Нүүр бардам зан сэтгэлийн толинд тод тусна
Ван овогт Сүгсээ Сэлэнгэ мастераар дамжуулан модны үйлдвэрээс сайн нэртэйгээр чөлөөлөгдөн, барилга засварын артельд орж, хэдхэн гар нийлсэн хүнтэй ажиллах болов. Тэгэхдээ сайхи хүн Сэлэнгэ мастертай нэлээд дотнын холбоотой болж, түүний дэмжлэгтэйгээр будагчин Пунсал хүүхнийг өвөртөө оруулж авсан. Мастер авгайд аялаг дотно зан үзүүлж байгаад түүнд нэг ясны ижил цусаар амьсгалан яваа гэдгээ хэлж амжсан байна. Ийм үг эрлийз хүмүүсийн чихэнд цаг үргэлжид уян сонсогдож байх болно гэж сайхи хүн эцгээсээ захиа заавар болгон сонссон, Улаанбаатарт Ли овогт нууц даргаасаа тэр үгийг бас тод сонссон учир түүнийг биелүүлэх гэж мэрийж яваа билээ.Сүгсээ тэр нууц даргын зааварласан зүйлсийг эс огоорон санаж, хэзээ нэгэн цагт халуун мантуугаар хошуугаа дулаацуулна гэж бодсоор, тэр үгийг дамжуулан хэлэх яс нэгт хүнээ хайсаар, ажсаар, чагнасаар яваа билээ. Сайхи хүний шинээр орсон ажилд хамт зүтгэх таван хүн байгаагийн гурав нь өмнө газрын байцаан хоолтой, нэг цусны хүмүүс болохыг төдөлгүй мэдэж амжсан байна. Тийм хүмүүстэй хамт ажиллахад гар, сэтгэл хоёр амархан нийлнэ. Олсон олзоо ч хувааж авахад шуугиан гарахгүй, эцсийн дүнд бодлого, зорилго нэг байна гэдэг хамгийн ашигтай зүйл мөн гэж Сүгсээ бодож явааг хэн ч гаднаас нь хараад мэдэх аргагүй байв. Тэд нийлэн шохой зуурах хувин, шаврын нийвий, будаг шохойн нарийн, бүдүүн багс, жижиг гар хөрөө, харуул зэрэг багаж хэрэгсэл юмаа дахин шалгаж, хийх засварын үнэ хөлсний ханшийг нэмэгдүүлэх нэгдсэн санааг боловсруулахдаа “Улс орны ашиг” гэгчийг бид бодох үүрэг байхгүй гэж санал нэгтэй хэлэлцэн тогтсон ажээ.
Энэ засварчдын хэсэг нь таван хүнтэй, түүний нэг нь Сүгсээ, Цэ, Дү гэдэг хятад монголын хоёр эрлийз эр, нэг чантуу гаралтай Зу гэдэг ахимаг насны шаварчин эр, хэсгийн ахлагч Төрхүү гэдэг барилгачин байгаа. Энэ Төрхүү нь Хэнтийн Галшар сумын иргэн, засвар хийх ажлын байр олох, гэрээ хэлэлцээр хийх, хөлс мөнгө авч ажилчиддаа хувааж өгөх, будаг шохой, обой цаас олох зэрэг бүх хэрэглэгдэхүүн олж бэлтгэх ажлаа хариуцна. Төрхүү олсон хэрэглэгдэхүүнээ нуруун дээрээ үүрээд ч явж байж магад, хээ шаагүй зүтгэлтэй нэгэн билээ. Цаадуул нь өнгөн дээрээ Төрхүүгийн үгнээс гарахгүй, цаанаа бол “муйхар”, “тэнэг” гэж шоолон, “цоохор бух” гэж нэрлэн дооглож байдаг. Түүнийг нь Төрхүү өөрөө мэдэж байдаг боловч тоож эс үзнэ. Энэ хүн ажил л бүтэж байвал бусад нь яамай гэж үздэг ажээ.
Сүгсээ далдуур Цэ, Дү хоёртой нэг амь, санаатай болсон. Энэ гурав нэг үдийн завсарлагаагаар хар цай буцалган ууж, талх, мантуу идэж суугаад өөрсдийнхөө хүслийг тодорхойлсон эрмэлзэл маягийн юмаа хэлэлцэж тогтсон байна. Тэр нь уг чанар дээрээ тэдний мөрдөх үндсэн хөтөлбөр нь байв. Мэдээж, үүнийг Ван овогт Сүгсээ санаачлан гаргаж, гурван биеэрээ хэлэлцэхэд хүрчээ. Түүнд тодорхойлсон нь: өөрсдөө хэний ч дор орохгүй амьдарч байхын тулд мөнгө арвин олохыг зорих. Үүний тулд эрээлхэж, цээрлэх зүйлгүйгээр зүтгэх. Монголчуудыг энэрэн үзэх, өрөвдөх, нэрэлхэх, цэрвэж бие зайлах зэргийг гаргалгүй ажиллах. Монгол Улсын ирээдүйн хөгжил, нэр төрийг бодно гэж маяглахгүй, зөвхөн амь амьдралаа л хичээх. Улс орон, нийгмийн ашиг тусын төлөө гэдэг үзлийн гадна явж байх. Өөрсдийн үр хүүхэддээ “Чиний судсаар хятад хүний цус гүйж байгаа” гэдгийг янз бүрийн үгээр хэлж ойлгуулах, тэгэхдээ чиний ирээдүйн түших газар чинь өмнө зүг гэдэг ухаарлыг сэтгэл санаанд нь шингээж өгөх. Юм нарийн учиртай байдаг. Байдал яаж ч хувиран эргэж болдог. Тийм чухал цаг тулгаран ирвэл хэний тулд тус хийхийг зорин зүтгэхээ сайтар тунгаан бодож хөдлөхөд бэлэн байх. Өөр нэг зүйл дээр тэд санаа тохирч нийлсэн нь юу вэ гэвэл, нэг цусны бид хоорондоо эв эвдрэлцэхгүй, хатуу нэгдсэн санаатай, түүнийгээ чанд сахиж байх явдал гэж тохиролцсон байна. Ийм зүйлийг хэлэлцэхэд хүрэхээс өмнө Сүгсээ хамт нэг баг болон ажиллаж байгаа хүмүүсээ далдуур ажиглан, сорилт хийж үзээд, Цэ, Дү хоёрыг гарцаагүй нэг цусны хүмүүс гэж баттай мэдэж аваад, тэдэнтэй янз бүрээр харилцан шалгаруулж мэдсэний эцэст нь сая зохих санаа бодлоо тэдэнд хэлэхэд хүрчээ.
Бид нэгэнт зорьж байгаа зүйлийнхээ нууцыг машид хатуу чанга сахин хадгалах ёстой. Энэ нууцаа хадгална гэдэг бидний амь настай тэнцэлдэх том хэрэг гэж Сүгсээ хэлээд, өөрийн Ван Шисангаас дуулж мэдсэн нэг зүйлийг хятад хүн ямар их лут тэсвэр хатуужил гарган, амин нууцаа сахиж байдгийг үлгэр болгон ярилаа. Энэ бол тэдэнд дуурайх загвар болох ёстой гэнэ.
Тухайлбал, 1919, 1920 онд Ар Монголыг цэргийн дайралтаар эзлэн авч захирч байсан цэргийн ерөнхий захирагч, генерал Сюй Шужаныг дуудагдан Бээжинд явсны дараагаар тэр булаан эзлэгч цэргийг Го Сунлин генерал харчин Самбуугийн хамтаар захирч, Их хүрээ болон Монгол орны төв хэсгийг хамгийн хэрцгийгээр харгислан дарлаж байсныг монгол, тэр үед энд байсан хятад хүмүүс гүйцэд мэдэх билээ. Хятад цэрэг Оросын Унгернд захирагдаж байсан цэрэг, эх нутгаа өмгөөлөн боссон монгол цэрэгт бут цохигдон Хүрээнээс Хиагтын зүг сандран зугтаасан байна. Энэ тулалдаанд Го Сунлин морь унаж цэргээ захиран тулалдаад ялагдалд орж, умард зүг сандран зугтаасан. Түүний хойноос хэсэг орос, монгол цэрэг хөөж нэлээд ширүүн буудалцсан байна. Тэр буудалцаанаар Го жанжин өрөөсөн гуяа буудуулан, дунд чөмгөө тас цохиулжээ. Тэрээр зориг гарган нэлээд явж байгаад Хараа голын савд орж ирэхдээ олсон шархаа дааж явах тэнхээ нь алдарч, аргагүй хээрийн замд мориноосоо унан явгарч, бүх цэргээсээ хагацан, орь ганцаараа шаргал өвсөн дунд хавтгайгаараа хэвтэн хоцорчээ. Го генерал цэрэг хүний тэсвэрийг сахин цэвдэг газраас гуяа чирээд мөлхөн нэлээд явсны эцэст сохор азаар өдөр нь харсан их голын дэнж дээр байгаа, хятад байдалтай ганц модон байшинд шөнө ирж, арай ядан тэр айлын үүдийг балбажээ. Байшин дотроос идэрхэн насны нэг хятад хүн гүйн гарч ирж учрахад, Го арай ядан өөрийгөө танилцуулж:
Маш түргэнээр намайг гэртээ оруулан сувил! Их улсын тусад тэмцэлдээд би шарх оллоо. Чи Хятад улсын нэрийг бодож, намайг тэнхрүүл гэж гуйх, тушаах хоёрыг хослуулан хэлжээ. Энэ бол үнэн түүх билээ.
Жижиг модон байшингаа тойруулан газар хагалж амиа тэжээж болох хэмжээний тариа, ногоо тарьсан тэр айлын эзэн Хан Ший (монголчууд Хөх наймаа гэдэг) Го-г эхнэр болгон суусан Дэжидтэйгээ дамжлан өргөж байшингийнхаа мухрын нэг жижиг тасалгаанд оруулан асарч эхэлсэн байна. Генералын бие тун тааруухан, шаналгаа ихтэй, бие нь зовж байгаа нь илт байжээ. Гэлээ ч Го нэг ч удаа ёо гэж дуугарсангүй шүд зуун хэвтэнэ. Хөх наймаа генералын тушааж хэлсэн ёсоор ирсэний нь маргаашнаас эхлэн хүний биедээ олсон шарханд юу сайн байдгийг сураглан гадуур явж, баавгайн тос, булгана эм гэдэг ургамал, алтан гагнуур зэргийг олж ирж өвчтөндөө буцалгаж өгөв. Тэр хүнд шарх санасан ёсоор тийм ч амархан яаж эдгэрэх вэ?
Хөх наймаа генералын тушаалаар Их хүрээ рүү муу илжигээ тогшилж унаад шооргонуулан шогшиж, хонуут өнжүүдээр яваад Есөн гудамжинд суудаг чулуун эдлэлийн пүүсний их данжаад Ван Луйчанд хэл хүргэн “Намайг ядраад үхлүүт хэвтэж байна” гэж хэлээд яс, махны шарх түргэн эдгээдэг эм түүгээр яаралтай олуулж ир гэсэн ёсоор уг хэргийг хөөцөлдсөн байна. Данжаад Хөх наймааны үгийг сонсмогцоо яаруу сандруу хөдлөн, биеэ нууж гүйсээр, архиар даруулж уудаг “Чилийсэн”, “Палийсан” гэдэг хоёр эм олж өгч, даруулж балгах нэг вааран сав архины хамт Хөхөд ганзгануулан буцаажээ.
Зараалын хятад Унгерний цэргээс нуугдан шөнөжин илжгээ сайварлуулан явсаар Хараад хүрч ирж, эмээ генералд өглөө гэнэ. Монгол, хятад тэр эмнүүдийн аль нь ч Го-д тус болсонгүй, учир нь түүний олсон шарх дэндүү их, чөмөгний яс хугарч бяцарсан учраас яаж ч оролдоод болохгүй болжээ. Го өөрөө монгол бариач залж ирж бариулахыг зөвшөөрсөнгүй. Ингээд тэрээр мөнхийн хэвтэрт оржээ. Го Хөх наймааг сүрдүүлэн, аргадан, Их хүрээнээс дээрэм хийж олоод биедээ нууж явсан алтнаасаа жаахныг өгч аргадан гуйж элдэвлэсээр түүнийг зарцалж, Хиагтад бут ниргүүлээд зугтаан яваа хятад гамин цэргийг угтуулан уулзуулж тусламж эрсэн. Тэгэхэд нь түүнийг зугтагчид тоож үзсэнгүйгээр барахгүй генералын зараалын наймааг ад үзэн алах дөхсөн явдал гарчээ. Бас Хүрээн дэх чулуун эдлэлийн пүүсний данжаад руу Хөх наймааг дахин зарж Бээжинд хүргүүлэх гэж оролдсон боловч тэр бүхэн нь талаар өнгөрсөн байна.
Го жанжин Хараа голын эрэг дээр тэр шавар нүх адил байшинд биеэ тас нуун, Хятад улсын зүгээс ямар нэгэн тус авах хүчин энд заавал ирэх ёстой гэж итгэсээр 40 шахам жил тийм хүчийг хүлээн хэвтсэн байна. Тэрээр дулааны улирлын цагт шөнө дунд өнгөрөх үед гар модон жижиг тэргэн дээр тавиулан түрүүлж их голын эрэг дээр очоод, одод унасан усны урсгал харан хэдэн агшин байдгаас өөр шингэн агаар амьсгалахгүйгээр хэвтэж биеэ нууж чадаж байсан. Өрөөсөн хөл нь махны бариа болж дунд чөмөгнийхөө тэхий дундуур тасран унаж байхад ч ёо гэж хэлээгүй. “Би Дундад иргэн улсын төлөө ингэж зовж байна” гэхээс өөр үг дуугарсангүй. Бас ганц удаа ч гэсэн орилох гаслах дуу гаргасангүй ажээ.
Тэрээр Хөх наймааны авгай, өөрийг нь сувилж буй Дэжид хүүхнээс хүртэл сэжиглэн түүнийг дэргэдээсээ зайлуулахыг үргэлж шаардах зэргээр биеэ туйлаар чандлан нууж байгаад Монгол газар 42 дахь жилдээ нуугдан хэвтэж 70 их гаруй наслаад эцэст нь бургас нахиалах үеэр Хөх наймааны илжиг тэргэн дээр хэвтэж Хүрэн толгойн өврийн оршуулгын газарт ямар ч хүндлэл үзэлгүй хүргэгдэж, газрын хөрсөн доогуур орсон байна. Түүний генерал гэж таних тэмдэг тахир сэлмийг авсан дотор нь хийжээ.
Хөх наймаа генералыг байдаг чадлаараа нуун далдалж байсан боловч Монголын далдын туршуул түүнийг аль эрт мэдээд, яахыг нь ажиглан харж байсан нь сонирхолтой билээ. Го жанжин чухам яаж Монгол газарт ирж, энд юу эзэгнэн байсныг нь тодорхой мэдье гэвэл зохиогчийн бичсэн “Сөнөх үйлтэн” гэдэг туужаас үзээрэй. Тэр тууж 1987 онд хэвлэгдсэн “Гурван тууж” гэдэг номонд байгаа болно. Хөх наймааг ч Аюулаас хамгаалах байгууллага мэдэж, тэр этгээд чухам юу хүлээж байгааг нь ажиж байжээ.
Ван овогт, түүний дэргэд байгаа хүмүүс тэр Го жанжин асныг бараг шүтээнээ болгож, тийм тэсвэр хатуужлыг бид туулан их улсын төлөө зүтгэх ёстой хэмээн андгайлан үзэж байгаа аж. Тэд барилга засварынхаа ажлыг хийж байлаа. Сүгсээ, Цэ, Дү нар өөр бусад хүний дэргэд хоорондоо ганц ч үгийн солио хийдэггүй, хэрэлдсэн юм шиг дуугаа хурааж байдаг. Тэд нэг удаа айлын сууцны засварын ажлыг яаж хийвэл зохистой вэ гэж ярилцсан байна. Тэгэхэд нь Сүгсээ олон юм ярьсангүй шуудханаар:
Сайн хийх хэрэгтэй. Тэгэхдээ Бээжин маягаар хэн ч харсан гологдохгүй, харин нүд булаахуйц өнгөлөг хийх ёстой. Дараа нь бид дахин засварлаж мөнгө авах учрыг бодож хийвэл зохино гэж хариу өгчээ.
Энэ чинь чухам яаж хий гэсэн үг вэ? Тодорхой хэлээч!
Үүнийг чи ойлгохгүй байгаа бол чи өөрийгөө илжиг толгойтой байна гэж бод. Жишээ нь, шавар нь унасан газарт нөхөөс тавьж наахдаа дор нь ус түрхэн гүйцэд наалдахгүйгээр хийвэл тэр чинь төдий л удалгүй ховхрон унаж, дахин засвар хийхээс өөр аргагүй болно. Ойлгов уу? Илжиг толгойт оо! хэмээн наргиан үүсгэсэн байна. Тэр нь наргиан биш, дадлага олгож байгаа хичээл болж байв.
Засварчид Улаанбаатарын дөчин мянгатад нэг байшингийн бүх айлд засвар хийж эхэлсэн байна. Эдэлгээ муутай байсан учир тэр сууцыг засахад нэлээд ярвигтай байлаа. Хэн нь ч тийм, ийм гэж үг хэлсэнгүй Төрхүү ахлагчийнхаа заасан ёсоор бусад нь ажилдаа оржээ. Сүгсээ Цэ, Дү хоёрт “Энэ байранд нэлээд дээд тушаалын дарга нар суудаг бололтой, эндээс гэрийнхээ хогшил юмыг нь гоё хар машинаар зөөж үзэгдсэн. Авгай нар нь их дэгжин юм билээ. Тэд манай эмсүүд мөн үү, биш үү, сайн ажаарай. Гэртээ хаяад нүүсэн новшин дотор нь захидал, тэмдэглэл маягийн юм байвал түүнийг аваад надад өгөөрэй” гэж аминчлан захисан байна. Тэд ингэж ажиллаж байлаа.
Нэг өдөр Сүгсээг шатаар бууж явахад нь хувин дүүрэн нойтон шавар бариад дээшээ авирч яваа Дү түр саатан зогсоод халааснаасаа уранхай дугтуйтай захидал маягийн хоёр юм өгчээ. Сүгсээ орой гэртээ хариад тэр зүйлийг нь дэлгэн үзэж гэргий болгосон Пунсалаар уншуулж сонсвол нэг нь хоёр хүний ердийн харилцааны амар мэндээ эрсэн захиа байв. Нөгөө нь яахын аргагүй олз байлаа. Юу вэ гэвэл, Ховдод ажиллаж байгаа Га гэдэг хүнээс бичсэн энэ захидалд манай аймгийн олонх албаны хүмүүс Да даргад их сайн сэтгэлтэй, Цэ дарга тун тааруухан байдалтай болсон. Энд ажиллаж байгаа оросуудыг дээрэлхүү зан гаргадаг гэж үздэг. Тэгээд энэ байдал цаашдаа даамжирч магадгүй янзтай гэж бичсэн зүйл байв. Үүнийг Ван овогт сонсоод “Монгол дарга нар хоорондоо зөрчилтэй, зарим аймгийн албаны хүмүүс Орост дургүй юм шив. Би мэдлээ. Энэ мэдээг Бээжинд өгөхөд тэнд байгаа миний дансанд овоо хэдэн юань орох биз” хэмээн бодсон байна.
Уг захиаг уншиж өгсөн “Сэвэгнүүр” Пунсал хөгжилтэйгээр инээн:
Чи ийм захиа юм уу, навсархай бичгийг юунд нь сонирхоо вэ хэмээн асуухад нь Сүгсээ хэнэггүй царай гарган зөрүү харсхийгээд:
Бидний хийж байгаа засварыг хүмүүс муу хэлж бичсэн юм байж магад гэж би бодсон. Үгүй шүү юм шив. Яамай даа гэж дүйвүүлэн өнгөрөөлөө. Пунсал энэ эрийг өөр бусад эмстэй хэлхээ тогтоож магадгүй гэж хардан байдаг учир жирэмсэн болсон гэдсээ эр нөхөртөө ойртуулан өгч:
Чи үнс! Чиний үр миний хэвлийд бойжин ийм том болоод байна. Удахгүй чамайг хуулсан нэг горзгор хятад надаас гараад ирнэ. Тэр цагт чи намайг ноолон яарч хатгаад байж болохгүй шүү гэж марзганан хэлж эрхлэв.
Ай, миний хүүхэд энэ лавтай мөн болов уу, ямар байгаа бол?
Хүүш! Өөр хэний хүүхэд миний гэдсэнд байх юм бэ?
Ай, түлхүүр шаржигнуулсан нэгэн нярав эр чамайг цаанаа нэг учиртай нүдээр харж инээгээд чамд ааруул өгөөд явдаг шүү дээ. Түүний хүүхэд биш юм уу?
Дүгэр нярав уу? Байг хөөрхийг. Тэр чинь сайн хүн шүү. Намайг ханиа болооч гэж гуйдаг байсан юм. Чи л түүнд саад хийсэн гэсэн яриа гэрт наргиантай хөөрөө болж өнгөрөв. Иймэрхүү яриа өөрийнхөө далд санааг бүрхэгдүүлэн алга болгох гэсэн Сүгсээгийн бодлоос үүдэгдэн гарч ирдэг билээ.
Ван овогт хүн гэртээ тогтож суух нь ховор, цаг үргэлжид Пунсалд барилгын хэрэглэгдэхүүн олно гэж худал хэлж орхиод, ажлын бус цагаар гадуур гүйнэ. Түүнд явахгүй газар байхгүй. Тэрээр битүүдээ ах дүү болох хүмүүсээ хайна. Өөр хэрүүл цуухиан болж байгаа газар, сайд дарга нарын суудаг байрны хавь орчин, “садан төрлийн” царайтай хүмүүс хаа байдаг, тэд юу хийдэг, урьд цагт Их хүрээнд сууж худалдаа арилжаа, тариа ногооны ажил хийж байсан, ус зөөгч, ярганы мах худалдагч байсан зэрэг хүмүүс өдгөө үеэ өнгөрөөгөөд, зузаан хөвөнтэй өмд зуны халуунд өмсөн, захыг нь цагаан даавуугаар ороож бүслээд монголчуудаас “өмд баатар” цол авчихсан хэдэн луухаанууд цугларан дэмий ярьж байдаг хуучин Өргөн чөлөөний талбай байсан газар, Долоон буудлын зарим гудамж, Амгалан гацааны өмнөд талбар зэрэг газраар явж, хот орны байдал, хүмүүсийн хөдөлгөөн, эрлийз дэгжин бүсгүйчүүдийг харан олз хайж явдаг. Түүнд бас болзсон газраа нууцаар уулзан далд үгээр хэдэн үгний солио хийгээд өнгөрдөг хүмүүс бий болжээ. Сайхи хүн ийм байдлаар зонхилох цагийг өнгөрүүлж яваа билээ. Хоног өнгөрөх тутам түүнд явах газар, учирч уулзах хүмүүс улам нэмэгдсээр байгааг хэлэх юун.
Ван овогтын энэ байдал манай албаны хүмүүсийн хараанд өртөлгүй өнгөрсөнгүй. Тэр этгээдийг нэлээд хэдэн жилийн өмнө Улаанбаатарт анхлан ирсэн цагаас нь ажиж мэдсэн, түүнийг юу гэж шалтаг заан нутаг буцалгүй энд үлдсэн, Модны үйлдвэрээс яаж гарсан, Пунсал бүсгүйтэй ямар байдлаар дэр нийлүүлсэн, зэргийг ажиглан, байдлыг нь битүүдээ мэдэж байгаа хүн Монгол Улсын хууль сахиулах байгууллагад байгаа билээ. Аргай хочит Шархүү ч түүнтэй хаа сайгүй дайралддаг учир “Энэ юу хийгээд ингэж газар сайгүй явж байдаг хүн юм бол?” гэж нэлээд түрүүнээс далдуур сонирхон ажих болсон байлаа.
Тэр байдлыг Сүгсээ нарийн мэдээгүй яваа боловч “Монголчууд харахад ноомой, залхуу хоёр нь дэндсэн мэт хонин царай гаргаад, эрүүл согтуу нь мэдэгдэхгүй байдаг ч гэсэн намайг эд мэдэж байгаа, ажиж байгаа биз” хэмээн бодон дэргэдээ байгаа Цэ, Дү хоёроос бусдыг “Намайг тагнан, юу ярьж, яаж байгааг эд нар алхам бүрийд ажин туршиж байгаа нь лавтай. Би яаж гишгэн явбал зохих вэ?” хэмээн бодсоор яваа аж. Ингэж бай гэж ч түүний нэг санаатангууд нь захиж хэлсээр байгаа нь нууц биш билээ.
Шинэхэн цаг, шинэ танил
Цаг хугацаа тэнгэрт од харваж байгаа юм шиг л өнгөрөх нь сонин. Хүн өнгөрүүлсэн цагаа эргэн харахад заримдаа инээд хүрэм зүйл бодогддог. Заримдаа сэтгэл түгшээх нь байдаг. Шархүүгийн хувьд өгөөмөр зун цагийн намираа бороонд найгаж ганхаж явсаар залуу насыг эдэлж байгаа мэт байв. Энэ хугацаанд Шархүүгийн амьдралд олон шинэ зүйл дайралдан түүний ихэнх нь биед эдлэгдсэн байна. Шархүү албан газрынхаа халамжаар хоёр тасалгаа бүхий байранд орж, царс модон шүүгээ саваар гэр орноо төхөөрөмжлөн тохижиж эхэлсэн байна. Эднийх гэртээ өнөр олуулаа бужигнаж байх болов. Цэрмааг ирснээс хойш Шархүү гэр цэвэрлэх, хоол хийх ажлаас чөлөөлөгдөн, өглөөд цайтай цайгүй ажил руугаа сандран гүйдэг нь хууч яриа болж, гэрийн эзний ёсоор маадайж суух болсон аж.
Цэрмаа Шархүүгийн ажлын онцлог байдлыг аяндаа таньж мэдээд, түүнд овойж товойсон тус нэмэр болохгүй ч гэсэн дараа болохгүй байхыг чармайдаг нь юутай ч зүйрлэшгүй том хувь нэмэр байлаа. Эдний гэрт Алтансүх, Гансүх гэдэг хоёр хүүхэд ноцолдон, хөгжөөнтөй шулганаж зугаа гаргах нь гайхаж баршгүй сонин байв. Шархүү энэ хоёр нялхдаа амь тавин асралцах гэж аахилж байдаг нь Цэрмаад эрхэм дээд хэрэг гэж санагдана. Цэрмаагийн эцэг Тамжид нас өндөр болж байгаа ч гэсэн цаг үргэлжид ямар нэгэн юм хийж, гэр орноо өөд татах, хоол хүнсний зүйл бэлтгэх гээд л зогсолтгүй хөдөлж байдаг. Өвгөн Тамжидын дэргэд байхад Хан уулын нарлаг өврийг түшээд сууж байгаа юм шиг Шархүүд бодогдож байлаа. Энэ нь Цэрмаад дурласан хайр сэтгэлдээ хөтлөгдөөд тийм бодолтой байгаа биш, хадмын нь үнэнхүү байдал тийм сэтгэгдэл төрүүлэхээс аргагүй аж. Тамжид гуай ч төрүүлсэн охин, хүргэн хоёрын гэрийн мухар сахин суух биш, хотын нэг дунд сургуульд аж ахуй эрхэлсэн орлогч дарга болж, тэр сургуулийн хамаг хагархай цоорхойг бөглөх гэж сэтгэл тавин гүйж яваа нь ойр дотныхоо хүмүүст таашаагдаж байлаа. Байдал ийм болохоор гэр орон, үр хүүхдээ нүд цавчилгүй харж бөөцийлж байх том алба Цэрмаа хүүхний нуруун дээр тохогджээ.
Бас хүүгийн эцэг Төмөр, эх Должин нарын халамж туслалцааг үгүйсгэх аргагүй байлаа. Наад зах нь Төмөрийнх их хүүдээ сэрүүн улирал ирэхтэй зэрэг тарган үхрийн мах, хоёр хонины гулууз авчраад хаяж орхидог байлаа. Буянтай хүний тэр хишгийг өглөгийн эздийн буян гэж сүсэглэн хүртэхгүй яаж өнгөрөх билээ. Энэ буяны сэтгэлийг Тамжид гуай л дээдлэн номлож байв.
Алтансүх, Гансүх хоёрыг овоо торниод ирэхээр Шархүү дарга нарынхаа гаргасан хуваарь, төлөвлөгөөний дагуу мэргэжил дээшлүүлэхээр 3 сар, хагас жилийн хугацаагаар хил даван түр богино сургуульд хоёр ч удаа явжээ. Тэрээр Москвад суралцаж байхдаа Орос Зөвлөлтийн тагнуулууд Монгол оронд хэзээ, яаж ажиллаж, ямар тус хүргэн, яаж балаг тарьж байсныг судалж мэдэх санаа өвөрлөж байв. Тухайлбал, XX зууны эхэнд Халимаг гаралтай тэнүүлчин лам Дамбийжанцан (Монголчууд Жаа лам гэдэг) этгээд чухам юуг мэдэж авах, яаж түүнийг Хаант засгийнхаа газарт хүргэж байсан хэргийг мэдэх гэж битүү чармайжээ. Тэр этгээд Монгол оронд хоёр дахин шургалан ирж, өөрийгөө гаргууд их ид шидтэн болгож харуулан монголчуудын итгэлийг олж авах гэж элдэвлэж явсныг Шархүү хадам аав Тамжидаасаа дуулж мэдсэн зүйлийн мөрөөр жаахан сурвалжлага хийсэн боловч базаатай юм олж мэдсэнгүй. Дамбийжаа нь гайхалтай зальжин хүн байсан. Ганц жишээг хэлэхэд, Жаа лам анхлан Монголын баруун хойт хилээр орж ирэхдээ нэг том амтай замаг буу олж, түүнийгээ өлөн гэдсэнд хийсэн цусаар цэнэглэж үүрсээр яваад өвчний улмаас үхлүүт хэвтэж байгаа хүнтэй айлд ороод, тэр бие муутай хүнийг нь үзсэн дороо “Танайд том гай зовлон ирж шүглэсэн байна. Би тэр ороолонгий нь одоо дарж өгье” гээд тооноор нь буудсанд бууны нь амнаас цус садран гарсныг гэрийнхэнд нь үзүүлээд “Харж байна уу? Би ороолонг дарлаа” хэмээн дүвчигнэж хэлсэнд хүмүүс ихэд сүсэглэн, түүнийг өргөмжилж эхэлсэн гэдэг. Энэ мэт олон аргыг Дамбийжанцан хэрэглэн өөрийгөө “Жаа богд” хэмээн олонд цуурхуулж, шүтүүлэхэд хүргэжээ.
Шархүү энэ чиглэлээр Ховд хотод сууж байсан худалдаачин Бурдуков нь Хаант орос улс болон Зөвлөлт орос улсын аль алины далдын туршуул байж, Монголын байдлыг умард зүг нууцаар мэдээлж байсан, түүнээс өмнө Монголд аялаж байсан Н.М.Прежевальский, Ч.М.Майский, П.К.Козлов нар нь Оросын байгалийн нийгэмлэгийн нэрээр эрдэс шинжилгээний чанртай судалгаа хийж байснаасаа илүүтэйгээр манай орны байдлын талаар далдын туршуулын мэдээнүүдийг цуглуулан Засгийн газартаа өгч, үлэмж хэмжээний шагнал мөнгө авч байсан тухай судлах санаа гаргаж байжээ.
Зөвлөлт Орос нь Ардын хувьсгалын жилүүдэд ч Монгол оронд олон янзын тагнуул ирүүлэн үнэн худал янз бүрийн мэдээ цуглуулж, тэднийхээ өгсөн зүйлд цаад газар нь итгэн хандаж байжээ. Энэ тухай хоёрхон жишээг наад захын баримт болгон өгүүлэхэд:
Оросын алдартай тагнуулч Блюмкин 1922 онд Монголын нийслэлд ирж далдуур түйвэргэн Догсомын Бодоо нарын хүмүүсийг барьж авч цаазлах “үндсэн баримт”-ыг боловсруулан гаргаж байсан удаатай. И.Сталины дотны шадар корпусыг командлагч Фриновский Улаанбаатарт хүндэт зочноор ирж манай засгийн тэргүүнд танайхыг дотроос чинь хорлон сүйтгэх гэж асар том хуйвалдаан бэлтгэж байгаа хүмүүс энэ гэж тэр үед төр засгийн тэргүүн байсан шударга зүтгэлтэн, цэрэг армийн удирдах ажилтнууд даруй 113 хүний нэрсийг нууцаар Х.Чойбалсанд гардуулан өгч, тэднийг нэн түргэн далд оруулах ёстой хэмээн зөвлөн хэлээд буцсан байна. Үүнээс үүдэгдэн манай орон даяар их баривчилгаа эхлэж, хэдэн арван мянган шударга иргэд, улс орныхоо эрх ашгийг хамгаалан зүтгэж байсан хүмүүс наад цаадыг мэдэж боддог ухаан сэхээтэй хүмүүс бөөн бөөнөөрөө баривчлагдан хэлмэгдэж сүйджээ. Энэ бол Монгол улсад учирсан асар том гай зовлон байв. Үүний учрыг Шархүү ухааран түүний учрыг судлах гэж санаа тавин явжээ. Гэлээ ч социалист нийгмийн тогтолцооны үед Шархүү хичнээн сэтгэж оролдлоо ч гэсэн учир явдлыг үнэн зөв судлан гаргаж тавих боломж байхгүй нь мэдээжийн хэрэг байлаа.
Шархүү бас зүүн Германы нийслэл Берлинд дадлага хийхээр 3 сарын хугацаанд очихдоо 1930-аад оны үед Монголд ажиллаж байсан Германы тагнуул Альфред Штайн, түүний хамсаатан Оскар Фишер нар юу хийж яваад хаашаа алга болсныг судлах гэж санаа тавьж байв. Шархүү нь нийгмийн далд ажиллагааг ийм янзаар судлаж мэдэх гэж санаа тавьдаг сэхээтний нэг болж ирсэн нь гайхах зүйл биш байв.
Шархүү ил, далд элдэв ажлын үүрэг даалгавар авч ажиллахдаа нөгөө хүн чулууг Агьтын хөндийд суулгасан этгээдийг олох гэсэн санаа бодлоо үргэлжлүүлэн, тэр зүг анхаарал тавьж эрэл хийсээр билээ.
Энэ үед Улаанбаатарт хот тохижуулалтын ажилд үйлдвэр, албан газрын ажилчид, албан хаагчид өргөнөөр оролцон ажилладаг, бас САА-н тариа хураалтад олон хүн хотоос очиж хүчин туслан элбэлцдэг байв. Тэр нэг намар Шархүү Нийгмийг аюулаас хамгаалах байгууллагын хэсэг нөхдийн хамт Сэлэнгэ аймгийн Цагаан толгойн САА-н тариа хураалтад туслахаар томилогдон явж, Орхон голыг гатлан очлоо. Тэр хоёр машин дүүрэн хүмүүс уг аж ахуйн төвөөс баруун тийш орших Шувуутын хөндийн тариан тасагт очиж тэнд далайн давалгаа адил найгаж байгаа тариаг хураах гээд комбайн, машин даган явж шуудайлсан тариаг зөөх ажилд оролцов. Эднийх тариан талбайн захад байгаа хоёр майхантай өөр нэг байгууллагын хүмүүстэй айллан бууж билээ. Айл хүний амь нэг, саахалт хүний санаа нэг гэгчээр айл байгаа ШУА-ийн хэсэг ажилтантай ойртон, заримдаа тэдэнтэй уралдаж будаа хураана. Тэр академийн ажилтан дотор Гонгорын Сэрээнэндорж гэдэг идэрхэн насны туранхай шар нөхөр ааш зан сайтай, ажлын завсарлагаар Шархүүтэй уулзан ярилцаж байдаг болов. Нэг удаа Сэрээнэндорж шуудайтай тариа мөрлөн өргөж яваад тээглэж унан өвдгөө нэлээд том шалбалан гэмтээж орхиод тарианы шуудуунд ярвайгаад сууж байхад Шархүү дайралдан, түүний өвдгийг даавуугаар боож өгч, доголоод явж чадахгүй байхаар нь түшин авчирч майханд хүргэв. Үүнээс эхлэн Сэрээнэндорж, Шархүү хоёр нэлээд зузаан танил болжээ.
Сэрээнэндорж нь Түүхийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, хүмүүст мэдсэн дуулсанаа ярих дуртай, бусадтай аятай таалалтай харилцаж, байгаа юмаа дайралдсантайгаа хувааж идэж ууж явдаг, нэрэлхэх, эрээлхэхийг мэддэггүй, туйлын энгийн зантай эр ээ. Тэрээр хоёр хоног майхандаа хэвтэхэд орой бүр Шархүү “эргэн” очиж дэргэд нь жаахан сууж хүүрнэлдэнэ. Ингээд тэр хоёр нэлээд дотно болж элдвийг ярилцан, заримдаа хар цай, хатсан боорцог тавиад инээд наадам болон юм ярилцдаг болов. Шархүүтэй хамт яваа нөхөд нь Сэрээнэндоржийг “шар ах чинь” гэж нэрлэн саймширч байлаа. Ингээд тарианы ажил дуусаж тэд Улаанбаатарт буцахдаа хаяг солилцон, уулзаж ханьсаж байхаар ярилцсан байна. Хотод энэ хоёрын гэр хоорондоо нэлээд зайтай гэх үү, хотын хоёр талд байгаа боловч нэг нь нөгөөтэйгээ уулзаж байх сонирхолд хөтлөгдөн зай зав гарвал бие бие рүүгээ гүйдэг болж орхилоо. Шархүү Сэрээнэндоржийг эрдэмтэн Гонгор асны хүү, түүний өвийг залгамжилсан, эх орныхоо түүхийн өндөр мэдлэгтэй хүн гэж хүндлэн үзэх болсон байна.
Шархүү энэ найзаасаа Монгол улсын гадаад харилцаа, түүхийн бусад чухалчлах зүйлсийг асууж яриулан, өөрийн мэдлэгтээ тус авч байв. Энэ хоёрын үерхэл нь нэг хэсэгхэн үеийн түр зуурын сониуч явдал биш, цаашид удаан хугацаагаар үргэлжилжээ.
Шархүү өөрөө хариуцаж авсан хүн чулууг бий болгосон эзнийг олох ажлаа үргэлжлүүлэн зогсолтгүй эрэл хийсээр яваа билээ. Тэрээр Гандангийн дэнж, Толгойтын баруун, зүүн салаа, Амгалан гацаа, Улиастайн ам, Дамбадаржаа, Долоон буудал зэрэг газраар байн байн явж, чулуу модоор юм хийдэг айл, будагчин төмөрчний газар, айлуудаар орж ажиглалт хийж байв. Түүний энэ ажилд төгсгөл алга. Ийм хэргээр тэрээр Сонгинын мал эмнэлгийн үйлдвэрийн газар явж байтал нь Туул голын хөвөөнд ойролцоо ногооны жижиг талбайд хэсэгхэн төмс, байцаа тарьж ургуулсан, тэр ургац дунд нь нүд булаасан гоё улаан ягаан цэцэг содон харагдлаа. Ойртож очоод үзвэл тэр гэрийн буйрны дайтай газарт ургуулсан цэцэг нь нямбайлж зассан хар шорооноос эгц дээшээ ургаж, ид цэцэглэлтийнхээ үед айхавтар сүрхий тордлогонд байгаа бололтой аж. Түүнийг тойруулж хамгаалсан явган хашаа шүү юм нь хүн тоомгүй муусайн хаягдал мод, төмөр цуглуулж хийсэн нь харахад уг ургамалаа тийм ч сүрхий асран хадгалсан шинжгүй байв. Тэр ногоо, цэцгийг өмдөө чирсэн нэг хөгшин хужаа гафу бариад шороогий нь манаад тордож байгаа харагдана.
Шархүү ягаан цэцгийг харсан дороо шохоорхон саатаж зогсоод ажиглахад, түүнийг хотын гудамжинд мандал болгон таривал ямар гоё үзэмжтэй вэ гэсэн бодол төрлөө. Тэгээд уг цэцгийг тарьж ургуулан байгаа луухаантай нь уулзан хэдэн үгний солио хийхэд хүрэв. Шархүү тэр наймаатай уулзан:
Сайн байна уу гэж аялаг зангаар эхлээд асуулаа.
Сайн байна. Чамд юу хэрэгтэй вэ гэж луухаан уцаардуу хариу асуув.
Өвгөн гуай, та энэ гоё цэцгээр яадаг юм бэ?
Ай, би цэцгээр яах юм бэ? Хүүхэд сонирхоно оо.
Өвгөн гуай, танай энэ цэцгээр хотын гудамжийг гоёж болох уу?
Би яаж мэдэх вэ? Дарга нар мэднэ ва. Чи үүнээс авах гээ юу?
Авч болох уу, танай энэ цэцгийг?
Одоо авч болохгүй, нэг сарын дараа ургаж гүйцэхээр нь авав аа. Их үнэтэй шүү. Би чамд үүний үрийг нь өгч болно. Чи дараа ирээ гэсэн цөөн үгний яриа болж өнгөрөхөд Шархүү түүнийг бас өөр газарт тарьсан байхыг төлдөр үзсэнээ санан ”Энэ хаана байлаа?” гэж өөрөөсөө асуулаа.
Тийм энэ цэцэг Амгаланд бас нэг ногоочин айлын тарьсан ногоон дотор ургуулсан байсан. Тэдний хамгаалалтын хашаа нь яг эднийх шиг муусайн хаягдал мод төмөр, утас олсоор хэрсэн юм байсан. Би түүний эзэн бас нэг ногоочин хятадаас “Энэ цэцгийг хотын гудамжинд тарьж болох уу?” гэж асуухад тэр хятад өвгөн “Чи үүнийг тэнд тарьж яах нь вэ? Хүүхдүүд зулгааж аваад юу ч үлдээхгүй болно” гэж дургүйцах янз үзүүлж байсан. Энэ цэцэг нэг л учиртай болоод эд эрхэмлэж байна. Хоол сайхан амт оруулдаг юм болов уу? Гэртээ ургуулан сар шинээр сууцаа гоёдог юм уу хэмээн бодсоор, өөр эрэл хийж яваа зүйлдээ тус болох юм ололгүй гэртээ иржээ.
Тэр орой Шархүү жаахан чөлөөтэй гэртээ Алтансүх, Гансүх хоёртойгоо тоглоод сууж байтал нь шинэ танил Сэрээнэндорж гартаа нэг том ном барьсаар орж ирээд амар мэндийн солио хийн цай ууж яриа дэлгэв. Цэрмаа ч аялаг зангаар энэ эрдэмтэнд хандаж сургууль, хүмүүжлийн холбогдолтой зүйл асуун, энгийн найрсаг ярианд тэд умбаж эхлэх нь гэм биш зан гээч билээ. Шархүү үзсэн харснаа найздаа ярих далимаар Сонгинын булан хавьд харсан ягаан цэцгээ хэлж, түүнийг тордон ургуулж байгаа хужаа хүний тухай хэлэхдээ тэдний ажилч, юмыг уйгагүй оролдож хийснээ гүйцээдгийг өгүүлж байв.
Сэрээнэндорж гэрийн эзний үгийг чагнаж байснаа нэгийг санав бололтой, нүдээ том болгон нүүр өөд нь харж, долоовор хуруугаа гозойлгон:
Тэр чинь цаанаа нарийн учиртай юм байж магадгүй шүү. Тэр улаан цэцэг чинь хар тамхины ургамал байх аа. Манайхан мэдэхгүй, намуу цэцэг гэж нэрлэн, савангийн боолт, цаасан дээр зургийг нь тавиад уг чанартаа түүнийг сурталчилаад байгаа. Тэр л мөн байж таарах вий гэв.
Юу гэнэ вэ? Хар тамхийг тийм улаан цэцгээр хийдэг юм уу?
Тэр тамхи өөрөө яг цэцэг биш ээ. Түүний дунд нь нэг хар үр урган гарч ирдэг. Тэр үрийг нь аваад янз бүрийн найрлага хийн хүнд өгч хэрэглүүлэхээр эхлээд хамаг бие тавигдан хачин сайхан болдог. Дараа нь түүнийг хэрэглэхсэн гэж аяндаа бие махбод нь нэхэж шаардаад суулгахаа байдаг. Тэгэж тэр хүн хэдхэн хэрэглээд сүүлд нь тэргүйгээр бүр байж чадахаа байгаад, нүдээ ухаж өгөөд ч бол түүнийг худалдан авахад хүрч, бүр галзууруулдаг эд гэж байгаа юм даа. Энэ тухай би ааваасаа сонсож мэдсэн. Түүнийг Африкийн зарим орон, Өмнөд Америк, Хятад газар тарьж худалдаалан их хэмжээний мөнгө олдог. Хүнийг хордуулан үхүүлдэг гэдгийг ч өөрөө сайн мэдэж байгаа биз дээ, Шархүү?
Би тамхины хор уршгийг жаахан мэднэ. Түүнийг олонх улс оронд хэрэглэх, худалдаалахыг хориглон хууль гаргасныг бас мэднэ. Чухам тэр ямар янзын юм байдаг, хүн яаж хэрэглэдэгийг нь би мэдэхгүй шүү.
Ээ, чи дэлхийгээс хоцрогдсон амьтан байна гэж Сэрээнэндорж Шархүүг дооглон хар тамхийг яаж хэрэглэдэг, түүний гарал үүсэл, хор холбогдол, дэлхий нийт түүнийг яаж хориглож байгааг дэлгэрэнгүй ярьж өглөө.
Би чинь түүхч хүн. Уг нь хар тамхийг ургамлын мэргэжилтэн, эмч, химич хүмүүс илүү сайн мэдэж байгаа. Би чамд барууны орны хэвлэл дээрээс олж мэдсэнээ нэмж яръя гэж Сэрээнэндорж хэлээд өгүүлсэн нь сонин байв.
Хар тамхи бол 2000 гаруй жилийн өмнө анхлан нэг хятад эрдэмтэн ургамлаас гаргаж авсан. Тэгэхдээ хүний биеийн мэдрэлийг алдагдуулан эмчилгээ хийх зорилгоор гаргаж авсан байна. Сүүлд нь биед хүч оруулахад хэрэглэсэн гэнэ. Хубилай хаан Хятад орныг захирч байх үед үүнийг хятад хүмүүс орондоо хэрэглэж, эр эмийн явдлыг идэвхижүүлж байсан гэж эртний судлалын номонд дурьджээ. Дараа нь дэлхий нийтэд түгэж, түүний хортой талыг нийтээр судлаад “опиум” нэрээр тусгай бодис боловсруулан зөвхөн эмчилгээний зорилгоор Засгийн газруудын нарийн хяналт дор эмнэлэгт хэрэглэж байх болгоё гэсэн саналыг Адам Сертурнер гэдэг эрдэмтэн гаргажээ. Энэ эрдэмтэн 1783 онд Германд төрсөн. Бас түүнийг судлах ажилд эртний Грек ч оролцож, хүнд ашигтай, хэрэглэж болох эм гаргасан байна. Алкалойд гэдэг тэр эмийг эхлээд амьтан дээр туршиж опиумын нууцыг нээсэн. Грект хүнийг нойрсуулдаг Морфиус гэдэг бурхан эрт цагаас шүтэгдэж байсан, түүний нэрийг энд ашиглажээ. Морфиум гэдэг тэр нэр сунжран морфинум, морфин гэж янз бүрээр нэрлэж байсан удаа ч бий аж. Үүнийг хүний биеийн өвчин намдаахад гол зүйл болгон зөвхөн эмнэлгэд нэлээд өргөн хэрэглэсэн, одоо ч хэрэглэж байгаа гэнэ. Энэ бодисыг болон түүнийг судлан хэрэглэж ирсэн бүх түүхийн явцыг Английн эрдэмтэн Мартин Бууд гэдэг хүн одоо улам нарийсган судласаар, дэлхий нийтэд ач тустай тусгай ном бичихээр бэлтгэж байгаа юм байна гэсэн зүйлийг Сэрээнэндорж ярилаа. Үүнээс үүдэгдэн Шархүү Сонгинод болон Амгаланд хятад хүмүүсийн тарьж ургуулж байгаа тэр ягаан цэцгийг хятадууд чухам яаж ашиглахаар байгааг лавшруулан нарийвчлан судалж, асуудал боловсруулахаар шийдэн, түүнийгээ нэг бие даасан ажил болгон хийх хэргийг өөртөө үүрэг олгон авсан байна. Тэгэхдээ:
Энэ цэцгийг тарьж байгаа нь монгол хүнийг хорлох гэсэн санаагаар үйлдэж байгаа хэрэг мөн биз дээ гэж асуувал Сэрээнэндорж бодлогоширон байж, ширээн дээр Цэрмаагийн авчирч тавьсан аягатай цайг авч балган сууснаа анивчин байж:
Тэр чинь уг чанартаа тийм юм. Цаадуул чинь одоогоор бол мөнгө олох гэж бодож байгаа байх. Манай хотод байгаа зарим хятад хүмүүс, бас монгол хүмүүс ч бий, тэр хар тамхинд ороод түүнийг ёстой нүдээ ухаж өгөөд худалдан авна гэдэгт хүрсэн байгаа этгээдүүдэд өндөр үнээр өгөх гэж уг цэцгийг тарьж байгаагаас гадна өөр хүн олныг хорлон бүр том ашиг олно гэж бодоод зүтгэж байгаа нь лавтай. Тэр бол ямарч байсан дэлхий нийтийн болон манай улсын хууль, тогтсон журмыг зөрчиж байгаа хэрэг гарцаагүй мөн гэж тайлбарлах маягаар хэллээ.
Шархүү ч бодлого болон гайхширсан царай гарган сууснаа Сэрээнэндоржид хандан:
Тэр цэцгийг би нэгэнт хоёр ч газар тарьж байгааг нүдээрээ үзлээ. Тэгээд яах ёстой вэ гэж асуувал, найз нөхөр нь инээмэр аядаад:
Энэ бол чи асуух ёсгүй зүйл. Яагаад гэвэл чи тийм зохисгүй зүйлийг олж үзээд яах билээ гэдгээ өөрөө сайн мэдэж байгаа. Тэр л улсын өмнө хүлээсэн үүргийнхээ дагуу чи ажиллах ёстой. Тийм биз дээ гэв. Тэд бие биеэ харан хэсэг зуур суутал гаднаас Тамжид өвгөн орж ирлээ. Тэд бас урьд нь танил болсон байлаа. Цэрмаа тэдний өмнө уур савсуулсан тавагтай мах авчирч тавиад, том шаазан аягаар тасалсан гурилтай хоол ширээн дээр өрлөө. Тамжид Сэрээнэндорж хоёрын дунд өөр амьсгаатай яриа үүсэн, хэдүүлээ бужигнаж халуун хоол зооглоцгоож эхлэх нь тэр ээ. Алтансүх, Гансүх хоёр ч бас хоолны ширээнд ирж суув
Цэрмаа Шархүүгийн ажлын онцлог байдлыг аяндаа таньж мэдээд, түүнд овойж товойсон тус нэмэр болохгүй ч гэсэн дараа болохгүй байхыг чармайдаг нь юутай ч зүйрлэшгүй том хувь нэмэр байлаа. Эдний гэрт Алтансүх, Гансүх гэдэг хоёр хүүхэд ноцолдон, хөгжөөнтөй шулганаж зугаа гаргах нь гайхаж баршгүй сонин байв. Шархүү энэ хоёр нялхдаа амь тавин асралцах гэж аахилж байдаг нь Цэрмаад эрхэм дээд хэрэг гэж санагдана. Цэрмаагийн эцэг Тамжид нас өндөр болж байгаа ч гэсэн цаг үргэлжид ямар нэгэн юм хийж, гэр орноо өөд татах, хоол хүнсний зүйл бэлтгэх гээд л зогсолтгүй хөдөлж байдаг. Өвгөн Тамжидын дэргэд байхад Хан уулын нарлаг өврийг түшээд сууж байгаа юм шиг Шархүүд бодогдож байлаа. Энэ нь Цэрмаад дурласан хайр сэтгэлдээ хөтлөгдөөд тийм бодолтой байгаа биш, хадмын нь үнэнхүү байдал тийм сэтгэгдэл төрүүлэхээс аргагүй аж. Тамжид гуай ч төрүүлсэн охин, хүргэн хоёрын гэрийн мухар сахин суух биш, хотын нэг дунд сургуульд аж ахуй эрхэлсэн орлогч дарга болж, тэр сургуулийн хамаг хагархай цоорхойг бөглөх гэж сэтгэл тавин гүйж яваа нь ойр дотныхоо хүмүүст таашаагдаж байлаа. Байдал ийм болохоор гэр орон, үр хүүхдээ нүд цавчилгүй харж бөөцийлж байх том алба Цэрмаа хүүхний нуруун дээр тохогджээ.
Бас хүүгийн эцэг Төмөр, эх Должин нарын халамж туслалцааг үгүйсгэх аргагүй байлаа. Наад зах нь Төмөрийнх их хүүдээ сэрүүн улирал ирэхтэй зэрэг тарган үхрийн мах, хоёр хонины гулууз авчраад хаяж орхидог байлаа. Буянтай хүний тэр хишгийг өглөгийн эздийн буян гэж сүсэглэн хүртэхгүй яаж өнгөрөх билээ. Энэ буяны сэтгэлийг Тамжид гуай л дээдлэн номлож байв.
Алтансүх, Гансүх хоёрыг овоо торниод ирэхээр Шархүү дарга нарынхаа гаргасан хуваарь, төлөвлөгөөний дагуу мэргэжил дээшлүүлэхээр 3 сар, хагас жилийн хугацаагаар хил даван түр богино сургуульд хоёр ч удаа явжээ. Тэрээр Москвад суралцаж байхдаа Орос Зөвлөлтийн тагнуулууд Монгол оронд хэзээ, яаж ажиллаж, ямар тус хүргэн, яаж балаг тарьж байсныг судалж мэдэх санаа өвөрлөж байв. Тухайлбал, XX зууны эхэнд Халимаг гаралтай тэнүүлчин лам Дамбийжанцан (Монголчууд Жаа лам гэдэг) этгээд чухам юуг мэдэж авах, яаж түүнийг Хаант засгийнхаа газарт хүргэж байсан хэргийг мэдэх гэж битүү чармайжээ. Тэр этгээд Монгол оронд хоёр дахин шургалан ирж, өөрийгөө гаргууд их ид шидтэн болгож харуулан монголчуудын итгэлийг олж авах гэж элдэвлэж явсныг Шархүү хадам аав Тамжидаасаа дуулж мэдсэн зүйлийн мөрөөр жаахан сурвалжлага хийсэн боловч базаатай юм олж мэдсэнгүй. Дамбийжаа нь гайхалтай зальжин хүн байсан. Ганц жишээг хэлэхэд, Жаа лам анхлан Монголын баруун хойт хилээр орж ирэхдээ нэг том амтай замаг буу олж, түүнийгээ өлөн гэдсэнд хийсэн цусаар цэнэглэж үүрсээр яваад өвчний улмаас үхлүүт хэвтэж байгаа хүнтэй айлд ороод, тэр бие муутай хүнийг нь үзсэн дороо “Танайд том гай зовлон ирж шүглэсэн байна. Би тэр ороолонгий нь одоо дарж өгье” гээд тооноор нь буудсанд бууны нь амнаас цус садран гарсныг гэрийнхэнд нь үзүүлээд “Харж байна уу? Би ороолонг дарлаа” хэмээн дүвчигнэж хэлсэнд хүмүүс ихэд сүсэглэн, түүнийг өргөмжилж эхэлсэн гэдэг. Энэ мэт олон аргыг Дамбийжанцан хэрэглэн өөрийгөө “Жаа богд” хэмээн олонд цуурхуулж, шүтүүлэхэд хүргэжээ.
Шархүү энэ чиглэлээр Ховд хотод сууж байсан худалдаачин Бурдуков нь Хаант орос улс болон Зөвлөлт орос улсын аль алины далдын туршуул байж, Монголын байдлыг умард зүг нууцаар мэдээлж байсан, түүнээс өмнө Монголд аялаж байсан Н.М.Прежевальский, Ч.М.Майский, П.К.Козлов нар нь Оросын байгалийн нийгэмлэгийн нэрээр эрдэс шинжилгээний чанртай судалгаа хийж байснаасаа илүүтэйгээр манай орны байдлын талаар далдын туршуулын мэдээнүүдийг цуглуулан Засгийн газартаа өгч, үлэмж хэмжээний шагнал мөнгө авч байсан тухай судлах санаа гаргаж байжээ.
Зөвлөлт Орос нь Ардын хувьсгалын жилүүдэд ч Монгол оронд олон янзын тагнуул ирүүлэн үнэн худал янз бүрийн мэдээ цуглуулж, тэднийхээ өгсөн зүйлд цаад газар нь итгэн хандаж байжээ. Энэ тухай хоёрхон жишээг наад захын баримт болгон өгүүлэхэд:
Оросын алдартай тагнуулч Блюмкин 1922 онд Монголын нийслэлд ирж далдуур түйвэргэн Догсомын Бодоо нарын хүмүүсийг барьж авч цаазлах “үндсэн баримт”-ыг боловсруулан гаргаж байсан удаатай. И.Сталины дотны шадар корпусыг командлагч Фриновский Улаанбаатарт хүндэт зочноор ирж манай засгийн тэргүүнд танайхыг дотроос чинь хорлон сүйтгэх гэж асар том хуйвалдаан бэлтгэж байгаа хүмүүс энэ гэж тэр үед төр засгийн тэргүүн байсан шударга зүтгэлтэн, цэрэг армийн удирдах ажилтнууд даруй 113 хүний нэрсийг нууцаар Х.Чойбалсанд гардуулан өгч, тэднийг нэн түргэн далд оруулах ёстой хэмээн зөвлөн хэлээд буцсан байна. Үүнээс үүдэгдэн манай орон даяар их баривчилгаа эхлэж, хэдэн арван мянган шударга иргэд, улс орныхоо эрх ашгийг хамгаалан зүтгэж байсан хүмүүс наад цаадыг мэдэж боддог ухаан сэхээтэй хүмүүс бөөн бөөнөөрөө баривчлагдан хэлмэгдэж сүйджээ. Энэ бол Монгол улсад учирсан асар том гай зовлон байв. Үүний учрыг Шархүү ухааран түүний учрыг судлах гэж санаа тавин явжээ. Гэлээ ч социалист нийгмийн тогтолцооны үед Шархүү хичнээн сэтгэж оролдлоо ч гэсэн учир явдлыг үнэн зөв судлан гаргаж тавих боломж байхгүй нь мэдээжийн хэрэг байлаа.
Шархүү бас зүүн Германы нийслэл Берлинд дадлага хийхээр 3 сарын хугацаанд очихдоо 1930-аад оны үед Монголд ажиллаж байсан Германы тагнуул Альфред Штайн, түүний хамсаатан Оскар Фишер нар юу хийж яваад хаашаа алга болсныг судлах гэж санаа тавьж байв. Шархүү нь нийгмийн далд ажиллагааг ийм янзаар судлаж мэдэх гэж санаа тавьдаг сэхээтний нэг болж ирсэн нь гайхах зүйл биш байв.
Шархүү ил, далд элдэв ажлын үүрэг даалгавар авч ажиллахдаа нөгөө хүн чулууг Агьтын хөндийд суулгасан этгээдийг олох гэсэн санаа бодлоо үргэлжлүүлэн, тэр зүг анхаарал тавьж эрэл хийсээр билээ.
Энэ үед Улаанбаатарт хот тохижуулалтын ажилд үйлдвэр, албан газрын ажилчид, албан хаагчид өргөнөөр оролцон ажилладаг, бас САА-н тариа хураалтад олон хүн хотоос очиж хүчин туслан элбэлцдэг байв. Тэр нэг намар Шархүү Нийгмийг аюулаас хамгаалах байгууллагын хэсэг нөхдийн хамт Сэлэнгэ аймгийн Цагаан толгойн САА-н тариа хураалтад туслахаар томилогдон явж, Орхон голыг гатлан очлоо. Тэр хоёр машин дүүрэн хүмүүс уг аж ахуйн төвөөс баруун тийш орших Шувуутын хөндийн тариан тасагт очиж тэнд далайн давалгаа адил найгаж байгаа тариаг хураах гээд комбайн, машин даган явж шуудайлсан тариаг зөөх ажилд оролцов. Эднийх тариан талбайн захад байгаа хоёр майхантай өөр нэг байгууллагын хүмүүстэй айллан бууж билээ. Айл хүний амь нэг, саахалт хүний санаа нэг гэгчээр айл байгаа ШУА-ийн хэсэг ажилтантай ойртон, заримдаа тэдэнтэй уралдаж будаа хураана. Тэр академийн ажилтан дотор Гонгорын Сэрээнэндорж гэдэг идэрхэн насны туранхай шар нөхөр ааш зан сайтай, ажлын завсарлагаар Шархүүтэй уулзан ярилцаж байдаг болов. Нэг удаа Сэрээнэндорж шуудайтай тариа мөрлөн өргөж яваад тээглэж унан өвдгөө нэлээд том шалбалан гэмтээж орхиод тарианы шуудуунд ярвайгаад сууж байхад Шархүү дайралдан, түүний өвдгийг даавуугаар боож өгч, доголоод явж чадахгүй байхаар нь түшин авчирч майханд хүргэв. Үүнээс эхлэн Сэрээнэндорж, Шархүү хоёр нэлээд зузаан танил болжээ.
Сэрээнэндорж нь Түүхийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, хүмүүст мэдсэн дуулсанаа ярих дуртай, бусадтай аятай таалалтай харилцаж, байгаа юмаа дайралдсантайгаа хувааж идэж ууж явдаг, нэрэлхэх, эрээлхэхийг мэддэггүй, туйлын энгийн зантай эр ээ. Тэрээр хоёр хоног майхандаа хэвтэхэд орой бүр Шархүү “эргэн” очиж дэргэд нь жаахан сууж хүүрнэлдэнэ. Ингээд тэр хоёр нэлээд дотно болж элдвийг ярилцан, заримдаа хар цай, хатсан боорцог тавиад инээд наадам болон юм ярилцдаг болов. Шархүүтэй хамт яваа нөхөд нь Сэрээнэндоржийг “шар ах чинь” гэж нэрлэн саймширч байлаа. Ингээд тарианы ажил дуусаж тэд Улаанбаатарт буцахдаа хаяг солилцон, уулзаж ханьсаж байхаар ярилцсан байна. Хотод энэ хоёрын гэр хоорондоо нэлээд зайтай гэх үү, хотын хоёр талд байгаа боловч нэг нь нөгөөтэйгээ уулзаж байх сонирхолд хөтлөгдөн зай зав гарвал бие бие рүүгээ гүйдэг болж орхилоо. Шархүү Сэрээнэндоржийг эрдэмтэн Гонгор асны хүү, түүний өвийг залгамжилсан, эх орныхоо түүхийн өндөр мэдлэгтэй хүн гэж хүндлэн үзэх болсон байна.
Шархүү энэ найзаасаа Монгол улсын гадаад харилцаа, түүхийн бусад чухалчлах зүйлсийг асууж яриулан, өөрийн мэдлэгтээ тус авч байв. Энэ хоёрын үерхэл нь нэг хэсэгхэн үеийн түр зуурын сониуч явдал биш, цаашид удаан хугацаагаар үргэлжилжээ.
Шархүү өөрөө хариуцаж авсан хүн чулууг бий болгосон эзнийг олох ажлаа үргэлжлүүлэн зогсолтгүй эрэл хийсээр яваа билээ. Тэрээр Гандангийн дэнж, Толгойтын баруун, зүүн салаа, Амгалан гацаа, Улиастайн ам, Дамбадаржаа, Долоон буудал зэрэг газраар байн байн явж, чулуу модоор юм хийдэг айл, будагчин төмөрчний газар, айлуудаар орж ажиглалт хийж байв. Түүний энэ ажилд төгсгөл алга. Ийм хэргээр тэрээр Сонгинын мал эмнэлгийн үйлдвэрийн газар явж байтал нь Туул голын хөвөөнд ойролцоо ногооны жижиг талбайд хэсэгхэн төмс, байцаа тарьж ургуулсан, тэр ургац дунд нь нүд булаасан гоё улаан ягаан цэцэг содон харагдлаа. Ойртож очоод үзвэл тэр гэрийн буйрны дайтай газарт ургуулсан цэцэг нь нямбайлж зассан хар шорооноос эгц дээшээ ургаж, ид цэцэглэлтийнхээ үед айхавтар сүрхий тордлогонд байгаа бололтой аж. Түүнийг тойруулж хамгаалсан явган хашаа шүү юм нь хүн тоомгүй муусайн хаягдал мод, төмөр цуглуулж хийсэн нь харахад уг ургамалаа тийм ч сүрхий асран хадгалсан шинжгүй байв. Тэр ногоо, цэцгийг өмдөө чирсэн нэг хөгшин хужаа гафу бариад шороогий нь манаад тордож байгаа харагдана.
Шархүү ягаан цэцгийг харсан дороо шохоорхон саатаж зогсоод ажиглахад, түүнийг хотын гудамжинд мандал болгон таривал ямар гоё үзэмжтэй вэ гэсэн бодол төрлөө. Тэгээд уг цэцгийг тарьж ургуулан байгаа луухаантай нь уулзан хэдэн үгний солио хийхэд хүрэв. Шархүү тэр наймаатай уулзан:
Сайн байна уу гэж аялаг зангаар эхлээд асуулаа.
Сайн байна. Чамд юу хэрэгтэй вэ гэж луухаан уцаардуу хариу асуув.
Өвгөн гуай, та энэ гоё цэцгээр яадаг юм бэ?
Ай, би цэцгээр яах юм бэ? Хүүхэд сонирхоно оо.
Өвгөн гуай, танай энэ цэцгээр хотын гудамжийг гоёж болох уу?
Би яаж мэдэх вэ? Дарга нар мэднэ ва. Чи үүнээс авах гээ юу?
Авч болох уу, танай энэ цэцгийг?
Одоо авч болохгүй, нэг сарын дараа ургаж гүйцэхээр нь авав аа. Их үнэтэй шүү. Би чамд үүний үрийг нь өгч болно. Чи дараа ирээ гэсэн цөөн үгний яриа болж өнгөрөхөд Шархүү түүнийг бас өөр газарт тарьсан байхыг төлдөр үзсэнээ санан ”Энэ хаана байлаа?” гэж өөрөөсөө асуулаа.
Тийм энэ цэцэг Амгаланд бас нэг ногоочин айлын тарьсан ногоон дотор ургуулсан байсан. Тэдний хамгаалалтын хашаа нь яг эднийх шиг муусайн хаягдал мод төмөр, утас олсоор хэрсэн юм байсан. Би түүний эзэн бас нэг ногоочин хятадаас “Энэ цэцгийг хотын гудамжинд тарьж болох уу?” гэж асуухад тэр хятад өвгөн “Чи үүнийг тэнд тарьж яах нь вэ? Хүүхдүүд зулгааж аваад юу ч үлдээхгүй болно” гэж дургүйцах янз үзүүлж байсан. Энэ цэцэг нэг л учиртай болоод эд эрхэмлэж байна. Хоол сайхан амт оруулдаг юм болов уу? Гэртээ ургуулан сар шинээр сууцаа гоёдог юм уу хэмээн бодсоор, өөр эрэл хийж яваа зүйлдээ тус болох юм ололгүй гэртээ иржээ.
Тэр орой Шархүү жаахан чөлөөтэй гэртээ Алтансүх, Гансүх хоёртойгоо тоглоод сууж байтал нь шинэ танил Сэрээнэндорж гартаа нэг том ном барьсаар орж ирээд амар мэндийн солио хийн цай ууж яриа дэлгэв. Цэрмаа ч аялаг зангаар энэ эрдэмтэнд хандаж сургууль, хүмүүжлийн холбогдолтой зүйл асуун, энгийн найрсаг ярианд тэд умбаж эхлэх нь гэм биш зан гээч билээ. Шархүү үзсэн харснаа найздаа ярих далимаар Сонгинын булан хавьд харсан ягаан цэцгээ хэлж, түүнийг тордон ургуулж байгаа хужаа хүний тухай хэлэхдээ тэдний ажилч, юмыг уйгагүй оролдож хийснээ гүйцээдгийг өгүүлж байв.
Сэрээнэндорж гэрийн эзний үгийг чагнаж байснаа нэгийг санав бололтой, нүдээ том болгон нүүр өөд нь харж, долоовор хуруугаа гозойлгон:
Тэр чинь цаанаа нарийн учиртай юм байж магадгүй шүү. Тэр улаан цэцэг чинь хар тамхины ургамал байх аа. Манайхан мэдэхгүй, намуу цэцэг гэж нэрлэн, савангийн боолт, цаасан дээр зургийг нь тавиад уг чанартаа түүнийг сурталчилаад байгаа. Тэр л мөн байж таарах вий гэв.
Юу гэнэ вэ? Хар тамхийг тийм улаан цэцгээр хийдэг юм уу?
Тэр тамхи өөрөө яг цэцэг биш ээ. Түүний дунд нь нэг хар үр урган гарч ирдэг. Тэр үрийг нь аваад янз бүрийн найрлага хийн хүнд өгч хэрэглүүлэхээр эхлээд хамаг бие тавигдан хачин сайхан болдог. Дараа нь түүнийг хэрэглэхсэн гэж аяндаа бие махбод нь нэхэж шаардаад суулгахаа байдаг. Тэгэж тэр хүн хэдхэн хэрэглээд сүүлд нь тэргүйгээр бүр байж чадахаа байгаад, нүдээ ухаж өгөөд ч бол түүнийг худалдан авахад хүрч, бүр галзууруулдаг эд гэж байгаа юм даа. Энэ тухай би ааваасаа сонсож мэдсэн. Түүнийг Африкийн зарим орон, Өмнөд Америк, Хятад газар тарьж худалдаалан их хэмжээний мөнгө олдог. Хүнийг хордуулан үхүүлдэг гэдгийг ч өөрөө сайн мэдэж байгаа биз дээ, Шархүү?
Би тамхины хор уршгийг жаахан мэднэ. Түүнийг олонх улс оронд хэрэглэх, худалдаалахыг хориглон хууль гаргасныг бас мэднэ. Чухам тэр ямар янзын юм байдаг, хүн яаж хэрэглэдэгийг нь би мэдэхгүй шүү.
Ээ, чи дэлхийгээс хоцрогдсон амьтан байна гэж Сэрээнэндорж Шархүүг дооглон хар тамхийг яаж хэрэглэдэг, түүний гарал үүсэл, хор холбогдол, дэлхий нийт түүнийг яаж хориглож байгааг дэлгэрэнгүй ярьж өглөө.
Би чинь түүхч хүн. Уг нь хар тамхийг ургамлын мэргэжилтэн, эмч, химич хүмүүс илүү сайн мэдэж байгаа. Би чамд барууны орны хэвлэл дээрээс олж мэдсэнээ нэмж яръя гэж Сэрээнэндорж хэлээд өгүүлсэн нь сонин байв.
Хар тамхи бол 2000 гаруй жилийн өмнө анхлан нэг хятад эрдэмтэн ургамлаас гаргаж авсан. Тэгэхдээ хүний биеийн мэдрэлийг алдагдуулан эмчилгээ хийх зорилгоор гаргаж авсан байна. Сүүлд нь биед хүч оруулахад хэрэглэсэн гэнэ. Хубилай хаан Хятад орныг захирч байх үед үүнийг хятад хүмүүс орондоо хэрэглэж, эр эмийн явдлыг идэвхижүүлж байсан гэж эртний судлалын номонд дурьджээ. Дараа нь дэлхий нийтэд түгэж, түүний хортой талыг нийтээр судлаад “опиум” нэрээр тусгай бодис боловсруулан зөвхөн эмчилгээний зорилгоор Засгийн газруудын нарийн хяналт дор эмнэлэгт хэрэглэж байх болгоё гэсэн саналыг Адам Сертурнер гэдэг эрдэмтэн гаргажээ. Энэ эрдэмтэн 1783 онд Германд төрсөн. Бас түүнийг судлах ажилд эртний Грек ч оролцож, хүнд ашигтай, хэрэглэж болох эм гаргасан байна. Алкалойд гэдэг тэр эмийг эхлээд амьтан дээр туршиж опиумын нууцыг нээсэн. Грект хүнийг нойрсуулдаг Морфиус гэдэг бурхан эрт цагаас шүтэгдэж байсан, түүний нэрийг энд ашиглажээ. Морфиум гэдэг тэр нэр сунжран морфинум, морфин гэж янз бүрээр нэрлэж байсан удаа ч бий аж. Үүнийг хүний биеийн өвчин намдаахад гол зүйл болгон зөвхөн эмнэлгэд нэлээд өргөн хэрэглэсэн, одоо ч хэрэглэж байгаа гэнэ. Энэ бодисыг болон түүнийг судлан хэрэглэж ирсэн бүх түүхийн явцыг Английн эрдэмтэн Мартин Бууд гэдэг хүн одоо улам нарийсган судласаар, дэлхий нийтэд ач тустай тусгай ном бичихээр бэлтгэж байгаа юм байна гэсэн зүйлийг Сэрээнэндорж ярилаа. Үүнээс үүдэгдэн Шархүү Сонгинод болон Амгаланд хятад хүмүүсийн тарьж ургуулж байгаа тэр ягаан цэцгийг хятадууд чухам яаж ашиглахаар байгааг лавшруулан нарийвчлан судалж, асуудал боловсруулахаар шийдэн, түүнийгээ нэг бие даасан ажил болгон хийх хэргийг өөртөө үүрэг олгон авсан байна. Тэгэхдээ:
Энэ цэцгийг тарьж байгаа нь монгол хүнийг хорлох гэсэн санаагаар үйлдэж байгаа хэрэг мөн биз дээ гэж асуувал Сэрээнэндорж бодлогоширон байж, ширээн дээр Цэрмаагийн авчирч тавьсан аягатай цайг авч балган сууснаа анивчин байж:
Тэр чинь уг чанартаа тийм юм. Цаадуул чинь одоогоор бол мөнгө олох гэж бодож байгаа байх. Манай хотод байгаа зарим хятад хүмүүс, бас монгол хүмүүс ч бий, тэр хар тамхинд ороод түүнийг ёстой нүдээ ухаж өгөөд худалдан авна гэдэгт хүрсэн байгаа этгээдүүдэд өндөр үнээр өгөх гэж уг цэцгийг тарьж байгаагаас гадна өөр хүн олныг хорлон бүр том ашиг олно гэж бодоод зүтгэж байгаа нь лавтай. Тэр бол ямарч байсан дэлхий нийтийн болон манай улсын хууль, тогтсон журмыг зөрчиж байгаа хэрэг гарцаагүй мөн гэж тайлбарлах маягаар хэллээ.
Шархүү ч бодлого болон гайхширсан царай гарган сууснаа Сэрээнэндоржид хандан:
Тэр цэцгийг би нэгэнт хоёр ч газар тарьж байгааг нүдээрээ үзлээ. Тэгээд яах ёстой вэ гэж асуувал, найз нөхөр нь инээмэр аядаад:
Энэ бол чи асуух ёсгүй зүйл. Яагаад гэвэл чи тийм зохисгүй зүйлийг олж үзээд яах билээ гэдгээ өөрөө сайн мэдэж байгаа. Тэр л улсын өмнө хүлээсэн үүргийнхээ дагуу чи ажиллах ёстой. Тийм биз дээ гэв. Тэд бие биеэ харан хэсэг зуур суутал гаднаас Тамжид өвгөн орж ирлээ. Тэд бас урьд нь танил болсон байлаа. Цэрмаа тэдний өмнө уур савсуулсан тавагтай мах авчирч тавиад, том шаазан аягаар тасалсан гурилтай хоол ширээн дээр өрлөө. Тамжид Сэрээнэндорж хоёрын дунд өөр амьсгаатай яриа үүсэн, хэдүүлээ бужигнаж халуун хоол зооглоцгоож эхлэх нь тэр ээ. Алтансүх, Гансүх хоёр ч бас хоолны ширээнд ирж суув
No comments:
Post a Comment