Сэрээнэндорж хэлснээ бодолхийлэн эрүүгээ маажаад
За яахав. Харж л байя. Уг нь алт шороо хоёрыг тунгаан шигшээд ялгадагийн адил түүхийн шигшүүр хар цагаан, шударга бус байдал, нүгэл буян хоёрыг ялгаж чаддаг. Тэр бүхнийг хэмждэг хэмжүүр бас бий. Энэ бол философийн сэтгэлгээний гүнзгий ухагдахуун биш, шашны мухар сүсгээр бүтэх зүйл ч бас биш. Түүхийн бодит үнэний шалгуур гэдэг сүрхий хэмжүүр байна. Юм заавал ялгарна шүү гэж хэллээ.Сэрээнэндорж үзэгдэл юмсыг уг үндсээр нь ухаж гарган тайлбарладаг зантай болохоор нэлээд унжруу яриатай боловч бодит үнэнд түшиглэдэг учраас хэлсэн үг нь зөв байдгийг Шархүү мэдэх билээ. Ийм яриа хоёр найз, гэр бүлийн хүмүүсийн дунд болсоор байгаа билээ.
Мөнхийн харуул-мөнхийн дурсгал
Цэрмаа хүүхний биеийн байдал хоног хоногоор сулран доройтсоор байлаа. Түүнийг эдгэрүүлэхээр гадагш дотогш нь эмчилгээнд явуулах хүч тэнхээ Шархүүд дутагдаж байв. Эмч нар үзээд янз бүрийн онош, арга хэлж байгаагийн дотор өвчин улам их ужгирч, хүндрэн газар авсан байна гэж зарим нь хэлж байв. Тэгээд эмнэлгийн хүрээнээс хаашаа зайлж гарах вэ? Хөөрхий бие нь турж эцэн, тэнхээ тамир доройтсоор байлаа. Цэрмаа тав дахь удаагаа эмнэлэгт хэвтээд бүтэн нэг сар илүү хугацаагаар янз бүрийн эм ууж, тариа хийлгэн эмч нарын зөвлөгөөнд хэд дахин орсон боловч засал авахгүй, бүр сүүлдээ орон дээрээ биеэ даагаад сууж чадахгүй, хэлэх үг нь ч цаашаа холдоод хоёр хоног тун доройтож байгаад хаврын урь орж шинэ ногооны үнэр ханхлах болсон тэр нэгэн өдөр эмнэлгийн орон дээр амьсгаа хураалаа. Чингэхэд Цэрмаагийн хоёр хүү, эр нөхөр Шархүү, олон жил үерхсэн багш бүсгүй Туяа нар байв. Бас тэр агшинд Аюуш эмч гүйж ирлээ. Болдоггүй юм болдоггүй жамтайг хэн бүхэн мэднэ.
Талийгаач булга халиу шиг уян налархай зантай, их хүмүүнлэг сэтгэлтэй, хүнийг их бага гэж ялгаварлан үздэггүй гойд сайхан бүсгүй байсан болохоор түүний хойдхыг засах ажил бүтэмжтэй болж өнгөрлөө. Сэрээнэндорж доктор тэр бүх ажлыг залж чиглүүлэн хийлгэж, эдний нэг бэр охины хамт Туяа гал тогооны ажлыг үүрч гүйцэтгэлээ. Найзын чанар ядарсан цагт гэдэг энэ биз.
Сэрээнэндорж Шархүү, түүний хүү Алтансүх, Гансүх нарыг байлцуулан:
Та минь ээ! Та нар усан нүдлээд гайхаж гиюүрсэн царай үзүүлэн явж таарахгүй. Ээж чинь та нарыг сайн сайхан хүмүүс яваасай гэж цаг үргэлжид мөрөөдөж байсан. Тэр хүсэл мөрөөдлийг нь би мэднэ. Тэгэхээр та нар ээжийнхээ тэр ариун хүслийг хангаж биелүүлэх ёстой. Энэ бол та нар ээждээ босгосон хамгийн сайхан дурсгал болно. Одоо хүн бүр шударга ёсыг сахин, хийж бүтээх ажилд бие сэтгэлээ урьдынхаас илүү дайчил! Толгойгоо бүү унжуулж яв гэж зөвлөн сургасан байна. Мэдээжээр энэ эрдэмтний үг Цэрмаа асны эр нөхөр, үр хүүхдэд ухаарал өгсөн нь гарцаагүй. Шархүү ч хал үзэж хашир суусан хүний байдлаар явах болов.
Цаг хугацаа харвасан сум шиг өнгөрдөг жамтай. Бороо хур ихтэй зун болж, өвөл нь хацар наасан жавар алагласан өдрүүд ирж байлаа. Шархүү жижүүрийн ажилдаа гүйж, энэ тэрийг ажигласаар, бас хүүгийн хүүхэд ямар байна вэ гэж санаа тавин, гэрийн ажилд зүтгэж байв. Цэрмаагаас хойш энэ айлын байдал өм цөм доройтоогүй ч гэсэн юм бүхэн дээр талийгаачийн сэтгэл, гар аль аль нь дутагдаж, өөдөө өгсөхөөс уруудах нь дийлэх бэрхшээл Шархүүд тулгарч байлаа. Алтансүх, Гансүх хоёр аль аль нь нас биед хүрсэн эрчүүд боловч хүүхдийн гэнэн зангаараа байгаа нь оюутны бүх байдалд нөлөөлдөг аж. Сэрээнэндорж, Туяа хоёр тэднээс хараа салгахгүй яваа нь гайхалтай том тус болж байв. Тэд бол зах зээлийн долгион гээч юманд автаагүй, бүх хүн эвдэрч байхад тэд хүн хэвээрээ үлдсэн нь Шархүүд ажиглагдаж байлаа. Өнгөрч байгаа ахархан хугацаанд “Монголчууд ийм өөдгүй муухай амьтад гэж үү” гэхээр хүн эвдэрсэнийг хэлж баршгүй байв. Доктор Сэрээнэндорж судлаач хүнийхээ хувьд эргэн тойронд болж байгаа зүйлийг гярхай нүдээр харж яваа нь лавтай. Тэрээр Шархүүтэй уулзах болгондоо:
“Манай хүн л хамгаас илүү эвдэрч байна. Миний багад мал зодож байгаа хүнийг аав хараад “Чи яаж байна вэ? Монгол хүн байна даа. Ингэж болохгүй” гэдэг байсан. Тэгэхээр уг нь монгол хүн эрүүл саруул сайхан үзэлтэй байж шүү. Одоо чи хар л даа! Монголчуудад үйлдэхгүй бузар муухай хэрэг гэж алга боллоо” гэж гасладаг.
Докторын ингэж харуусах нь зүй байлаа. Чихэнд орж ирж байгаа юмны дийлэнхи нь хулгай, дээрэм, алаан хядаан, согтуурал, хүчирхийлэл байх болов. Тэгэхдээ төрсөн эхийгээ, эцгийгээ, үр хүүхдээ алахын муухайгаар алах, хэд гурваар нь зэрэг цуслах, хүүхдээ хөхүүлж суугаа эх хүнийг, тугалаа хөхүүлж байгаа үнээг тэр байран дээр нь хутгалан алах явдал бараг өдөр дараалан сонсогдох болжээ. Бас улаан цайм өдрийн дээрэм ихсэж, эмэгтэй хүний хуруунд байгаа бөгжийг, гартаа барьж яваа цүнхийг булааж аваад зугтаадаг үзэгдэл ердийн хэрэг болжээ. Энэ хэрэг зөвхөн Монгол улсын дэвсгэр нутаг дээр биш, хилийн чанадад бас тоогоо алдтал нь монгол хүн хийх болов. Ийм байдлыг Сэрээнэндорж ярихдаа бүр гар нь салгалаж, царай нь хувиран байгаад:
Одоо бид чинь дэлхийг ямар нүүрээрээ харах болж байна вэ? Харь оронд монголчуудыг хамгийн бүдүүлэг, малаас дор амьтад гэж үзэж байгаа биз гэж хэлдэг байлаа. Энэ докторын ингэж бачуурах нь зөв өө!
Бүх эвдрэл сүйрлийн дотроос хүний эвдрэл хамгийн аюултай, улс үндэстнийг оршин тогтноход хамгийн ихээр хор хүргэх аюултай байна. Чи бодоод үз! Барилга байшин, зам гүүр алины нь ч эвдрэлийг цагаа ирэхээр ард түмэн дор нь засна. Хүний энэ эвдрэлийг 70-80 жил ноцолдоод ч дийлж засаж чадахгүй болж байна. Яагаад гэвэл хүмүүсийн сэтгэл санаа ингэж хоосрон эвдэрч шүү дээ. Аягүй бол улс үндэстэн балран унаж байж л энэ эвдрэл арилах байх гэж хэлж байв. Докторын энэ үгийг гүнзгийрүүлэн бодож үзэхэд үнэхээр тэр аюулд хүрч зогсохоос өөр замгүй болсон мэт Шархүүд санагдаж байлаа. Хүн чулууны дотор бичиж хийсэн үзэл бодол биелэж магадгүй болж байгаа ч юм шиг.
Сайхи эр өглөө ажлаасаа бууж ирээд цай уун амрахаар буйдан дээр хэвттэл утас хангинан дуугарлаа. Шархүү босож харилцуурыг авбал нэгэн танил дуу сонсогдон, тайван байдлаар:
Шархүүтэй яръя гэж байна.
Би Шархүү байна. Та хэн бэ гэж хариу асуухад цаад хүн нь инээх ая сонсогдон аажуу дуугаар:
Чи миний дууг танихаа байгаа юу? Арга ч үгүй дээ. Би Соном байна гэж урьд хамт ажиллаж байсан газрын дарга нь дуугарлаа.
Өө, та сайн байна уу? Таны бие лагшин данги байгаа биз дээ?
Би сайн байгаа. Чиний бие сайн, хүүхдүүд чинь амгалан байгаа биз гэсэн яриа болсоны эцэст хурандаа Соном Шархүүг одоо миний ажил дээр хүрээд ирээч! Би хуучин хийж байсан ажилдаа эргэж орсон. Тэгээд Шархүү чамайг урьж байна гэж хэлээд утсаа тавилаа.
Соном дарга ажилдаа эргэж орсон гэнэ. Шинэ амьсгал орж байгаа хэрэг үү? Хурандаа надаар яах гээ юм бол? Нөгөө айхавтар Ван овогтын өдүүлсэн хэрэг зүйл дууссан байх ёстойсон. Өөр л надтай ярих зүйл гарч дээ хэмээн Шархүү ганцаараа яриад, хиргүй хувцсаа сольж өмсөн, өөд болоод хоёр жилийн нүүр үзэж байгаа гэргий асан Цэрмаагийн хананд байгаа инээмсэглэсэн дүртэй гэрэл зураг руу нулимс бүрхсэн нүдээрээ нэг харж уртаар амьсгалаад, гэрээсээ гарч Аюулаас хамгаалах байгууллага руу алхав.
Энэ байгууллагын хаалгаар орвол харуулын ахлагч тосож уулзаад гар өргөн ёсолсоноо:
Та ахмад Төмөрийн Шархүү мөн үү? Хурандаа таныг 2-р давхарт ...-р тасалгаанд хүлээж байгаа гэж ая тавилаа.
Дурьдсан тасалгаанд очвол Соном дарга хоёул сууж байснаа сайхи эрийг харсан дороо “Орооч!” гэж урин угтаж босоод гар барин мэндэлж, өмнөө байгаа сул сандалд суухыг бас урив. Юу болж байгааг Шархүү яахан мэдэх вэ?
Хурандаа ая тавин найрсаг зангаар инээж байснаа:
Нөхөр ахмад! Та одоо хаана ямар ажил хийж байгаа вэ? Нөгөө жижүүрийн албандаа сууж байна уу гэж асууснаа, бодолхийлэн хуучин зангаараа инээж:
Бид урьд хийж байсан ажлаа дахин эргүүлэн хийх болж байгаа. Цагийн аясыг дагаж энэ албыг бид залгуулах ёстой болов. Тэгээд манай ажлыг мэдэх, дадлага туршлагатай хүмүүсээ бид эргүүлэн авч ажиллуулах бодолтой байна. Энд таныг ирж хуучин ажилдаа орох болов уу гэж бид урьж байна хэмээн Шархүүд хандлаа.
Сайхи эр хэсэг зуур дуугүй бодлогоширч сууснаа:
Би ч нэлээд хоцрогдсон шүү дээ. Урьдын мэддэг юм маань өдгөө таарч тохирохоо байгаа биз. Гэхдээ таныг наашаа ир гэж байхад би гэдрэг зулрах ёсгүй. Энд тэнцээд ажилд ирвэл би чадах чинээгээрээ зүтгэх болно гэж хэлбэл, Соном яах нь энэ вэ гэмээр Шархүүг харж чангаар инээн:
Чи тун ч хашир бодож шүү. Нөгөө “Хал үзэж халуун чулуу долооно” гэдэг энэ байх даа. Хоцрогдлын тухайд гэвэл нэг бодоход хоцрогдоогүй хэн байгаа билээ. Нөгөө бодоход бид биш, бидний дээр сууж байсан зарим ноёд хоцрогдсон ч юм шиг гэж хэлээд, хэсэг зуур дуугүй байснаа:
За ахмад аа! Танай байгууллагад бид бичиг хийж таныг чөлөөлж өгөөч гэсэн хүсэлт тавина. Та маргааш одоо хийж байгаа ажлаа хүлээлгэж өгөөд, нөгөөдөр наашаа ир дээ! Энд шинэчлэн боловсруулах дүрэм журмаас өгсүүлээд нэлээд ажил байна. Та тэр бүхэнд оролцож ажиллах болно. Бас өмнө энд байхдаа дутуу орхисон юм юу байдаг билээ. Түүнийгээ гүйцээнэ байх гэж хэлэв. Шархүү босож:
Танд баярлалаа. Би ирнэ гэж хэлээд, Сономын тасалгаанаас гарлаа.
Шархүү замд өөрийнхөө байдлыг шүүж үзвэл “Би ч хог дээр хаягдах арай болоогүй юм шив. Төр засаг намайг хэрэгтэй хүн гэж үзэж байгаа бололтой. Соном дарга маань мөсөөр хүн шиг л хүн байна. Би өндөр насны тэтгэвэрт гарах дөхөж яваа. Намайг мэргэжлийн ажлаа хийх боллоо гэхэд хүүхдүүд маань баярлах байгаа. Би ч яахав. Манай аль зориулалтын сургуульд явж сурсан, овоо ч дадлага мэргэжил олсон хүмүүсийг зориуд түүн авч ажлаас халав даа. Тэднийг эргүүлэн авбал залуу үеэ сургаж дадлагажуулахад хэрэгтэйсэн” хэмээн бодсоор гэртээ ирээд дэргэд нь байдаг бэрүүддээ энэ сониноо хэлж бас Сэрээнэндорж, Туяа хоёрт утсаар болж байгаа явдлыг дуулгалаа. Цаадуул нь хөөр хөгжөөн болон, бид хоёр танайд очиж энэ явдлыг чинь тэмдэглэнэ, хоол хийж бай гэж “тушаав”.
Ямар ч болсон дадаж мэддэг ажлаа хийх нь хэн бүхэнд урамтай байлгүй яахав. Хошууч цолоор шагнуулсан Төмөрийн Шархүү Тагнуулын Ерөнхий Газрын дүрэм журмыг өдгөө үеийн нөхцөлд тохируулж шинэчлэн боловсруулах ажилд оролцон суугаа билээ. Энэ ажлын далиманд өөр нэг зүйл бодогдсон нь сонин байлаа. Юу вэ гэвэл мэргэжлийн ажилдаа эргэн орох болсон баярт шийдвэрийг “тэмдэглэсэн” тэр орой эрдэмтэн найз Сэрээнэндоржоосоо:
Агьтын хөндийд Хүн чулуу босгож байсан Ван овогт мэт Цагаан хэрмийн чинад бодолтой хүмүүс одоо чухам юу сэтгэж явдаг бол гэж асуухад тэрбээр:
Монгол улсад түргэн шиг газар хувьчлахыг л хүлээж суугаа вий дээ гэж хэлсэн нь Шархүүгийн сэтгэлд зурсан шүдэнзний гэрэл мэт тод үлджээ. Чингээд Шархүү нар 12 жилийн өмнө Нийгмийг аюулаас хамгаалах яаманд ажиллаж байхдаа очиж буулган хэмх цохиж хаясан Агьтын хөндийн эхэн дээр байсан Хүн чулууны оронд өлгий эх орноо цээжээрээ хамгаалж ирсэн гайхамшигт түүхт жанжны дурсгал хөшөөг босгох нь түрэмгий бузар санаатнуудын шунахайрлыг таслан зогсоох явдал мөн гэж үзээд одоо тэр бодлоо шуурхай биелүүлэх хэрэгтэй байлаа. Шархүү энэ санаагаа сайхи найз эр Сэрээнэндоржид хэлж, чухам хэний, ямар хөшөөг Агьтад босгохоо ярилцахаар тогтсон байна.
Тухайлж хэлбэл, Монголын төрийг 1368 онд цээжээрээ хамгаалан, Бээжингээс Хархорумд залж ирэх хэргийг хошуучлан хийсэн, бас Хятадын удаа дараагийн янз бүрийн түрэмгий довтолгооныг их цэргээ удирдаж няцаан ирсэн Цагаантөмөр жанжны хүү Хөхтөмөрийн дурсгалыг тэнд босгоно гэж хэлэлцэн шийдлээ. Хөхтөмөрийн цогцсыг Хятадын шунахайран довтолсон их цэрэгтэй тэнгэр газар доргиулсан тулалдаан хийж яваад, дайсны суманд өртөн 1373 онд амь биеэ алдсан газар-Алтайн үзүүрийн Хар нохойн зоод ёс төртэй оршуулсан боловч тэр алдарт жанжны дурсгал Монгол эх орныхоо төвд боссон байх ёстой гэж эрдэмтэн Сэрээнэндоржийн саналыг үндэс болгож байгаа билээ.
Тэр доктор Шархүүд өгсөн лавлах бичигтээ “Их жанжин Хөхтөмөр нь өөрийн эцэг Цагаантөмөрийн хамт бага залуу наснаасаа эхлэн Монголын төрийг хамгаалах тэмцэлд тэргүүн эгнээнд явж бие сэтгэлээ хатуужуулсан байна. Тэрээр Монголын их Юан улсыг төрийн эсрэг хятадын босогчдоос хамгаалан гурав дөрвөн жил тасралтгүй тэмцэн тулалдаж явсаар эцэг Цагаантөмөрөө хөнөөгдөхөд түүний шарилын өмнө очиж Монголын төрийн төлөө амь биеэ зориулна гэж тангараг өргөжээ.
Тэр цагаас эхлэн Хөхтөмөр дайны гол шугаман дээр тулалдаж байсан нэгдэл ангийг тэргүүлэн дайсны эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлсэн байна. Ингэж их цэрэг удирдан дахин гурван жил илүү хугацаанд борви бохийлгүй тулалдсаар яваад Чжу Юанжингийн удирдсан их босогчид Монголын Тогоонтөмөр хааны засгийг Хан балгасанд (Бээжинд) бүслэхэд түүнийг хамгаалан тулалдсаар эцэст нь Монголынхоо төрийн голомтыг 1368 онд тэндээс эсэн мэнд авч гараад Өвөрлөгч нутгийн Инчан хотод авчирч түр байрлуулсан. Тэнд хааны засгийн газар хоёр жил байхад Хөхтөмөр жанжин бүх цэргийг удирдан Мин улсын дайран довтолсон их цэргийн өөдөөс тасралтгүй тулалдаан хийж байгаад 1370 онд хааны засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь умар зүг нүүлгэн Хархорумд залан авчирсан. Тухайн цагт тэр явдлыг харахад Монголын төр улс Хятадын босогчдод ялагдаж байгаа нь гутамшигтай явдал мэт байсан боловч түүхийн шалгуураар эргээд харахад Монгол түмнийхээ тавилангаар өөрийн төрөлх нутагтаа төр засгаа залан ирж байгаа монголчуудын их төөрөг байлаа. Учир нь, хэрэв Монголын төр засаг Бээжинд суугаад байсан бол аяндаа Хятадын тэр үед байсан 60-70 сая хүн дотор ширхэг элсэн чихэр хувин дүүрэн усанд шидэгдэж байгаа адил уусаад, өдгөө бүхэл бүтэн төр улс байтугай, ганц монгол хүн олдохгүй болох байсан. Ийм аугаа их үйл хэргийг өөрийн амь биеэр хамгаалан авч явсан ачит хүн Хөхтөмөр жанжин мөн учир түүний алдрыг бид үүрд өргөн мандуулж явах ёстой. Түүхийн тэр эгзэгтэй үед элдвийн урвагчид олон гарч байсан боловч тэр бүхнийг Хөхтөмөр үнэнхүү аугаа их ариун тэмцлээрээ тухайн цагт нь бут ниргэж байсан түүх бүхий билээ” хэмээн өгүүлсэн байна. Шархүү түүхийн ийм лавлагаатайгаар Агьтын хөндийд босгох шинэ хөшөөний төслийг тойм зургийн хамт хийж өөрийн удирдлагадаа өргөн барилаа. Тэр санал төслийг Соном дарга хүлээн авч баахан үзэж, энэ тэрийг асууж байснаа:
Чиний гаргаж байгаа энэ санал зөвшөөрөгдвөл хэн үүнийг хийх юм бэ? Төсөв зардал нь хаанаас гарах хэрэг вэ хэмээн асуулаа. Сайхи хошуучид түүний хариуг урьд нь бодогдож байсан учир:
Төсөв зардлыг улсаас гаргах биз. Уг хөшөөг Улсын гавъяат барималчин, чулуучин Зул урлан хийх болно хэмээн хариу хэллээ.
Таг чимээгүй хагас жил боллоо. Сайхи эр удирдлагаасаа өгч байгаа янз бүрийн даалгаварт ажлыг хийсээр л байв. Тэгтэл хоёр зууны зааг болж байгаа тэр хавар аанай Соном дарга Шархүүг дуудаж уулзаад:
Чиний саналыг дээд газраас зөвшөөрсөн хариу бидэнд ирлээ. Тэр хөшөөг барьж босгоход Хилийн цэргийн удирдах газар оролцон, бидний хамт хийх болно. Тэр ажлаа чи дагнаж хөөцөлдөн тэр хөшөөг босго гэж тушаах байдлаар хурандаа хэлсэнд Шархүү тоймгүй баярлан гарч, тэр дороо Сэрээнэндоржид утсаар хэлээд чулуучин Зулыг олж уулзахаар явлаа. Сайхи эрийн сэтгэл бадрангуй байв.
Шархүү чулууны мастер эрийг Сансар хорооллоос олж гэрт нь орж уулзвал ясархаг өндөр нуруутай, туранхай хөхөлбөр царайтай тэр эр урьдын танил хүнийхээ үгийг сонсон, чулуунд элж хуурайшсан урт хуруутай гараараа мөнгөн сор суусан толгойгоо илэн бодол болж сууснаа:
Хөшөөний төсөл зургийг авч үзээд:
Үүнийг би хийж дөнгөх байх. Өндрөөрөө хоёр хагас метр, өргөн нь бүтэн хагас метр гэдэг чинь нэлээн том хөшөө болно. Суурийг нь газар нэлээн ухаж суулгаад, газар дээрээ нэг метр байхад болох биз. Тэр суурь аль аль талаараа уг хөшөөнөөсөө 20 см илүү байлгах нь зүйтэй биз. За хийх чулуугаа олох ёстой байна. Янз бүрийн сайхан чулуу ч манайд бий дээ. Газар дор далд байгаа чулууг ухаад авч хийхэд арай зөөлөн, цохиход хагардаггүй юм даа гэж хэллээ.
Хилийн цэргийн удирдах газраас нэг офицер, “Газ-69” машин гарган өгч, Зул, Шархүү нарын хамт чулууны эрэлд гарав. Зул нь түрийвчиндээ байгаа мөнгө адил хаана ямар газарт, ямар чулуу байгааг мэддэг нь гайхалтай. Тэд шулуун давхиад Цайдамын нуруунд очиж хэдэн жалга дамжин яваад хэсэг цохион дотор жаахан бэдэрсэнээ Зул хүрзээр газар сэндийлэн ухаж үзээд хүрэн боржин хадан дээр хөх цэнхэр боржингоор уг хөшөөг хийх нь зохимжтой баймаар санагдаж байна. Эндээс тийм чулууг авна. Болох уу гэсэнд хамт яваа хүмүүст нь Зулын энэ саналыг өөрчлөх арга алга.
За та нар надад энд газар ухаж чулуу авах хоёр, гурван хүн, нэг өргүүр цамхаг, том ачааны машин шаардлагатай цагт гаргаж өгөх биз. Уг хөшөөг илүү хад чулуу тээж явахгүйн тулд энд нь цохиж хийнэ. Надад нэг майхан, хань болох нэг хүн ирэх 7 хоногт гаргаж өг! Би энд ирж суугаад тэр ажлаа хийнэ. Уг нь манайд янз бүрийн сайхан чулуу бий. Маш их өлзийтэй эрдэнийн том чулуу ч бий. Боржин бол сайн чулуу. Би тэр хөшөөг эх орныхоо сайхан боржинг засаж янзлаад хийе гэсэн санал Зул хэллээ. Олон таван үггүй тэр саналыг дээд газрын шийдвэрийг биелүүлэхийн тулд хүлээж авахаас өөр яах юм бэ? Ингээд эрэл бас дуусаж, хүмүүс уг ажилдаа шамдан орохоор шийдэн, нийслэлд эргэн ирсэн байна.
Хоёр гурван сар өнгөрч, газрын өнгөнд янз бүрийн цэцэг дэлгэрсэн тэр нэг өдөр Агьтын хөндийн эхэн дээр хөшөө чулууг ёс төгөлдөр босгох болов. Нутгийн хүмүүс тэр шуугианаар энд айраг, идээ ганзгалан ирж бөөгнөрөн, нэг асар, хоёр майхан босголоо. Зуу их гаруй хүн цугларчээ. Төвөөс хөгжмийн хамтлаг хүрэлцэн ирсэн байв. Хүмүүс аяндаа цөөвтөр хурдан морь уралдуулан, бөх барилдана гэж сум, багийн засаг дарга нар тэр дуулианаар бэлтгэсэн аж. Энэ хэрэгт Шархүүгийн дүү Гончиг, Навчаа нар хөл болон давхиж зар тараан пижигнүүлэхдээ:
Манай ах энэ ажлыг санаачлан эхлүүлсэн. Бид мэднэ ээ. Эндээс мөөг түүн, Цэрмаа эгчтэй хамт хээр гал түлж тэр мөөгөө шаран идэж байхдаа энэ хөндийн эхэн дээр юу хийхээ ах Шархүү анхлан бодож олсон. Түүнийг нь бид мэднэ гэж уг ажлын үүслийг ярьж байв. Түүнд худал юм алга.
Хүмүүс хөөр хөгжөөнтэйгээр тойрон ирж зогслоо. Тэнд хилийн цэргийн ерөнхий захирагч, Тагнуулын Ерөнхий Газрын дэд дарга, хурандаа Соном, Засгийн газрын төлөөний түшмэд, аймаг сум, багийн засаг дарга нар байлцлаа.
Төр улсаа үүрд хамгаалан ирсэн эх орончдын дурсгалыг мөнхжүүлэн тэдний сүр хүчийг өндөрт өргөн хөгжүүлж байна. Энэ бол манай өлгий эх оронд өнгөлзөгчдөд хариу цохилт болно гэсэн утгатай үгийг дарга нар хэлж байв.
Түүх түүхээрээ байдаг. Түүнийг хэн ч эргэн онхолдуулж чадахгүй. Төрийн тусгаар тогтнолын төлөө амь биеэ зориулсан эрэлхэг зоригт хүмүүсээ ингэж эх орныхоо халуун элгэн дээр хүндэлсэн дурсгалыг сүндэрлүүлж байх нь манай эх орны нэр төр. Энэ бол асар олон эх орончийг төлөөлж байна гэж түүхч Сэрээнэндорж тэмдэглэн хэллээ.
Хурандаа Соном хэлсэн үгэндээ “Эл ариун сайхан хэргийг энэ нутгийн хүү, хошууч Төмөрийн Шархүү санаачилсан. Энэ бол эх орон, монгол үндэстэндээ хязгааргүй хайртайн илрэл мөн” гэж цохон тэмдэглэж байв.
Хөшөөг босгоход төрийн далбааны өнгөтэй том даавуун бүтээлгийг сөхөн авч нээхэд гуулин хөгжимд төрийн дуулал, баярын марш эгшиглэн ёс хийж, алга нижигнэн байлаа. Хүү, хүүхэд нь эх орныхоо хэрэгт амь биеэ өгсөн хүмүүсийн ар гэрийнхэн нүднээсээ нулимс унаган, тэднийгээ дурсаж байв. Ёслолын гоё хувцасаа өмссөн сургуулийн хүүхдүүд гүйлдэн цэцгийн баглаа хөшөөнд тавьж өргөлөө. Энэ төгөлдөр сайхан явдлын төвд наранд гялалзаж байгаа сүрлэг боржин хөшөөний нүүрэн дээр толь адил гялалзах талбай дээр “Аугаа их эх оронч, их жанжин Цагаантөмөрийн Хөхтөмөр төр улсаа хамгаалан мөнхийн харуулд зогсож байна!” гэсэн үсэг тодрон харагдана. Тэр үгний цаад арын дэвсгэр дээр нум саадаг огшсон, бүлэрхэг том биетэй ханхар эр алсыг саравчлан ширтэн харж байгаа дүрс бас тодрон харагдах нь бүхнээс илүү олны нүдийг булаана.
Хөшөөг нээх ёслолын ажиллагаа дуусаж Хөхтөмөрт айраг, цагаан идээний дээжийг өргөн гийчид асарт суудал барьж, хүүхдүүд, хүүхнүүд аяга дүүрэн цэлэлзүүлсэн айраг зочдод өргөн барьж,
Эрийн гурван наадам эхлэлээ гэж Сумын засаг дарга зарлалаа. Бүх хүн хөгжөөнтэй байна. “Хайрт Цэрмаа минь амьд сэрүүн байгаасан бол энд ирээд, олныхоо хамт талын цэцэг адил гунхан явж байгаа даа” хэмээн Шархүү бодон нулимс унагаав. Түүний найз Туяа энд тэнд айраг аягалан завгүй ажиллан байж харагдлаа. Хурсан олны дээгүүр ой хээрийн шувуухайд энд байгаа хүмүүсийн адил хөөрөн баяссан мэт цэлмэг огторгуйд дүүлэн нисэж наадах нь нүд баясгах төдийгүй, эх орны гэгээн огторгуй нэн амгалан тайван байгааг түмэнд илэрхийлж байв.
Талийгаач булга халиу шиг уян налархай зантай, их хүмүүнлэг сэтгэлтэй, хүнийг их бага гэж ялгаварлан үздэггүй гойд сайхан бүсгүй байсан болохоор түүний хойдхыг засах ажил бүтэмжтэй болж өнгөрлөө. Сэрээнэндорж доктор тэр бүх ажлыг залж чиглүүлэн хийлгэж, эдний нэг бэр охины хамт Туяа гал тогооны ажлыг үүрч гүйцэтгэлээ. Найзын чанар ядарсан цагт гэдэг энэ биз.
Сэрээнэндорж Шархүү, түүний хүү Алтансүх, Гансүх нарыг байлцуулан:
Та минь ээ! Та нар усан нүдлээд гайхаж гиюүрсэн царай үзүүлэн явж таарахгүй. Ээж чинь та нарыг сайн сайхан хүмүүс яваасай гэж цаг үргэлжид мөрөөдөж байсан. Тэр хүсэл мөрөөдлийг нь би мэднэ. Тэгэхээр та нар ээжийнхээ тэр ариун хүслийг хангаж биелүүлэх ёстой. Энэ бол та нар ээждээ босгосон хамгийн сайхан дурсгал болно. Одоо хүн бүр шударга ёсыг сахин, хийж бүтээх ажилд бие сэтгэлээ урьдынхаас илүү дайчил! Толгойгоо бүү унжуулж яв гэж зөвлөн сургасан байна. Мэдээжээр энэ эрдэмтний үг Цэрмаа асны эр нөхөр, үр хүүхдэд ухаарал өгсөн нь гарцаагүй. Шархүү ч хал үзэж хашир суусан хүний байдлаар явах болов.
Цаг хугацаа харвасан сум шиг өнгөрдөг жамтай. Бороо хур ихтэй зун болж, өвөл нь хацар наасан жавар алагласан өдрүүд ирж байлаа. Шархүү жижүүрийн ажилдаа гүйж, энэ тэрийг ажигласаар, бас хүүгийн хүүхэд ямар байна вэ гэж санаа тавин, гэрийн ажилд зүтгэж байв. Цэрмаагаас хойш энэ айлын байдал өм цөм доройтоогүй ч гэсэн юм бүхэн дээр талийгаачийн сэтгэл, гар аль аль нь дутагдаж, өөдөө өгсөхөөс уруудах нь дийлэх бэрхшээл Шархүүд тулгарч байлаа. Алтансүх, Гансүх хоёр аль аль нь нас биед хүрсэн эрчүүд боловч хүүхдийн гэнэн зангаараа байгаа нь оюутны бүх байдалд нөлөөлдөг аж. Сэрээнэндорж, Туяа хоёр тэднээс хараа салгахгүй яваа нь гайхалтай том тус болж байв. Тэд бол зах зээлийн долгион гээч юманд автаагүй, бүх хүн эвдэрч байхад тэд хүн хэвээрээ үлдсэн нь Шархүүд ажиглагдаж байлаа. Өнгөрч байгаа ахархан хугацаанд “Монголчууд ийм өөдгүй муухай амьтад гэж үү” гэхээр хүн эвдэрсэнийг хэлж баршгүй байв. Доктор Сэрээнэндорж судлаач хүнийхээ хувьд эргэн тойронд болж байгаа зүйлийг гярхай нүдээр харж яваа нь лавтай. Тэрээр Шархүүтэй уулзах болгондоо:
“Манай хүн л хамгаас илүү эвдэрч байна. Миний багад мал зодож байгаа хүнийг аав хараад “Чи яаж байна вэ? Монгол хүн байна даа. Ингэж болохгүй” гэдэг байсан. Тэгэхээр уг нь монгол хүн эрүүл саруул сайхан үзэлтэй байж шүү. Одоо чи хар л даа! Монголчуудад үйлдэхгүй бузар муухай хэрэг гэж алга боллоо” гэж гасладаг.
Докторын ингэж харуусах нь зүй байлаа. Чихэнд орж ирж байгаа юмны дийлэнхи нь хулгай, дээрэм, алаан хядаан, согтуурал, хүчирхийлэл байх болов. Тэгэхдээ төрсөн эхийгээ, эцгийгээ, үр хүүхдээ алахын муухайгаар алах, хэд гурваар нь зэрэг цуслах, хүүхдээ хөхүүлж суугаа эх хүнийг, тугалаа хөхүүлж байгаа үнээг тэр байран дээр нь хутгалан алах явдал бараг өдөр дараалан сонсогдох болжээ. Бас улаан цайм өдрийн дээрэм ихсэж, эмэгтэй хүний хуруунд байгаа бөгжийг, гартаа барьж яваа цүнхийг булааж аваад зугтаадаг үзэгдэл ердийн хэрэг болжээ. Энэ хэрэг зөвхөн Монгол улсын дэвсгэр нутаг дээр биш, хилийн чанадад бас тоогоо алдтал нь монгол хүн хийх болов. Ийм байдлыг Сэрээнэндорж ярихдаа бүр гар нь салгалаж, царай нь хувиран байгаад:
Одоо бид чинь дэлхийг ямар нүүрээрээ харах болж байна вэ? Харь оронд монголчуудыг хамгийн бүдүүлэг, малаас дор амьтад гэж үзэж байгаа биз гэж хэлдэг байлаа. Энэ докторын ингэж бачуурах нь зөв өө!
Бүх эвдрэл сүйрлийн дотроос хүний эвдрэл хамгийн аюултай, улс үндэстнийг оршин тогтноход хамгийн ихээр хор хүргэх аюултай байна. Чи бодоод үз! Барилга байшин, зам гүүр алины нь ч эвдрэлийг цагаа ирэхээр ард түмэн дор нь засна. Хүний энэ эвдрэлийг 70-80 жил ноцолдоод ч дийлж засаж чадахгүй болж байна. Яагаад гэвэл хүмүүсийн сэтгэл санаа ингэж хоосрон эвдэрч шүү дээ. Аягүй бол улс үндэстэн балран унаж байж л энэ эвдрэл арилах байх гэж хэлж байв. Докторын энэ үгийг гүнзгийрүүлэн бодож үзэхэд үнэхээр тэр аюулд хүрч зогсохоос өөр замгүй болсон мэт Шархүүд санагдаж байлаа. Хүн чулууны дотор бичиж хийсэн үзэл бодол биелэж магадгүй болж байгаа ч юм шиг.
Сайхи эр өглөө ажлаасаа бууж ирээд цай уун амрахаар буйдан дээр хэвттэл утас хангинан дуугарлаа. Шархүү босож харилцуурыг авбал нэгэн танил дуу сонсогдон, тайван байдлаар:
Шархүүтэй яръя гэж байна.
Би Шархүү байна. Та хэн бэ гэж хариу асуухад цаад хүн нь инээх ая сонсогдон аажуу дуугаар:
Чи миний дууг танихаа байгаа юу? Арга ч үгүй дээ. Би Соном байна гэж урьд хамт ажиллаж байсан газрын дарга нь дуугарлаа.
Өө, та сайн байна уу? Таны бие лагшин данги байгаа биз дээ?
Би сайн байгаа. Чиний бие сайн, хүүхдүүд чинь амгалан байгаа биз гэсэн яриа болсоны эцэст хурандаа Соном Шархүүг одоо миний ажил дээр хүрээд ирээч! Би хуучин хийж байсан ажилдаа эргэж орсон. Тэгээд Шархүү чамайг урьж байна гэж хэлээд утсаа тавилаа.
Соном дарга ажилдаа эргэж орсон гэнэ. Шинэ амьсгал орж байгаа хэрэг үү? Хурандаа надаар яах гээ юм бол? Нөгөө айхавтар Ван овогтын өдүүлсэн хэрэг зүйл дууссан байх ёстойсон. Өөр л надтай ярих зүйл гарч дээ хэмээн Шархүү ганцаараа яриад, хиргүй хувцсаа сольж өмсөн, өөд болоод хоёр жилийн нүүр үзэж байгаа гэргий асан Цэрмаагийн хананд байгаа инээмсэглэсэн дүртэй гэрэл зураг руу нулимс бүрхсэн нүдээрээ нэг харж уртаар амьсгалаад, гэрээсээ гарч Аюулаас хамгаалах байгууллага руу алхав.
Энэ байгууллагын хаалгаар орвол харуулын ахлагч тосож уулзаад гар өргөн ёсолсоноо:
Та ахмад Төмөрийн Шархүү мөн үү? Хурандаа таныг 2-р давхарт ...-р тасалгаанд хүлээж байгаа гэж ая тавилаа.
Дурьдсан тасалгаанд очвол Соном дарга хоёул сууж байснаа сайхи эрийг харсан дороо “Орооч!” гэж урин угтаж босоод гар барин мэндэлж, өмнөө байгаа сул сандалд суухыг бас урив. Юу болж байгааг Шархүү яахан мэдэх вэ?
Хурандаа ая тавин найрсаг зангаар инээж байснаа:
Нөхөр ахмад! Та одоо хаана ямар ажил хийж байгаа вэ? Нөгөө жижүүрийн албандаа сууж байна уу гэж асууснаа, бодолхийлэн хуучин зангаараа инээж:
Бид урьд хийж байсан ажлаа дахин эргүүлэн хийх болж байгаа. Цагийн аясыг дагаж энэ албыг бид залгуулах ёстой болов. Тэгээд манай ажлыг мэдэх, дадлага туршлагатай хүмүүсээ бид эргүүлэн авч ажиллуулах бодолтой байна. Энд таныг ирж хуучин ажилдаа орох болов уу гэж бид урьж байна хэмээн Шархүүд хандлаа.
Сайхи эр хэсэг зуур дуугүй бодлогоширч сууснаа:
Би ч нэлээд хоцрогдсон шүү дээ. Урьдын мэддэг юм маань өдгөө таарч тохирохоо байгаа биз. Гэхдээ таныг наашаа ир гэж байхад би гэдрэг зулрах ёсгүй. Энд тэнцээд ажилд ирвэл би чадах чинээгээрээ зүтгэх болно гэж хэлбэл, Соном яах нь энэ вэ гэмээр Шархүүг харж чангаар инээн:
Чи тун ч хашир бодож шүү. Нөгөө “Хал үзэж халуун чулуу долооно” гэдэг энэ байх даа. Хоцрогдлын тухайд гэвэл нэг бодоход хоцрогдоогүй хэн байгаа билээ. Нөгөө бодоход бид биш, бидний дээр сууж байсан зарим ноёд хоцрогдсон ч юм шиг гэж хэлээд, хэсэг зуур дуугүй байснаа:
За ахмад аа! Танай байгууллагад бид бичиг хийж таныг чөлөөлж өгөөч гэсэн хүсэлт тавина. Та маргааш одоо хийж байгаа ажлаа хүлээлгэж өгөөд, нөгөөдөр наашаа ир дээ! Энд шинэчлэн боловсруулах дүрэм журмаас өгсүүлээд нэлээд ажил байна. Та тэр бүхэнд оролцож ажиллах болно. Бас өмнө энд байхдаа дутуу орхисон юм юу байдаг билээ. Түүнийгээ гүйцээнэ байх гэж хэлэв. Шархүү босож:
Танд баярлалаа. Би ирнэ гэж хэлээд, Сономын тасалгаанаас гарлаа.
Шархүү замд өөрийнхөө байдлыг шүүж үзвэл “Би ч хог дээр хаягдах арай болоогүй юм шив. Төр засаг намайг хэрэгтэй хүн гэж үзэж байгаа бололтой. Соном дарга маань мөсөөр хүн шиг л хүн байна. Би өндөр насны тэтгэвэрт гарах дөхөж яваа. Намайг мэргэжлийн ажлаа хийх боллоо гэхэд хүүхдүүд маань баярлах байгаа. Би ч яахав. Манай аль зориулалтын сургуульд явж сурсан, овоо ч дадлага мэргэжил олсон хүмүүсийг зориуд түүн авч ажлаас халав даа. Тэднийг эргүүлэн авбал залуу үеэ сургаж дадлагажуулахад хэрэгтэйсэн” хэмээн бодсоор гэртээ ирээд дэргэд нь байдаг бэрүүддээ энэ сониноо хэлж бас Сэрээнэндорж, Туяа хоёрт утсаар болж байгаа явдлыг дуулгалаа. Цаадуул нь хөөр хөгжөөн болон, бид хоёр танайд очиж энэ явдлыг чинь тэмдэглэнэ, хоол хийж бай гэж “тушаав”.
Ямар ч болсон дадаж мэддэг ажлаа хийх нь хэн бүхэнд урамтай байлгүй яахав. Хошууч цолоор шагнуулсан Төмөрийн Шархүү Тагнуулын Ерөнхий Газрын дүрэм журмыг өдгөө үеийн нөхцөлд тохируулж шинэчлэн боловсруулах ажилд оролцон суугаа билээ. Энэ ажлын далиманд өөр нэг зүйл бодогдсон нь сонин байлаа. Юу вэ гэвэл мэргэжлийн ажилдаа эргэн орох болсон баярт шийдвэрийг “тэмдэглэсэн” тэр орой эрдэмтэн найз Сэрээнэндоржоосоо:
Агьтын хөндийд Хүн чулуу босгож байсан Ван овогт мэт Цагаан хэрмийн чинад бодолтой хүмүүс одоо чухам юу сэтгэж явдаг бол гэж асуухад тэрбээр:
Монгол улсад түргэн шиг газар хувьчлахыг л хүлээж суугаа вий дээ гэж хэлсэн нь Шархүүгийн сэтгэлд зурсан шүдэнзний гэрэл мэт тод үлджээ. Чингээд Шархүү нар 12 жилийн өмнө Нийгмийг аюулаас хамгаалах яаманд ажиллаж байхдаа очиж буулган хэмх цохиж хаясан Агьтын хөндийн эхэн дээр байсан Хүн чулууны оронд өлгий эх орноо цээжээрээ хамгаалж ирсэн гайхамшигт түүхт жанжны дурсгал хөшөөг босгох нь түрэмгий бузар санаатнуудын шунахайрлыг таслан зогсоох явдал мөн гэж үзээд одоо тэр бодлоо шуурхай биелүүлэх хэрэгтэй байлаа. Шархүү энэ санаагаа сайхи найз эр Сэрээнэндоржид хэлж, чухам хэний, ямар хөшөөг Агьтад босгохоо ярилцахаар тогтсон байна.
Тухайлж хэлбэл, Монголын төрийг 1368 онд цээжээрээ хамгаалан, Бээжингээс Хархорумд залж ирэх хэргийг хошуучлан хийсэн, бас Хятадын удаа дараагийн янз бүрийн түрэмгий довтолгооныг их цэргээ удирдаж няцаан ирсэн Цагаантөмөр жанжны хүү Хөхтөмөрийн дурсгалыг тэнд босгоно гэж хэлэлцэн шийдлээ. Хөхтөмөрийн цогцсыг Хятадын шунахайран довтолсон их цэрэгтэй тэнгэр газар доргиулсан тулалдаан хийж яваад, дайсны суманд өртөн 1373 онд амь биеэ алдсан газар-Алтайн үзүүрийн Хар нохойн зоод ёс төртэй оршуулсан боловч тэр алдарт жанжны дурсгал Монгол эх орныхоо төвд боссон байх ёстой гэж эрдэмтэн Сэрээнэндоржийн саналыг үндэс болгож байгаа билээ.
Тэр доктор Шархүүд өгсөн лавлах бичигтээ “Их жанжин Хөхтөмөр нь өөрийн эцэг Цагаантөмөрийн хамт бага залуу наснаасаа эхлэн Монголын төрийг хамгаалах тэмцэлд тэргүүн эгнээнд явж бие сэтгэлээ хатуужуулсан байна. Тэрээр Монголын их Юан улсыг төрийн эсрэг хятадын босогчдоос хамгаалан гурав дөрвөн жил тасралтгүй тэмцэн тулалдаж явсаар эцэг Цагаантөмөрөө хөнөөгдөхөд түүний шарилын өмнө очиж Монголын төрийн төлөө амь биеэ зориулна гэж тангараг өргөжээ.
Тэр цагаас эхлэн Хөхтөмөр дайны гол шугаман дээр тулалдаж байсан нэгдэл ангийг тэргүүлэн дайсны эсрэг тэмцлээ үргэлжлүүлсэн байна. Ингэж их цэрэг удирдан дахин гурван жил илүү хугацаанд борви бохийлгүй тулалдсаар яваад Чжу Юанжингийн удирдсан их босогчид Монголын Тогоонтөмөр хааны засгийг Хан балгасанд (Бээжинд) бүслэхэд түүнийг хамгаалан тулалдсаар эцэст нь Монголынхоо төрийн голомтыг 1368 онд тэндээс эсэн мэнд авч гараад Өвөрлөгч нутгийн Инчан хотод авчирч түр байрлуулсан. Тэнд хааны засгийн газар хоёр жил байхад Хөхтөмөр жанжин бүх цэргийг удирдан Мин улсын дайран довтолсон их цэргийн өөдөөс тасралтгүй тулалдаан хийж байгаад 1370 онд хааны засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь умар зүг нүүлгэн Хархорумд залан авчирсан. Тухайн цагт тэр явдлыг харахад Монголын төр улс Хятадын босогчдод ялагдаж байгаа нь гутамшигтай явдал мэт байсан боловч түүхийн шалгуураар эргээд харахад Монгол түмнийхээ тавилангаар өөрийн төрөлх нутагтаа төр засгаа залан ирж байгаа монголчуудын их төөрөг байлаа. Учир нь, хэрэв Монголын төр засаг Бээжинд суугаад байсан бол аяндаа Хятадын тэр үед байсан 60-70 сая хүн дотор ширхэг элсэн чихэр хувин дүүрэн усанд шидэгдэж байгаа адил уусаад, өдгөө бүхэл бүтэн төр улс байтугай, ганц монгол хүн олдохгүй болох байсан. Ийм аугаа их үйл хэргийг өөрийн амь биеэр хамгаалан авч явсан ачит хүн Хөхтөмөр жанжин мөн учир түүний алдрыг бид үүрд өргөн мандуулж явах ёстой. Түүхийн тэр эгзэгтэй үед элдвийн урвагчид олон гарч байсан боловч тэр бүхнийг Хөхтөмөр үнэнхүү аугаа их ариун тэмцлээрээ тухайн цагт нь бут ниргэж байсан түүх бүхий билээ” хэмээн өгүүлсэн байна. Шархүү түүхийн ийм лавлагаатайгаар Агьтын хөндийд босгох шинэ хөшөөний төслийг тойм зургийн хамт хийж өөрийн удирдлагадаа өргөн барилаа. Тэр санал төслийг Соном дарга хүлээн авч баахан үзэж, энэ тэрийг асууж байснаа:
Чиний гаргаж байгаа энэ санал зөвшөөрөгдвөл хэн үүнийг хийх юм бэ? Төсөв зардал нь хаанаас гарах хэрэг вэ хэмээн асуулаа. Сайхи хошуучид түүний хариуг урьд нь бодогдож байсан учир:
Төсөв зардлыг улсаас гаргах биз. Уг хөшөөг Улсын гавъяат барималчин, чулуучин Зул урлан хийх болно хэмээн хариу хэллээ.
Таг чимээгүй хагас жил боллоо. Сайхи эр удирдлагаасаа өгч байгаа янз бүрийн даалгаварт ажлыг хийсээр л байв. Тэгтэл хоёр зууны зааг болж байгаа тэр хавар аанай Соном дарга Шархүүг дуудаж уулзаад:
Чиний саналыг дээд газраас зөвшөөрсөн хариу бидэнд ирлээ. Тэр хөшөөг барьж босгоход Хилийн цэргийн удирдах газар оролцон, бидний хамт хийх болно. Тэр ажлаа чи дагнаж хөөцөлдөн тэр хөшөөг босго гэж тушаах байдлаар хурандаа хэлсэнд Шархүү тоймгүй баярлан гарч, тэр дороо Сэрээнэндоржид утсаар хэлээд чулуучин Зулыг олж уулзахаар явлаа. Сайхи эрийн сэтгэл бадрангуй байв.
Шархүү чулууны мастер эрийг Сансар хорооллоос олж гэрт нь орж уулзвал ясархаг өндөр нуруутай, туранхай хөхөлбөр царайтай тэр эр урьдын танил хүнийхээ үгийг сонсон, чулуунд элж хуурайшсан урт хуруутай гараараа мөнгөн сор суусан толгойгоо илэн бодол болж сууснаа:
Хөшөөний төсөл зургийг авч үзээд:
Үүнийг би хийж дөнгөх байх. Өндрөөрөө хоёр хагас метр, өргөн нь бүтэн хагас метр гэдэг чинь нэлээн том хөшөө болно. Суурийг нь газар нэлээн ухаж суулгаад, газар дээрээ нэг метр байхад болох биз. Тэр суурь аль аль талаараа уг хөшөөнөөсөө 20 см илүү байлгах нь зүйтэй биз. За хийх чулуугаа олох ёстой байна. Янз бүрийн сайхан чулуу ч манайд бий дээ. Газар дор далд байгаа чулууг ухаад авч хийхэд арай зөөлөн, цохиход хагардаггүй юм даа гэж хэллээ.
Хилийн цэргийн удирдах газраас нэг офицер, “Газ-69” машин гарган өгч, Зул, Шархүү нарын хамт чулууны эрэлд гарав. Зул нь түрийвчиндээ байгаа мөнгө адил хаана ямар газарт, ямар чулуу байгааг мэддэг нь гайхалтай. Тэд шулуун давхиад Цайдамын нуруунд очиж хэдэн жалга дамжин яваад хэсэг цохион дотор жаахан бэдэрсэнээ Зул хүрзээр газар сэндийлэн ухаж үзээд хүрэн боржин хадан дээр хөх цэнхэр боржингоор уг хөшөөг хийх нь зохимжтой баймаар санагдаж байна. Эндээс тийм чулууг авна. Болох уу гэсэнд хамт яваа хүмүүст нь Зулын энэ саналыг өөрчлөх арга алга.
За та нар надад энд газар ухаж чулуу авах хоёр, гурван хүн, нэг өргүүр цамхаг, том ачааны машин шаардлагатай цагт гаргаж өгөх биз. Уг хөшөөг илүү хад чулуу тээж явахгүйн тулд энд нь цохиж хийнэ. Надад нэг майхан, хань болох нэг хүн ирэх 7 хоногт гаргаж өг! Би энд ирж суугаад тэр ажлаа хийнэ. Уг нь манайд янз бүрийн сайхан чулуу бий. Маш их өлзийтэй эрдэнийн том чулуу ч бий. Боржин бол сайн чулуу. Би тэр хөшөөг эх орныхоо сайхан боржинг засаж янзлаад хийе гэсэн санал Зул хэллээ. Олон таван үггүй тэр саналыг дээд газрын шийдвэрийг биелүүлэхийн тулд хүлээж авахаас өөр яах юм бэ? Ингээд эрэл бас дуусаж, хүмүүс уг ажилдаа шамдан орохоор шийдэн, нийслэлд эргэн ирсэн байна.
Хоёр гурван сар өнгөрч, газрын өнгөнд янз бүрийн цэцэг дэлгэрсэн тэр нэг өдөр Агьтын хөндийн эхэн дээр хөшөө чулууг ёс төгөлдөр босгох болов. Нутгийн хүмүүс тэр шуугианаар энд айраг, идээ ганзгалан ирж бөөгнөрөн, нэг асар, хоёр майхан босголоо. Зуу их гаруй хүн цугларчээ. Төвөөс хөгжмийн хамтлаг хүрэлцэн ирсэн байв. Хүмүүс аяндаа цөөвтөр хурдан морь уралдуулан, бөх барилдана гэж сум, багийн засаг дарга нар тэр дуулианаар бэлтгэсэн аж. Энэ хэрэгт Шархүүгийн дүү Гончиг, Навчаа нар хөл болон давхиж зар тараан пижигнүүлэхдээ:
Манай ах энэ ажлыг санаачлан эхлүүлсэн. Бид мэднэ ээ. Эндээс мөөг түүн, Цэрмаа эгчтэй хамт хээр гал түлж тэр мөөгөө шаран идэж байхдаа энэ хөндийн эхэн дээр юу хийхээ ах Шархүү анхлан бодож олсон. Түүнийг нь бид мэднэ гэж уг ажлын үүслийг ярьж байв. Түүнд худал юм алга.
Хүмүүс хөөр хөгжөөнтэйгээр тойрон ирж зогслоо. Тэнд хилийн цэргийн ерөнхий захирагч, Тагнуулын Ерөнхий Газрын дэд дарга, хурандаа Соном, Засгийн газрын төлөөний түшмэд, аймаг сум, багийн засаг дарга нар байлцлаа.
Төр улсаа үүрд хамгаалан ирсэн эх орончдын дурсгалыг мөнхжүүлэн тэдний сүр хүчийг өндөрт өргөн хөгжүүлж байна. Энэ бол манай өлгий эх оронд өнгөлзөгчдөд хариу цохилт болно гэсэн утгатай үгийг дарга нар хэлж байв.
Түүх түүхээрээ байдаг. Түүнийг хэн ч эргэн онхолдуулж чадахгүй. Төрийн тусгаар тогтнолын төлөө амь биеэ зориулсан эрэлхэг зоригт хүмүүсээ ингэж эх орныхоо халуун элгэн дээр хүндэлсэн дурсгалыг сүндэрлүүлж байх нь манай эх орны нэр төр. Энэ бол асар олон эх орончийг төлөөлж байна гэж түүхч Сэрээнэндорж тэмдэглэн хэллээ.
Хурандаа Соном хэлсэн үгэндээ “Эл ариун сайхан хэргийг энэ нутгийн хүү, хошууч Төмөрийн Шархүү санаачилсан. Энэ бол эх орон, монгол үндэстэндээ хязгааргүй хайртайн илрэл мөн” гэж цохон тэмдэглэж байв.
Хөшөөг босгоход төрийн далбааны өнгөтэй том даавуун бүтээлгийг сөхөн авч нээхэд гуулин хөгжимд төрийн дуулал, баярын марш эгшиглэн ёс хийж, алга нижигнэн байлаа. Хүү, хүүхэд нь эх орныхоо хэрэгт амь биеэ өгсөн хүмүүсийн ар гэрийнхэн нүднээсээ нулимс унаган, тэднийгээ дурсаж байв. Ёслолын гоё хувцасаа өмссөн сургуулийн хүүхдүүд гүйлдэн цэцгийн баглаа хөшөөнд тавьж өргөлөө. Энэ төгөлдөр сайхан явдлын төвд наранд гялалзаж байгаа сүрлэг боржин хөшөөний нүүрэн дээр толь адил гялалзах талбай дээр “Аугаа их эх оронч, их жанжин Цагаантөмөрийн Хөхтөмөр төр улсаа хамгаалан мөнхийн харуулд зогсож байна!” гэсэн үсэг тодрон харагдана. Тэр үгний цаад арын дэвсгэр дээр нум саадаг огшсон, бүлэрхэг том биетэй ханхар эр алсыг саравчлан ширтэн харж байгаа дүрс бас тодрон харагдах нь бүхнээс илүү олны нүдийг булаана.
Хөшөөг нээх ёслолын ажиллагаа дуусаж Хөхтөмөрт айраг, цагаан идээний дээжийг өргөн гийчид асарт суудал барьж, хүүхдүүд, хүүхнүүд аяга дүүрэн цэлэлзүүлсэн айраг зочдод өргөн барьж,
Эрийн гурван наадам эхлэлээ гэж Сумын засаг дарга зарлалаа. Бүх хүн хөгжөөнтэй байна. “Хайрт Цэрмаа минь амьд сэрүүн байгаасан бол энд ирээд, олныхоо хамт талын цэцэг адил гунхан явж байгаа даа” хэмээн Шархүү бодон нулимс унагаав. Түүний найз Туяа энд тэнд айраг аягалан завгүй ажиллан байж харагдлаа. Хурсан олны дээгүүр ой хээрийн шувуухайд энд байгаа хүмүүсийн адил хөөрөн баяссан мэт цэлмэг огторгуйд дүүлэн нисэж наадах нь нүд баясгах төдийгүй, эх орны гэгээн огторгуй нэн амгалан тайван байгааг түмэнд илэрхийлж байв.
Төгсөв.
No comments:
Post a Comment