас бөхөлзөн мэндэлж учирлаа.
Чухам яагаад тэр билээ, ирсэн дөрвийг үлэмж хүндэтгэн үзэж байгаа янзаар зөөлөн зузаан сандалд суулган, өмнөх сум модон ширээн дээр нь гангар шаазантай цай, алим, усан үзэм, нимбэг зэрэг жимс тавьж, янжуур дэлгэж бариад гайхалтай дотночилох нь юу гээч болох нь энэ вэ гэмээр, Ли овогт нь томоохон хэмжээний дарга бололтой дэргэдэх хүмүүсээ ингэ, тэг гэж зарах нь нэлээд мэдэлтэйгээ илтгэнэ. Тэрээр:
За эрхмүүд минь! Бид нэг санаа бодолтой, түүнийхээ төлөө их Хятад улсын нэрийг дээдлэн зүтгэж яваа баатарлаг хүмүүс. Бид бие биенийхээ итгэлийг хугалж нугалах тийм дорой байдалтай амьтад биш. Бид итгэгдсэн гэх үү, шалгалт сорилт давсан шилмэл хүмүүс. Тийм болохоор энэ Бээжинд бид санаа бодлоо улам дэлгэрүүлэн, хийх хэргээ ярилцъя гэж цугларч байна хэмээн том ярианыхаа үүдийг нээн хэллээ. Тэрээр тун их баясгалантай царай гарган:
Эрхэм та нартайгаа бид ингэж уулзаж байгаадаа баясан өдөр хамтдаа сайхан хоол “Бээжин нугас” иднэ. Та нар өнөөдөр энд тааллаараа байх ёстой гэж хэлээд цай ууж, дураараа бай гээд том үг дэлгэн ярилаа.
Уг нь Хятад улс өөрийнхөө нутаг дэвсгэрийг Манж Чин улсаас яаж өвлөн хүлээж авсан бэ, яг тэр ёсоор нь хадгалан байх ёстой гэнэ. Энэ журам зөрчигдөн гадаад монгол салан тасарч гарсан. Түүнийг бид урьд байсан ёсоор нь эргүүлэн тогтоож авах учиртай. Монголчууд тэгэх дургүй, тэндээ жалга сахин дур зоргоороо байх эрмэлзэлтэй байдаг. Энэ бол тэнгэрээс бид бүхэнд заяасан эрхэм дээд ёсыг үл ойшоон, хятад, монгол аль ч хүнд маш их балаг тарин, ах дүү ёсны харилцааг алдагдуулж байна. Тэр бас аль ч талд оршиж байгаа олон хүний амьдрал, сэтгэл санааг булай муухайгаар бузарлаж байгаа хэрэг. Энэ булай явдлыг бид арилгах үүрэг хүлээж байгаа. Тэгэхээр Монгол газрыг их Хятадын газрын зурагт тэнгэрийн таалал ёсоор дахин оруулах хэрэгтэй байна. Та нар газрын зураг хардаг биз дээ. Зураг дээр бүхэл бүтэн Хятад улсын нутаг умард талаасаа цөм татуулсан юм шиг байдалтай хонхорхой харагдаж байгаа. Хүний нүд юмыг андахгүй мэддэг. Тэр сөөл гажуу байдлыг бид засаж, тэгш журманд нь оруулах ёстой биз дээ. Монголын зарим нь тэгэх дургүй юм бол бид хүнийг нь орхиод газрыг нь нааш нийлүүлж авах ёстой болоод байна. Тэнд жожигорч байгаа монголчууд уг нь өөрсдөө бие даан амьдрах чадваргүй гэх үү, хэдэн малынхаа махыг зулгааж байхаас өөр юу ч хийж чадахгүй, ямар ч гоё сайхан юм эдлэж, өмсөж чадахгүй болоод, бүр арчаагаа алдахаар арга буюу өөрсдөө наашаа гар сарвайн гуйж ирэх учиртай. Гэтэл тэдэнд Япон, Орос, Герман улс элдвээр жаахан жаахан туслаад амь торгох боломж олгоод байгаа. Одоогийн манай Хятадын засгийн газар ч нэрэлхээд, бас олон улсын харилцааны байдалд автаад Монголыг тусгай улс юм шиг үзэн, элдэв дээдийн юмаар туслаад болохгүй байна. Тэгэхээр бид түүнээс нь өөр аргаар Монгол газрыг нааш нь нэгтгэн авч болно. Тэр аргыг л та бид хийх учиртай байгаа гэж Ли овогт удаан ярьж байлаа. Түүний энэ бодлыг Ван овогтонгууд дэмжиж байгаагаа илэрхийлэн яриан дунд ганц нэгээрээ баяссан царай гарган алга таших, “Зөв” гэж дуу алдах, “Ай сайхан” гэсэн үг шидэж, цай уун, тамхи баагиулж сууцгаав. Ли овогт түүнд дуртай байлаа.
Тэгвэл бид одоо чухам тодорхой юу хийх ёстой вэ гэсэн асуулт аяндаа гарлаа.
Ай, энэ их чухал асуудал, бидний ярилцах гол зүйл энэ мөн гэж Ли овогт тэмдэглээд, зохих зүйлүүдийг зааварлаж гарав.
Тухайлбал, өдгөө Хятадын зүгээс Монголтой харилцаж байгаа бүх харилцаанд Ар газар бол манай нутгийн салшгүй хэсэг мөн гэсэн санааг шингээсэн байх учиртай. Улс төр, худалдаа, соёл, жуулчлал, хувийн чанартай бүх харилцааны агуулга нь Монгол бол ирээдүйд их Хятад улстай нэгдсэн бодлоготой байна гэдгийг баримталж байвал зохино. Үүнийг удирдлагын гол чиглэл болгох ёстой. Нэг жишээ хэлэхэд, Монгол газар дээр хөрөнгө оруулалтын журмаар нэг үйлдвэр барилаа гэхэд ирээдүйд түүнийг хятад хүн эзэмшин ажиллах болно гэдгийг л эхнээсээ бодож хийх ёстой байгаа. Энэ мэтчилэнгээр Монголд хийх бидний ажил маш олон арга хэлбэртэй байх нь зүй. Тэр олон арга ухаантай ажлаас ганц нэгийг хэлэхэд, юуны өмнө монголчуудын дотоодын эв нэгдлийг бутаргаж хүмүүс нь цаг үргэлжид хоорондоо эвдрэлцэн бие биенээ муучилж, нэг нь нөгөөгөөсөө илүү эрх эдлэн бусдыгаа дарангуйлж байх гэсэн санаа бүхий тэмцэл явуулж байхаар бид өдөөн хатгалга хийж байх ёстой шүү. Ингэснээр тэдний хүч улам задарна. Энэ бол Хятадаас Монголын дотор явуулж ирсэн манай уламжлалт бодлого. Хятадын энэ бодлогыг Манжийн хаан зээлдэн авч Монголын ноёдын хооронд яс хаях, нэгд нь илүү хэргэм зэрэг эдлүүлэн, нөгөөгийнх нь атаа хорслыг бадрааж хямралдуулах бодлого баримталж ирсэн. Бас тэдний нэгдсэн зохион байгуулалтыг нь эвдэн, шинэ аймаг, шинэ хотуудыг бий болгон бутаргаж ирсэн. Үүний үр дүнд Монголын эрх бүхий том ноёд нь бие биенээ багалзуурдан тэмцэлдэж, гадагшаа тэмцэлдэх ямар ч хүч байхгүй болоод Манжийн хааны атганд бүр базагдаж байсан. Энэ бол их сургамжтай үнэн түүх.
Ноён дарга аа! Үүнийг бид ойлгож байна. Монголчууд бие биеэ эд мөнгө, үнэ бүхий зүйлээр худалдан авдаг явдлыг эрс эсэргүүцэж байсан гэж манай өвөрлөгч нутгийн өндөр настай хүмүүс ярьдаг. Тэр ямар учир байна вэ гэж Дотоод монголын энд байгаа нэг хүн асуулаа.
Ли ноён инээж, тал өгөн:
Түүнд их учир бий шүү. Манай хятад ноёд тийм арга хэрэглэн Монголын хүчийг задлаж ирсэн үнэнтэй. Тэр бол бас л манай нэг зорьж шалгаруулсан уламжлалт арга. Тэгэхдээ ямар хүнийг, яаж эд хөрөнгөөр өөртөө татаж авах вэ? Тэр хүн чинь тэгэж татагдахаар уу, үгүй юу? Үүнийг урьдаас сайн тунгааж бодох учиртай ... гээд өөр бусад арга яаж хэрэглэх вэ гэдэг талаар Ли овогт дарга нэлээд зүйл дэлгэрүүлж хэлэв.
Монгол газарт янз бүрийн хортой юмыг өргөн нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Хортой эм, хортой архи, тийм амттан, бүр тэнд оруулж байгаа даавуу, эд юмны будаг шунханд хор шингээн, тэдэнд худалдвал ашиг сайнтай болно. Монгол хүний бие эрхтэн, элэг, зүрх, ходоод, бөөрөнд хор хүргэх юмыг бид нарийн далдлаад Ар газарт явуулбал ашиг өгнө. Харахад худалдаа хийж байгаа янзтайгаар тэр зүйлийг нэвтрүүлж байвал тун сайн хэрэг. Тэнд бас шалиг завхай явдлыг аль болох дэлгэрүүлэн, үр үндсэнд нь хортой, ургийн эрхтэнг гэмтээдэг өвчин дэлгэрүүлэхийг чухалд үзэх хэрэгтэй байна. Ахан дүүс, төрөл садангийн хүмүүс бие биетэйгээ садар самууны харилцаанд орвол тэдний үндэс нь амархан эвдэрнэ гэнэ ...
Ли овогт нэлээд ам халж, энд байгаа дөрвөн хүнд бүрэн итгэсэн сэтгэлээ илэрхийлэх байдлаар ярихдаа:
Бид чухам нарийн агуулгаараа Монголд явуулж байгаа энэ бүх хэрэг чинь тэдний уугуул хүнийг асран хамгаалж авах гэсэндээ биш, тэр асар их шимтэй, өргөн уудам газар нутгийг нь л бид өөрийн болгох гэсэн бодлоготой байгаа учраас тэр хүмүүст рашаан болохгүй зүйлийг эрж хайх тухай ярьж байна. Энэ бол их ирээдүйтэй, нарийн ажил шүү. Үүнийг та нар сайн ойлгох ёстой гэлээ.
Ван овогт ах дүү хоёрт энэ үг тун ч амттай санагдсан бололтой.
Монголчуудын хоорондын эв нэгдлийг бутарган эвдэхэд “Та нар гар зангидан биедээ мэс гаргаад тэмцэлд” гэж бид уриалах арга байхгүй. Үүнийг тун нарийн, маш далдуур хийх ёстой биз. Тэгээд яаж хийх вэ хэмээн асуулаа.
Ли дарга энэ асуултыг гойд сайшааж үзэв бололтой инээж:
Энэ их зөв санаа шүү. Би та нарт ярих гэж бодож байсан. Одоо Монгол газарт олон янзын нам байгуулах янзтай байна гэсэн мэдээг би авсан. Тэр намууд нь хоорондоо засгийн эрх, бусад бүх юмаа булаацалдах санаагаар их өрсөлдөх байдалтай байгаа гэнэ. Энэ бол бидэнд сайн хэрэг. Тэгэхээр манай бодол санааг зөвшөөрөн дэмждэг, манай цусан төрлийн юм уу, тийм бодол санаатай хүмүүсийг тэр шинэ намуудын дотор оруулан, тэд нараар уг өрсөлдөөнийг нь улам идэвхижүүлэн хурцатгахыг бид чармайх учиртай болоод байна. Тэгвэл тэд хоорондоо эвлэрэшгүй тэмцэлдэж нэг нь нөгөөгөөсөө илүү “мэргэн цэцэн” ухаан гаргаж байгаа янзаар тэмцэлдээд нэгдсэн санаагаа алдана. Эн бол их хожоотой шүү. Тэр намуудын хүмүүсийг хооронд нь хонь, чоно адил болтол нь тэмцэлдүүлэх ёстой. Монголчууд хоорондын тэмцэл хямралаасаа болж л балардаг явдлыг бид мартаж огт болохгүй. Тэгээд ер нь Улаанбаатарт ч юм уу, Дарханд ч ялгаагүй, хоёр монгол хүн хэрэлдэж байхад та нар аль дийлэгдэж байгаагий нь өмгөөлөн хамгаалах маяг үзүүлж зоригжуулаад, тэр зодооныг нь хөөргөн хурцатгасан дороо өөрөө сэмхэн зайлаад холдож орхих жишээгээр ажиллах ёстой хэмээн ярив.
Бид чухам ямар хүмүүсийг нь дотночилон үзэж ойр байвал илүү ашигтай вэ гэсэн өөр нэг асуулт гарахад Ли овогт бодолхийлснээ:
Энэ ч бараг хэн бүхний мэдэх зүйл л дээ. Монголд олон янзын хүн байгаа. Тэдгээрийн дотроос Ар газрыг миний төрөлх орон гэж хайрлаж үздэггүй, түүнээс илүү амин хувиа хичээдэг, гаднаас хөл хэрэн орж ирсэн цагаачид, түүний үр хүүхдүүд нь л бидэнд хань болно. Та нарын гол түших хүмүүс бол манай хятад цусыг судсаараа гүйлгэж яваа эр, эм хүмүүс шүү. Хятад монголын эрлийз хүн Монгол газарт 500 шахам мянга бий гэж нэг тоо байгаа. Тэгэхээр бидэнд хань болох амьтад тэнд олон байж таарч байна. Элдэв цуурхал, худал үнэн түгшүүр төрүүлсэн үг олж тараан, монголчуудын санаа сэтгэлийг цаг ямагт түгшин зовж байхаар болговол тэд төр засагтаа дургүй болно шүү гэж сайхи дарга бас хэллээ. Эцэст нь Ли овогтоос эрхэм болгож өгүүлэхдээ “Монголчууд бие биенээ барьж идэж байдаг зэрлэг араатны санааг тэдэнд шингээж чадвал манай бодлого бүрэн биелэх болно” гэж онцлон хэлэв.
Хэдэн цаг үргэлжилсэн тэр ярианы дараа хурсан хүмүүсийн өмнө савх, хутга тавигдаж, том царанд суулгасан Бээжин нугасны шарж чанасан гоц сайхан амттай мах ирлээ. Ли овогт улам элэгсэг зантай болж, “Хоол ид. Сайн архи балга” гэж өгөөмөр зангаар хандан хоол руу гар сунгалаа. Бүгд нугасны мах амтархан, миглүү хундгалаж, хүслийн дээдээ хангаж байгаа янзтай болов.
За, итгэлт нөхөд минь. Та нарын түшиц газар, гэр чинь энэ их Хятад орон шүү. Манай Хятад орон бол хэн ч, яаж ч оролдоод дийлдэшгүй бат цайз. Нэгэн тэрбум илүү хүнтэй, аугаа их улс. Бид ямар азаар энэ орны иргэн болж төрөв өө гэж өөртөө бахархан баясах ёстой. Үүнийг та нар битгий мартаарай хэмээн захиж хэд дахин хундага өргөж байв.
Сайхи дарга ах дүү Ван овогтод хандаж хэлэхдээ:
Та хоёр одоо энд удаан байх хэрэггүй. Бас та хоёр тэр Ар газарт бие биеэ танихгүй юм шиг холхон байх хэрэгтэй. Тэнд төрхөмсөж нэг нь нөгөө рүүгээ гүйх хэрэггүй. Энэ Бээжинд ирж уулзаж бай. Би та нарыг гурван жил болоод энд ирүүлж уулзуулна гэж хэлэв.
Тэрээр бас Ван овогт Сүгсээгийн Бээжин хадгаламжид байгаа мөнгө нэлээд арвижиж нэг мянга их гаруй болсон байгаа. Түүнээсээ одоо аваад яах юм бэ? Хятад хүн мөнгийг яаж хадгалдаг билээ. Чи түүн шиг хадгалж бай. Дүү Ван овогт ахаасаа илүү мөнгөтөй болохын тулд ажиллах биз. Манай байгууллага хэн хичнээн чухал мэдээ ирүүлнэ, түүний нь хэмжээгээр санхүүжүүлдэг журамтай. Тэр бол Засгийн газрын мөнгө биш шүү. Бид хэдэн том Бээжин пүүсний мөнгөөр арвижин байгаа тагнуулын хэрэгт зарах баян сантай ... гэж өөрийнхөө ажлыг улам эрчимжүүлэх гэсэн хандлагатай үг хэлж, уулзалтыг хаав бололтой. Үүгээр тэдний цугларалт дуусав.
No comments:
Post a Comment