Шигтгээ: Батын удмын Бердибег 1357-1359 онуудад Хипчакийг(Алтан Ордыг) захирч байгаад нас барав. Түүний дараа хан ширээний төлөө тэмцэл өрнөв. Мамай энэ үед тодорч эхэлжээ. Гэхдээ хэн ч түүнийг хан өргөмжлөөгүй байна. Энэ эмх замбараагүй байдлыг ашиглан 1371 оноос эхлэн Оросын ноёд Сарай хотод өөрийн биеэр ирж заавар авдаг байснаа больж татвар төлөхөөс хүртэл татгалзаж эхэлжээ. Москвагийн ноён Донын Дмитрый гэдэг нь 1373 онд Мамайн ял асууж сануулга өгөхөөр очсон цэргийг хөөн гаргаж Казан тийш дайрж байжээ. 1378 оны 8 сард тэр анх удаа Мамайн цэргийг Вожа гэдэг газар ялжээ. Цаашлаад 1380 оны 9 сарын 8-нд тэр Куликовын талд Мамайн цэрэгтэй байлдсан байна. Энэ тулааны эхний үед ялагч тодорхойгүй байсан ч тулааны сүүлээр Мамай цэрэгээ татаж ухаржээ. Энэ нь оросуудын хувьд үнэхээр том ялалт байсан юм. Гэвч Мамайг ялсан гол хүн нь оросууд биш харин Цагаан ордоны Тохтамыш юм. Цагаан орд тэр үед Алтан ордоос тусдаа байсан бөгөөд Бат ханы ах Ордын удмынхан захирдаг байжээ. Тэдний нэг нь Тохтамыш юм. Тохтамыш Цагаан ордыг өөрийнхөө нөлөөнд оруулахдаа Доголон Төмөр хаанаас удаа дураа тусламж гуйж өөрийнхөө ойрын хамаатан Урус хан болон түүний хөвгүүд болох Хутлуг-Буха, Тогто-Хияа, Тэмүр-Мэлик нартай байлдаж байжээ. Тохтамыш Цагаан Ордоны хан болмогцоо Куликовын тулааны дараахан Мамайг дайрч Алтан ордыг эрхшээлдээ оруулаад Цагаан болон Алтан Oрдыг нэгтгэжээ. Энэ нь Бат болон Бэрх ханаас хойш анх удаа нэгдэж байсан хэрэг. Мамай Кримд байдаг Каффа хэмээх хотод зугтан очоод тэндээ алуулжээ. Тохтамыш ийнхүү Доголон Төмөрийн хүчээр хүчирхэг хан болжээ. Тэгээд Oросын ноёдод урдын адил өөрийн биеэр ирж тушаал заавар авж татвар төлж байх шаардлага тавьсанд нөгөөдүүл нь Куликовын тулаанд ялсандаа эрэмшиж татгалзсан хариу өгжээ(1381 он). Тохтамыш цэрэгээ удирдан Оросын гүн рүү орж Суздал, Владимир, Юриел, Можаиск хотуудыг галдан шатааж явсаар 1382 оны 8 сард Москваг газартай тэгшилжээ. Цаашлаад тэр оросуудын хэрэгт хөндлөнгөөс оролцож Алтан Ордоны эсрэг байсан Литвийн цэрэгийг Полтава гэдэг газар бут цохьжээ.Жич:
1) Куликовын тулаанаас хоёрхон жилийн дараа Москвагаа галдан шатаалгаж буцаад Хипчакийн ханлигийг дагасан гэхээр Куликовт нэг их онцтой юм болоогүй байна. Оросууд өөрсдийнхөө түүхийг баатарлаг шинжтэй болгох гэсэн нэг ухуулга байх гэж бодож байна.
2) Тохтамыш маш сонин хүн байжээ. Тэр Урус ханд ялагдан орох оронгүй болоод Самаркандад байсан Доголон Төмөрт очиход цаадах нь Отрар, Сабран, Сигнак зэрэг хотуудаа түүнд найр тавин өгж асарч байгаад цэргийн туслалцаа үзүүлжээ. Гэвч тэр Урус ханы хүү Хутлуг-Бухад ялагдан дахин Доголон Төмөрөөс тусламж гуйв. Доголон Төмөр дахин туслав. Гэвч тэр Урус ханы хөвгүүн Тогто-Хияад бас л ялагджээ. Доголон Төмөр өөрийн биеэр цэрэг удирдан 1377 онд Цагаан Ордоны Урус ханыг ялж Тохтамышд тусалжээ. Гэвч түүунийг буцаад явсаны дараахан Тэмүр-Мэлик Тохтамышийг мөн л ялж орхижээ. Эцэст нь мөн л Доголон Төмөрийн тусламжаар 1378 оны өвөл Тохтамыш Тэмүр-Мэликийг арай гэж ялан Цагаан Ордоны хан болжээ.
Тохтамыш үүний дараа Aлтан Ордоныг эрхшээлдээ оруулан Бат ханы бүх улсыг нэгтгэсэнээсээ хойш Доголон Төмөрийн тусыг хариулах нь бүү хэл харин ч түүнд илт дайсагнаж эхэлжээ. Төмөрийн алтан урагийн бус гарал үүслийг болон хаан суусан түүхийг илт зэвүүрхэн үздэг байжээ. Тэр маш олон удаа Төмөрийн хотуудыг шатааж дээрэмдэж хүмүүсийг олзлон оддог байсан нь тусыг усаар гэгч болсон байна. Төмөр эцэст нь цэрэг аван Хипчакийн нутагт очин 1395 оны 4 сард Терек голын дэргэд Тохтамыштай байлджээ. Доголон Төмөр энэ тулаанд олзлогдохын даваан дээр байсан боловч эцэст нь Тохтамышийн цэрэг ялагджээ. Тохтамыш Казан орчимын Булгар аймаг тийш зугтсан байна. Төмөр Сарайг шатаан Хипчакийг тонон дээрэмдэж хот суурингуудыг үнсэн товрого болгожээ. Төмөрийг явсаны дараа Тохтамыш улсдаа буцан ирсэн боловч Төмөртэй найрсаг харьцаатай Цагаан Ордоны бас нэг ноён Тэмүр-Хутлугтай байлдан ялагджээ. Үүний дараахан Тохтамыш орох оронгүй явсаар эцэст нь Төмөрийг нас барахаас өмнөхөн дахин илч илгээж уучлал гуйн дахин найрамдахыг хүсжээ. Доголон Төмөр түүнд бас л нааштай хариу хэлж туслахаа амласан боловч Тохтамыш энэ удаа дэмжлэг авч амжилгүй нас баржээ. Доголон Төмөр ч үүний дараахан нас барсан байна.
3) Доголон Төмөр бол тэр үедээ зартай зальхай, найдваргүй хүн байжээ. Төмөр хаан болохдоо маш бохир арга хэрэглэж өөрт нь тусалсан хүний итгэлийг хөсөрдүүлж, өөрийг нь ямагт өршөөж тусалж байсан хүнийг алж, луйвар, заль, хорон санаа бүгдийг ашиглан зорилгодоо хүржээ. Тэр бас Чингис хааны нэрийн өмнөөс олон болчимгүй хэрэг хийж, өөрийн гарал үүслээ нууж явсан шударга бус хүн. Наанаа Чингисийн <Их Засаг>-ийг шүтдэг царай гарган Цагадай, Зүчийн удмынхантай муудалцахгүйг хичээж байсан боловч цаанаа улайрсан лалын шашинтан байжээ. Гэвч мэхт мэхэндээ гэгчээр түүнийг яг өөрийнх нь аргаар Тохтамыш залилж чадсан юм. Нэг тус мэддэгүй хүн нөгөө зальхай, хуурамч, найдваргүй нэгийгээ залилан эцэст нь байлдан тусыг усаар хариулагч нь ялагджээ. Хоёулаа бараг нэгэн зэрэг нас баржээ.
2) Тохтамыш маш сонин хүн байжээ. Тэр Урус ханд ялагдан орох оронгүй болоод Самаркандад байсан Доголон Төмөрт очиход цаадах нь Отрар, Сабран, Сигнак зэрэг хотуудаа түүнд найр тавин өгж асарч байгаад цэргийн туслалцаа үзүүлжээ. Гэвч тэр Урус ханы хүү Хутлуг-Бухад ялагдан дахин Доголон Төмөрөөс тусламж гуйв. Доголон Төмөр дахин туслав. Гэвч тэр Урус ханы хөвгүүн Тогто-Хияад бас л ялагджээ. Доголон Төмөр өөрийн биеэр цэрэг удирдан 1377 онд Цагаан Ордоны Урус ханыг ялж Тохтамышд тусалжээ. Гэвч түүунийг буцаад явсаны дараахан Тэмүр-Мэлик Тохтамышийг мөн л ялж орхижээ. Эцэст нь мөн л Доголон Төмөрийн тусламжаар 1378 оны өвөл Тохтамыш Тэмүр-Мэликийг арай гэж ялан Цагаан Ордоны хан болжээ.
Тохтамыш үүний дараа Aлтан Ордоныг эрхшээлдээ оруулан Бат ханы бүх улсыг нэгтгэсэнээсээ хойш Доголон Төмөрийн тусыг хариулах нь бүү хэл харин ч түүнд илт дайсагнаж эхэлжээ. Төмөрийн алтан урагийн бус гарал үүслийг болон хаан суусан түүхийг илт зэвүүрхэн үздэг байжээ. Тэр маш олон удаа Төмөрийн хотуудыг шатааж дээрэмдэж хүмүүсийг олзлон оддог байсан нь тусыг усаар гэгч болсон байна. Төмөр эцэст нь цэрэг аван Хипчакийн нутагт очин 1395 оны 4 сард Терек голын дэргэд Тохтамыштай байлджээ. Доголон Төмөр энэ тулаанд олзлогдохын даваан дээр байсан боловч эцэст нь Тохтамышийн цэрэг ялагджээ. Тохтамыш Казан орчимын Булгар аймаг тийш зугтсан байна. Төмөр Сарайг шатаан Хипчакийг тонон дээрэмдэж хот суурингуудыг үнсэн товрого болгожээ. Төмөрийг явсаны дараа Тохтамыш улсдаа буцан ирсэн боловч Төмөртэй найрсаг харьцаатай Цагаан Ордоны бас нэг ноён Тэмүр-Хутлугтай байлдан ялагджээ. Үүний дараахан Тохтамыш орох оронгүй явсаар эцэст нь Төмөрийг нас барахаас өмнөхөн дахин илч илгээж уучлал гуйн дахин найрамдахыг хүсжээ. Доголон Төмөр түүнд бас л нааштай хариу хэлж туслахаа амласан боловч Тохтамыш энэ удаа дэмжлэг авч амжилгүй нас баржээ. Доголон Төмөр ч үүний дараахан нас барсан байна.
3) Доголон Төмөр бол тэр үедээ зартай зальхай, найдваргүй хүн байжээ. Төмөр хаан болохдоо маш бохир арга хэрэглэж өөрт нь тусалсан хүний итгэлийг хөсөрдүүлж, өөрийг нь ямагт өршөөж тусалж байсан хүнийг алж, луйвар, заль, хорон санаа бүгдийг ашиглан зорилгодоо хүржээ. Тэр бас Чингис хааны нэрийн өмнөөс олон болчимгүй хэрэг хийж, өөрийн гарал үүслээ нууж явсан шударга бус хүн. Наанаа Чингисийн <Их Засаг>-ийг шүтдэг царай гарган Цагадай, Зүчийн удмынхантай муудалцахгүйг хичээж байсан боловч цаанаа улайрсан лалын шашинтан байжээ. Гэвч мэхт мэхэндээ гэгчээр түүнийг яг өөрийнх нь аргаар Тохтамыш залилж чадсан юм. Нэг тус мэддэгүй хүн нөгөө зальхай, хуурамч, найдваргүй нэгийгээ залилан эцэст нь байлдан тусыг усаар хариулагч нь ялагджээ. Хоёулаа бараг нэгэн зэрэг нас баржээ.
No comments:
Post a Comment