Долдугаар бүлэг
Үйл хэрэг хар цагаанаараа ялгардаг нь жам ёс
“Хад салхи хоёр нийлээд
Харчир тасын өдийг барлаа.
Хартан хорон хоёр нийлээд
Халаг хоохой намайг зовоолоо.
Аадрын үүл цуглаад байвал
Аюулт мөндөр буухын шинж
Асман банди нар олшроод байвал
Ариун ёс маань буурахын шинж”
Цаянжамц. XVIII зууны эхэн үеийн төвдийн яруу найрагч.
(Ц.Дамдинсүрэнгийн орчуулга)
Харчир тасын өдийг барлаа.
Хартан хорон хоёр нийлээд
Халаг хоохой намайг зовоолоо.
Аадрын үүл цуглаад байвал
Аюулт мөндөр буухын шинж
Асман банди нар олшроод байвал
Ариун ёс маань буурахын шинж”
Цаянжамц. XVIII зууны эхэн үеийн төвдийн яруу найрагч.
(Ц.Дамдинсүрэнгийн орчуулга)
Эмч бүсгүйг тойрсон хэрэг явдлын төвлөрөл
Ван овогт Сүгсээ халуун ханзан дээрээсээ босож Пунсалын чанасан цайг аягалан амталж тамшаалаад, дутуу ууж үлдээснээ муу усны сав руу асган:Монголчууд уг нь цайгаа амт сайтай чанадаг гэдэг. Чи адаглаад эхээсээ цай чанадаг аргыг нь сурч авсангүй. Гөлийсөн амьтан. Чамд чадах юм юу ч байхгүй. Одоо дээшээ хараад тэгшхэн хэвтэж ч чадахаа байсан новш байна шүү гэж эхнэрээ загнаж, өөрөө цай буцалгаж уухаар гал түлэн, тогоонд ус хийлээ. Тэрээр тунгалаг шингэн хар цайнд халуун гаа хийж амтлан уухыг хүсэж байгааг дөрвөн хүүхдийн эх Пунсал мэдэж байгаа боловч өөрөө тийм цайнд дургүй учир ор дэвсгэрээ ч хураалгүй, яаран нүүрэндээ ус түрхмэр болоод, хэрүүл шуугиангүйгээр гудамжинд гарч явахаар хувцаслаж эхлэв. Үүнийг мэдсэн Ван овогт царайгаа чинэрүүлэн хилэнтэйгээр:
Чи хаашаа доншуучлах гээ вэ? Чамайг ямар луухаан нааш ир гээв гэж хахир дуугаар асуун үүд таглан зогсох нь хэн нэгэнд гаргасан уур хилэнгээ барьж дийлэхгүй, түүнийгээ авгайдаа гаргах гэсэн эрмэлзэл болохыг нь Пунсал мэдэж, хариу дуугарсангүй, хажуугаар нь бүсээ чирээд гарахыг завдлаа. Сүгсээ зам хааж хөндөлсөн зогсоод түрзэгэр хөх царайгаа чинэрүүлэн байж :
Танай монголчууд тэнэх донтой. Чи хаашаа явж, хөлчүүрэн, хэнтэй заваарах гээ вэ гэж асуухдаа царай нь гөлийн, гар нь салганаад яахаас ч буцахгүй гэсэн янзтай.
Би дүү дээрээ очъё. Надад явах газар бий шүү гэж Пунсал шазруухан байдлаар хариу хэллээ. Ван овогт энэ авгайгаа арай зоддоггүй шүү, элдвээр доромжлон загнадаг. Тэр өвчин нь хөдөлсөн хэрэг. Гэхдээ цаанаа яагаад тэгэж байгаа нарийн учрыг Пунсал мэдэхгүй, мэдэх ч хүслэн байхгүй билээ.
Сүгсээ сүүлийн хэдэн хоног гэртээ толгойгоо салаавчлан хэвтээд, дуу шуу ч үгүй бодол болон урт урт амьсгалан янцаглаад байгаа. Ингэж зангаа хувиргахдаа цаанаа ямар нэгэн бүтэл муутай юманд учрахаараа л эхнэр хүүхдүүддээ уураа гаргадаг билээ. Одоо чухам юу нь тэгэж бүтэлгүйтэн муу аашийг нь хөдөлгөснийг эхнэр, хүүхдүүдийн аль нь ч мэдэх аргагүй байлаа.
Пунсал дэндүү хүлцэнгүй номхон болохоороо эргээд дээлээ тайлан сууж цай буцлахыг хүлээх болов. Сайхи эр халуун цай уур савсуулан аягалж, бор гурилын бараан мантуу тэр цайндаа дүрэн идээд, нүдээ хялайлган авгайгаа харж сууснаа нарийн учир явдалтай нэгийг бодож олов бололтой Пунсалд хандаж:
Чи одоо яваад хүүхдийн II эмнэлэг дээр очоод нэг эмчтэй уулзаад ирээч гэж шуудхан хэллээ. Пунсал гайхаж Сүгсээг хараад:
Юун эмч вэ? Яадаг хүн юм бэ, тэр чинь гэж асуувал эзэн эр дуугаа нам болгоод, биеэ тайван байгаа янзанд оруулан хэлэхдээ:
Тэнд Аюуш гэдэг эмч байгаа. Чи түүнтэй уулзаад хоёр юм асуугаад ир! Би тэднийд очихоор өөдөөс тэр эмч ажил нэхнэ. Аюуш байрандаа хийсэн засварын дутууг надаар хийлгэж дуусгах гээд байгаа. Би түүнийг хийх ёсгүй. Манай дарга Төрхүү өөрөө учрыг нь олж хөлс мөнгийг нэмүүлэх ёстой хэрэг. Тэгээд би хөлсгүй ажил хийхгүй гэсэн санаагаар чамайг зарж байна, ойлгов уу гэж Сүгсээ эхнэрээ мэхлэн, худал хэргийн явдал зааж зарах гэлээ. Пунсал гайхан Сүгсээгийн үгийг чагнаж байв.
Би чамд тэр хүүхний ажилладаг тасалгааг зааж өгнө. Чамайг уулзъя гэхээр гоё цагаан царайтай, дэгжин алхаж явдаг, нэг зэрэвгэр хүүхэн угтаж уулзах биз. Чи түүнээс “Манай хүүхэд төлдөр буруу эм авчирч өгсөн байна. Тэр эм бол бүр гадагшаа, өөр газарт очих ёстой байсныг сольж орхижээ” гэж хэлээд тэр эмийг аваад ир! Чи чадна гэж хэлжээ. Ийм төвөггүй юмнаас Пунсал юу гэж татгалзах вэ? Тэр нэг яригдаж байгаа эмийн цаана ямар зүйл нуугдаж байгааг бүсгүй мэдэхийг хүссэнгүй. Сүгсээгийн зараалаар Пунсал хувцаслан гэрээсээ гарах болжээ. Ван овогт ингэж эхнэрийнхээ гараар гал бариулах гэж оролдож байгаагийн учир нарийн байв.
Сайхи хүн өөрийн оролцоотойгоор Улаанбаатарт худалдах гэж оруулж ирсэн эмийн чанар задарч, түүнийг бичсэн эмч, худалдсан эмийн сангийн худалдагч нар хэрэгт холбогдох байдалд орж байгааг мэдээд тэр хэргээс биеэ чөлөөлж авах, Аюуш эмчид нүүр тал алдахгүй байж түүний гараар өөр зүйл хийлгэх, улмаар энэ эмчийг эрх сүрэндээ оруулж авах санааг дотроо хадгалсан байна. Энэ учраас Сүгсээ Пунсалыг зарагдан явахад нь:
Аюуш эмчийн байдлыг сайн ажаарай. Хэлэх үгийг нь тогтоож аваарай. Цаадах чинь өндөр мэдлэгтэй, ухаантай эмч, манайх шиг олон хүүхэдтэй айл түүнтэй ойртон түнш болж танилцвал хожим тус болох сүрхий эмч шүү. Цэвэр хувцсаа өмсөөд чи сайхан очоорой. Тэгээд яадаг юм бэ, тэр эмчийг гэртээ урь. Ирэх янз ажиглагдвал чухам хэзээ манайд ирж болохыг нь асууж аваарай. Түүнийг ирэхэд чи бид хоёр гайгүй сайн бэлтгэх учиртай шүү гэж захиад, европ хувцас эхнэртээ өмсүүлэн, далдаас үнэртэй ус гаргаж биед нь түрхэж өгөөд явуулсан байна.
Сүгсээ Пунсалыг ингэж зарахдаа “Чи муу хурлийз эм нүүрээ яаж ч улайлгаж явсан хамаагүй. Тэр Аюуш эмчийг би гэртээ ирүүлж чадвал эргээд хаашаа ч гарах аргагүй болтол хэдэн давхар өргөстэй цоожинд оруулж чадна. Би яаж ийж байгаад тэр хүүхний гарын үсгийг ямар нэгэн юман дээр авч чадвал “Чиний амласан үг энэ” гэхээр юмыг би хийлгэн, түүнийг өөрт нь үзүүлж байгаад Монголын дарга даамлуудын талаар бид гаргаж байгаа зүйлээ түүний бичиж хийсэн зүйл болгон хувиргаад түүгээрээ зэвсэг болгон чамайг хаашаа ч хөдлөж чадахгүй болгон гартаа бүрэн оруулж авна” хэмээн бодсон байна. Ван овогтын дотроо бодож байгаа ийм санааг Пунсал яахан тааж мэдэх билээ. Мэдээд ч яах юм билээ.
Пунсал хүүхдийн эмнэлэг дээр очвол Аюуш эмч үзлэг ихтэй байж нэлээд хүлээлгэж байгаад уулзав. Сайхи авгай эмч бүсгүйг нүдээр харахад цэх сайхан биетэй, цэвэр цэмцгэр хувцастай, тунгалаг цагаахан царайтай, эд юм бол тостой гар хүрэхийн аргагүй, хоол унд юм бол дээд уруулд хүрэмгүй сайхан бүсгүй аж. Ийм хүүхэн яаж манай навсгар Сүгсээтэй уулзан харилцдаг байна вэ? Манайх шиг цууны үнэр шингэсэн, нохойн үүр гэмээр айлд энэ эмч яаж орох юм бэ хэмээн Пунсал бодон эмчид хандаж эр нөхрийнхөө захиж хэлсэн үгийг дамжуулж гуйн, урьд “эндүүрч” ирүүлсэн хэдэн боодолтой эмийг авъя гэж хэлэв. Аюуш эмчийн ааш зан эелдэг гэж санаанд оромгүй аятайхан аж.
Пунсал эмчид өөрийнхөө аж байдлыг ярьж, хэдэн хүүхэд овоо торниж бүгд сургуулийн босго алхаад явж байгаа боловч эрүүл мэндийн байдал тийм ч сайн биш, цаг үргэлжид элдэв өвчинд ээрэгдэж байдаг гэсэн маягийн юм хэлж, эр нөхрийн хэлдэг ёсоор энэ бүсгүйтэй ойр дотно байх хүсэлд автан явдгаа ярилаа. Мэдээжийн сайхи хүүхэн бодож санаснаа хүнд ойлгогдох төдий ярьж байгаа боловч, ярианы соёл гээч юмнаас аль хэдийнээ хужаагийн сармисагны үнэрт дэвтсэн өвөрт хэвтсээр байгаад хоцорч хаягдсан байлаа. Олзуурхууштай нь Аюуш бусдыг элдвээр ялгаварлан үздэггүй, хүний хэлж байгаа үгийг бүрэн сонсдог намуухан байдалтай, бусадтай хэл ам уралдуулан ярьдаггүй, эр нөхрийнхөө сургаж хэлсэн ёсоор “чихэнд орсныг бөндгөр дотроо наад зах нь хоёр эргүүлэн бодоод хагархайгаараа гадагш гаргаж байдаг” ажээ.
Аюуш Пунсалыг эмч нарын тасалгаанд оруулан өмнөө суулгаад хэдэн үгний солио хийх нь түүний ердийн тогтсон зан аж. Аюуш Пунсалаас эхлээд:
Чиний эр нөхөр чинь гэртээ юу хийж байдаг вэ? Чамд тусладаг уу гэж асуулаа.
Манай нөхөр уг нь мужаан. Одоо барилга засварын ажил хөөцөлдөөд гэрт суух нь бага. Надад юугаар туслах вэ? Хэдэн төгрөг олж ирж л түүнийгээ өгдөг шүү юм. Түүнийг нь би аваад хэмлэж орхино. Хэдэн хүүхдийн хоол, хувцсанд мөнгийг нь үрж дуусгадаг.
Тэгэлгүй яахав дээ. Орон гэрийн хэрэгт зарахын тулд л мөнгө олж байгаа. Танайд хүн олон цугладаг бол олсон мөнгө нь хоол унданд яваад л өгнө. Хятадууд нэгнийдээ цуглаад л янз бүрийн сонин тоглоом тоглох их дуртай байдаг гэсэн. Танайх тийм янзын айл байгаа биз?
Үгүй шүү, эмч ээ. Манай нөхөр бор хоногтоо л оромжиндоо ирнэ. Тэгээд барилга дээрээ л үдэш оройгүй ажиллаж байдаг юм. Эмч ээ! Та манайд нэг очооч! Би таныг урьж байна. Би танд их ойр байж хэдэн муусайн хүүхдийнхээ төлөө зөвлөгөө авч байх хүсэлтэй болсон. Энэ учраа танд би хэлэхийг ихэд хичээж ирсэн юм аа гэж Пунсал аялаг дотно царай үзүүлэн хэллээ.
Аюуш сайхи авгайн энэ үгийг сонсоод хэсэг зуур дуугаа хураан бодол болон сууснаа сулхан инээмэр аядаж:
Би танайд очно. Харин хэзээ очихоо би хэлж мэдэхгүй байна. Ойрдоо ажил их байгаа. Би бас эмч нарын зөвлөгөөнд илтгэл тавих ёстой. Түүнийгээ бэлтгэнэ гэж хэлэв. Пунсал дөлгөөн царай гарган инээмэр аядаж:
Таныг манайд очиход бид бүгдээрээ маш их баярлах болно. Таныг очих цагаа хэлбэл бид унаа олоод өөрийг чинь ирж авна гэж өгүүлэв. Тэрээр хорогдсон царайтай байснаа:
Би явъя даа, эмч ээ. Таны цагийг нэлээд удаан үрж орхих шив. Та манай нөхрийн гуйсан ёсоор эмийг нь надад буцаана уу? Би аваад явъя гэж хэлбэл эмч уриалгаханаар:
Ээ, би тэр эмийн чухам ямар өвчнийг анагаах чадалтайг мэдэж авах санаатай эм судлалын сорилын газар өгч орхиод байгаа. Дараа авч та нарт өгье гэлээ. Пунсал Сүгсээгийн захисан ёсоор Аюушийн гарын үсгийг олж авах санаагаар хүүхдүүддээ болох өөртөө таарах тамир тэнхээний эм бичиж өгөөч гэж бас хүсэв. Ингээд сайхи хүүхэн эмнэлгээс гарч явах нь тэр ээ.
Аюуш ажил дээрээ хэвтэж байгаа хүүхдүүд үзэн, энэ тэр ажил гэсээр байгаад “Юу болж байгаагаа дуулгаж байгаарай” гэж Шархүүгийн захиж хэлснийг санан оройхон тэр хүн рүү утасдан, амар мэндийг нь асуугаад, өөр дээрээ нэг хүн ирээд явсан байдлыг хэллээ. Энэ шөнө эмч бүсгүй жижүүрлэн эмнэлэг дээрээ хонох учиртайгаа ч Шархүүд бас дуулгасан байна. Үдэш “Аргай” хочит эр эмнэлэг дээр хүрч ирж хаалганы хонх дарлаа.
Эмч бүсгүй сайхи эртэй уулзан амар мэндийн солио хийсэн дороо эмчийн тасалгаанд орж суун хэрэг зоригоо ярилцав. Аюуш Ван овогт Сүгсээгийн эхнэр ирж урьд өгсөн эмээ буцааж авах гэсэн, гэртээ эмчийг очооч гэж урьсан, эм бичүүлж авсан зэргийг ярив. Шархүү тайван сууж:
Надад нэг “дон” маягийн юм бий болжээ. Өнөө өглөө чам дээр ямар нэгэн юм болж байх шиг санагдан, наашаа ирж чамтай уулзмаар санагдаад сэтгэл зэнтэн байсан гэж ярив. Тэдний яриа адал явдлын юм шиг, бас их ажил хэрэгч юм шиг, алиа шог ч юм шиг хачирхалтай байлаа.
Шархүү Аюушийг эргэлтгүй өөрийн талын хүн гэж итгэх сэтгэлд автсан байна. Тэр нь эндүүрэл биш аж. Шархүү бага залуу наснаасаа эхлэн хүний дотоод сэтгэлд хадгалагдан байгаа далд санааг тааварлан зөв олж тогтоох хэргээр хөөцөлдөж, тэр ухаанд суралцах гэж оролдож ирсэн учир энэ талаар үнэнхүү “дон”-той болсон нь худал гэхийн аргагүй. Гэлээ ч түүндээ хөтлөгдөн “сэтгэлийн дон”-д баригдан явж болохгүй гэдгээ сайхи хүн өөрөө бас боддог болжээ.
Аюуш эмч Шархүүд итгэн, түүний хэлж, ярьж байгаа зүйлийг дагаж мөрдөх дуртай болсон нэгэн билээ. Ийм хоёр хүн нүүр нүүрээ харан ярилцаж суулаа.
За байз, Аюуш минь бодъё. Сүгсээгийн эхнэр чамайг гэртээ очооч гэж урьж байгаа нь ямар учиртай байж болох вэ? Тэднийх яав ч орон гэрээ чамд зүгээр үзүүлж сайхан танилцъя гэсэндээ чамайг залж байгаа биш байх. Сүгсээ чамайг гэртээ аваачаад хорлон хөнөөх гэж байгаа бас биш ээ. Харин чамайг эргээд гарах үүд хаалгагүй гэх үү, хаашаа ч зайлж болшгүй тийм ангалд оруулан, өөрийг чинь ашиглах гэж байж магадгүй.
Тэр хужаа намайг яаж ашиглах вэ? Түүнд би ашиглагдана гэдэг чинь хөгтэй хэрэг байна даа. Бид хоёрын эрхэлдэг ажил шал өөр. Тэр чинь барилгачин, би эмч шүү дээ.
Аюуш минь ээ? Цаад хүн чинь барилгачин баг нүүрэндээ зүүсэн, хорон санаат, амиа бодсон амьтан янзтай. Би түүнийг анхлан Хятадын тагнуул, далдуур манай орны нийгэм улс төрийн байдал, хүн олны бодол санаа, улсын эдийн засгийн байдлыг ажиж судлаж, өөрийн тагнуулын төвдөө нууц мэдээ өгч байдаг этгээд гэж бодож явсан. Гэтэл хүний эрүүл мэндийг хөнөөгч эм тараах гэж оролдож байгаагаас үзэхээр Ван овогт хужаа бол аль ч улсуудаас далдуур тавин ажиллаж байдаг тийм тагнуулаа байгаад, бүр хорлон сүйтгэгч болж хувирсан ч юм шиг. Манай орны бие даасан тусгаар тогтнолыг устгах бузар хэргийн төлөө зүтгэгч болж хувирсан юм уу гэж би бодох болсон. Энэ аюултай хэрэгтээ чамайг нэг өөш болгон шидэж хадран загасны аманд хийх гэж санаархаж байгаа л болов уу гэж би бодож байна гэж ярилаа.
Энэ үгийг Аюуш сонсоод царайгаа хувирган бодолд автаж хэсэг зуур сууснаа:
Шар аа! Би тэгээд одоо яах болж байна вэ? Намайг тэр этгээд яаж өөрийн гартаа оруулан авах хэрэг вэ? Би тийм хүний хэлсэн үгний зоргоор салгалан гүйж байх сул дорой ухаантай амьтан гэж үү? Би яагаад түүнд тэгэж харагдав аа?
Аюуш аа! Чи өөрийгөө ингэж үнэлж байгаа чинь маш сайн хэрэг. Би чамайг ийм сэтгэлийн тэнхээтэй хүүхэн гэж анхлан хараад мэдсэн. Гэхдээ хүнийг уургалан барьж аваад хааш нь ч хөдөлгөхгүйгээр төмөр бахиар хавчин авдаг арга маш олон бий гэдэг дээ. Хүн өөрөө мэдэлгүй яваад л гэнэт ёроолгүй ангалд сөхрөн унах нь бий шүү. Тийм юм цаадах чинь бодон чамайг гэртээ урьж байж ч мэдэх л байх. Би ингэж л бодож байна.
За, намайг яаж уургалах хэрэг вэ? Түүнд ямар уурга байна вэ?
Сүгсээд их урт уурга байгаа. Чамд Хятадын “уламжлалт” аргаар их хэмжээний том бэлэг өгч атгуулаад, хэлсэн бүхнийг нь биелүүлж байхаас өөр аргагүй болгож мэднэ. Чамаас үг алдуулж аваад “Чи ингэж хэлсэн шүү. Энэ үгээ буцвал танай байгууллагад мэдэгдэнэ” гэж айлган гартаа оруулна. Чиний амь насанд холбогдолтой хэрэгт чамайг хутган, түүгээрээ жийрэг хийгээд атгандаа оруулж авна. Чиний гарын үсгийг ямар нэг улсын эсрэг утга бүхий бичгэн дээр буулгаж аваад, чамайг түүгээр сүрдүүлэн, өөр ямар ч хортой хэргийг чиний гараар хийлгэж болно... Ийм арга түүнд олон бий.
Пээ. Яасан хэцүү юм ярьдаг хүн бэ, чи? Би юугаа алдаж яваа бол?
Аюуш аа! Чи их зөв юм бодож биеэ хянан үзэж байна. Энэ сайн хэрэг. Чи түрүүн Сүгсээгийн авгайд эм бичиж өгсөн гэл үү? Тэр бичиг дээрээ гарынхаа үсгийг дурайтал зураад өгөө биз дээ, чи?
Үгүй дээ. Эмийн жор бичиг дээр би тогтсон дэг ёсоор өөр маягийн үсэг зурдаг юм.
Тэр чинь зөв дөө. Одоо нэг нэн чухал асуудал байна. Аюуш аа!
За юу билээ? Би чиний ярьсан юмнаас болоод зүрх хачин эвгүй болж орхилоо. Элдэв нарийн ширийн юм ярих тэнхээ ч алдрав бололтой.
Зүгээр зүгээр, хонгор бүсгүй минь. Сэтгэлээ өөртөө хурааж ав!
Өөр ямар нарийн чухаг асуудал байдаг билээ, Шар аа?
За яахав дээ. Ван овогт наймаагийнд чи залсан ёсоор нь очдог юм бил үү гэж би бодож сууна.
Чи юу ярьж байна вэ? Би тэднийд яасан ч очих гэж явахгүй.
Энэ чиний зөв. Гэхдээ цаана нь учир байна шүү. Хоёулаа сайн бодож үзэх ёстой байна, Аюуш аа! Тэр наймаагийнд очиход чамд одоогоор гарц байхгүй.
Чи юу яриад байна вэ? Би тэгэж алмасан сүхний далайсан ирийн дор толгойгоо тавьж өгөх хэрэг үү? Тэгэж ч би төрүүлсэн хүүхдүүдээ өнчрүүлэхгүй шүү.
Энэ чиний хэлж байгаа үг аргагүй зөв өө. Гэхдээ өөр нэг учир бол Ван овогт чухам юу гэж хэлэх нь вэ? Түүний хань хамсаатан ямар хүмүүс хаа байна вэ? Тэд юу хийж байна вэ гэх зэрэг нэлээд олон юмны цоожны далд өргөсийг мэдэхэд чи тэднийд очвол бидэнд их тус болох учир байна. Бид байдлыг мэдэж байгаа болохоор чамайг золиосны усны хулгана болгож туршилтад оруулахгүй л дээ. Бүх хүчээрээ би чамайг хамгаална. Чиний биед хэн халдана, түүний гавлын ясанд бид поолиосон үрэл зоож орхино шүү дээ. Чи ойлгож байгаа биз гэсэн яриа болоход Аюуш жижиг цахилгаан данханд ус буцалган, тунгалаг хар цай хоёр аяганд хийлээ.
Тэд цай уун яриагаа өөр тийш нь хандуулан суув. Шархүү эмч бүсгүйг инээлгэн, санаа сэтгэлийг нь хөгжөөхийг эрмэлзэв. Телевиз асаавал сайхан хөгжим нүргэлж байлаа. Сайхи эр инээн:
Өчигдөр орой манай гэрт нэг хөгийн юм болов оо. Телевизээр гарсан хүүхэлдэйн жүжгээр нэг хачин урт гартай, дэлбийсэн чихтэй хүн хийл хөгжим бариад тоглож байж харагдвал манай бага хүү түүнийг хараад:
Аав аа, та хараач! Нөгөө Никколо Паганин хөгжимдөж байна. Та гарыг нь хар даа. Яг л нугасгүй хөдөлгүүр шиг юм байж шүү гэлээ. Би зориудаар:
Чи Паганинийг мэддэг юм уу гэж асуувал хүү эгдүүцэв бололтой:
Тэр аугаа их хөгжимчнийг мэдэхгүй хүн байдаг юм уу гэж надаас хариу асуулт тавин царайгаа хувиргаж сууна. Тэгэхээр нь би дооглонгуйгаар:
Чи тийм сайн мэддэг юм бол Германы хөгжим судлаач Мендельсон Николай тэр Паганинийг юу гэж хэллээ гэвэл хүү маань инээж намайг хараад:
Паганин нь хөгжим тоглохдоо хүний бие сэтгэхүйгээс хол давж гарсан чадвартан гэж тэр судлаач хэлсэн. Та Паганинийг Францын Парист очиж тоглоход түүний хөгжмийг сонссон нэг сохор хүн юу гэснийг мэдэх үү? “Энэ бол хүн биш, чөтгөр байна” гэж хэлсэн шүү дээ гэж хэнэггүй хэллээ. Хүүгийн тэр үгийг сонсож суусан манай гэргий зөндөө инээгээд:
Миний хүү “аавдаа авгай авахыг заана” гээч болж байх шив гэв. Бид гэр дүүрэн инээдэм боллоо. Тэгэхээр хүн гэдэг ийм аугаа их юм байдаг хойно Ван овогтоос ч бас санаанд оромгүй хэцүү ухаан гарч ирж болно шүү гэж Шархүүг хэлэхэд Аюуш үг тосгуулан:
Хүний санаанд оромгүй булай муухай юм сэддэгийг бид мэдэлгүй яахав. Тийм учраас би Ван овогт хужаагийнд яаж ч байсан очихгүй гээд байгаа минь энэ. Тэр этгээд намайг цовдолж алахаас буцахгүй булай юм хийнэ. Чиний ярьдаг Дүгэрийг энэ Сүгсээ өөрийгөө егүүтгэх арга гаргаа биз. Сүгсээ намайг хятад хүний цус холилдсон хүүхэн гэж мэдэж дээ. Тэгээд өөртөө хань болгон авах санаатай наашаа сарвалзаад байгаа хэрэг биз гэж хэллээ.
Шархүү эмч бүсгүйн үгийг няцаах аргагүй болж түүнтэй өөр бусад жаал юм ярилцаж байгаад эмнэлгээс гарч явлаа. Гэтэл сайхи эрийн санаанд одоохон Ван овогттой тулгаран уулзах гэж байгаа юм шиг зүйл бодогдон, сэтгэлийг нь нэг юм руу чангаав. Яагаад гэдгийг хэлэх арга алга. Сайхи эр гадаа гарч машин барьж аваад гэр лүүгээ явъя гэж санаад замын унаа харан жаахан зогсвол гудамжны гэрэлд баруун талаас нэг шооргоносон амьтан ирж яваа харагдахаар нь Аргай эмнэлгийн байшингийн дээвэр, шал сэлбэн засахаар хураасан банзны сүүдэрт орж биеэ нуун зогслоо. Тэгтэл нөгөө ирж явсан хүн хажуугаар нь өнгөрч эмнэлгийн хаалганд тулж очоод тал тал тийшээ харж байснаа хонх даран үүдээ нээхийг гуйж дуудлаа. Сайн ажиглавал толгой нь шовойж, сэрвээгээрээ жаахан бөгтийгөөд, мөр нь далжийн яах аргагүй Сүгсээ мөн аж. “За энэ хужаа эмч хоёр уулзаасай. Тэгвэл аль аль нь надад бүрэн танигдана даа. Магадгүй Аюуш маань хоёр талд ажиллаад яваа байж болох шүү. Би ямар түүний сэтгэл рүү өнгийж харсан биш” гэсэн юм бодолд нь харван орж ирж, нүднийхээ харааг Ван овогтоос салгаж чадахгүй байв. Сайхи хужаа дээр цаанаас хүн ирэв бололтой хэдэн үгний солио хийснээ хэсэг зуур чимээгүй болов. Тэгэж байтал дахиад хүн ирэв бололтой ярилцах нь бүдэгхэн сонсогдож:
Байхгүй байна.
Байгаа. Би мэднэ.
Байхгүй гэж чамд хэлж байна шүү гэсэн чанга үг сонсогдож, нэлээн шан пан гэснээ аргагүй Сүгсээ буцаад явлаа. Түүнийг Шархүү ухасхийн барьж авч унагаан дээрээс нь өвдөглөж байгаад хэрэг зоригийг асууж болмоор харагдаж байгаа боловч тийм хандлага гаргахаас татгалзан, бодож үзвэл, тэр хужаа олон юм бодож энд ирсний дотор, “Аюушийг Монголын тагнуул байж магадгүй. Тийм бол тэр эмч өдөр Пунсалтай уулзаад, түүнийгээ өөрийн талын хүнд хэлнэ. Тэр хүн нь өнөө шөнө ирнэ. Түүнийг олж үзье. Ер нь Аюушийг шалгаж мэдэх хэрэгтэй. Эмч бүсгүй их гүрний сэтгэлтэй байгаа бол шөнийн хөл сэлүүн цагт надтай дуртайяа уулзана. Тэгэхээр би урмыг нь үнэлэн чихэр шиг амттай үг хэлнэ” гэж бодож ирээ болов уу? Аюуш эмч бол эд мөнгөний олз ашиг хөөгч эм биш байна гэсэн сэтгэл Шархүүд төрлөө.
Сармисаг өргөн тарих нь “онцгой” тустай “бодлого”
Сармисаг өргөн тариалах нь хүнсэнд их тустайг бүгд мэднэ. Сармисаг бол хүний биед илч нэмж өгдөг, бие эрхтэнд орсон элдэв нянгийн хүчийг бууруулан эрүүл мэндэд нэн тустай сайн ногоо билээ. Бид энд тэр хоолонд хэрэглэдэг сармисагийг биш, хүн тарих явдлыг зах зухаас нь бага зэрэг хэлэлцэхийг зорьж байна. Өөрөөр хэлбэл, хүн тарих бодлогыг сармис болгон яръя.
Ван овогт халуу дүүгсэн гэртээ нимгэн цамцтай сууж, өмнөө цаас дэлгэн хоёр гурван үдэш хөдлөхгүй суугаад урт захиа бичлээ. Түүнийг чухам юу бичиж байгааг Пунсал мэдэхгүй, хүүхдүүд нь эцгийнхээ бодлогошрон сууж хийж байгаа юм руу өнгийж харах ёсгүй билээ. Тэгээд энэ хүн чухам юу бичиж байна вэ? Энэ бол эндээ нууц зүйл. Хэрэг явдал нь нууц биш, хамгийн өргөн дэлгэр явагдах учиртай боловч түүнийг чухам “шинэ” бодлого болгон явуулах арга ажиллагааг боловсруулан тодорхойлж байгаа нь нууцад холбогдоно.
Өгүүлэх нь: “Би Ар газар ирээд дөчөөд жил энд аж төрөн ихсүүд та нарын сургааль зааврыг гүйцэлдүүлэхсэн гэж мунхаглан, бэдчин явж байна. Тэгээд миний бодож олсон нэг зүйл бол энд хүн тариалах хэргийг тун их өргөн дэлгэр хийх ёстой байна. Энэ бол цоо шинэ санаа биш ээ. XX зууны эхээр Манжийн хааны ноёрхолын сүүлчийн жилүүдэд буюу “Шинэ засгийн бодлого”-ын үед энэ Ар газарт 15 мянган хятад худалдаачид олонх нь эхнэргүй буюу эхнэр хүүхдээ дотор газар орхин ирээд, эндээс монгол том ээтэн гуталтай, андуун бөгстэй эмсийг “хань” эхнэр болгон авч шөнийн зугаа болгон, малын сүүний исгэлэн үнэрээс айлгүй өвөртөлж, улмаар манай цусан төрлийн олон үрс бий болгосон байна. Тэр хүн тарих хэрэг Монголоос мөлжимтгий харийн худалдаачдыг шахан зйлуулах гээч үе буюу 1934 он хүртэл үргэлжлэн явагдаж арвин сайхан ач тус үзүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, Ар газарт манай цусны даруй 400 мянган эрлийз хүүхэд бий болжээ. Энэ тоо үнэн худал нь мэдэгдэхгүй байгаа ч гэсэн барагцаалахад Монголын хүн амын даруй 1/4 хувь гэсэн үг. Хэрэв эдний хүн амын тэн хагас нь бидний нэг цусныхан болж орхивол 2/3 нь болгох гэсэн их хэрэг их хурдан бүтнэ. Тэр цагт наад зах нь эдний олонх сонин хэвлэл хятад хэлээр гарах болно. Төрийн байгууллагын сонгууль болоход хүн амын дийлэнхи манай эфуны төлөө юм уу, манай цусны хүнийг сонгохын төлөө саналаа өгнө. Ар газрын аж төрөх байдалд хятад арга заншил хэн ч тогтоон барьж дийлэхгүй нэвтрэн орж ирэн, мөрөн голууд үерлэн урсаж байгаа адилаар хятад ёс заншил, дэг дэглэм зад тавин дайран орж ирээд энд хэвшин тогтох болно. Ингэхийн тулд Ар газрын шимтэй сайхан хөрсөнд “сармисаг” суулган тарьж ургуулах ажлыг бүр төрийн бодлого болгон явуулах ёстой байна. Үүнийг би нүд цавчилгүй харж байдаг. Ховд, Таац, Шаргалжуут, Онги, Орхон, Туул, Онон, Хэрлэн голуудын сав нутаг-Үржилт хөндийнүүдээр “сармисаг” тарьж ургуулах бүх талын хөрс дүүрэн байна. Түүгээр ч барахгүй Ховд, Улиастай, Заяын Бааюу (Цэцэрлэг), Их хүрээ, Өндөр хаан, Баянтүмэн хаа л бол хаа манай худалдаачид “сармисаг” тарьж ургуулан байсан их туршлага бидэнд бий гэдэг биз. Тэгвэл одоо Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Багануур зэрэг том суурин хот, бусад аймгийн төв, түүгээр ч барахгүй сумд, аж ахуйн газрын төвд “сармисаг” суулган тарих хөрс бүр ангамал байдлаар ор дэвсгэрээ засаад хүлээж байгааг би ажиж сууна. Энүүнд эргэлзэх зүйл огт байхгүйг батлан хэлье.
Тэгвэл яаж “сармисаг” энд суулган тарих вэ гэвэл, энэ талар цөөн хэдэн үг хэлэх хэрэгтэй боллоо. Тухайлбал, сургуулиудын сурагчид, оюутан, хөдөө нутагт малын дэргэд явж байгаа залуусын олонхи нь харахад эмс байна. Тэд бол халамжтай, мөнгөтэй сайн хань хүлээж үлэмж ангамал байдалтай, биеэ бусдад гоё харагдуулахын тулд элдвээр засаж маяглан, үс гэзгээ янз бүр болгож, өвдөгнөөсөө дээгүүр, бараг л нууц эрхтэнээ ил гаргасан богино хувцас өмсөөд, сайхан гуя, бэлхүүсээ олонд харуулан жиргэн гүйж байна.
Юу үнэн бэ гэвэл энэ байдал үнэн байгаа шүү. Тэгвэл бид одоо юу хийх ёстой байна вэ? Болхи би санаагаа шуудхан хэлье.
Өдгөө Монголын үсээ алаглуулан будаад, задгай хаяж, тэлээгүй банзал өмссөн охид эмс намайг хэн чангаах бол гээд л хотын гудамжаар дэмий сэлгүүцэн найгаж, майга хөлөө эрчүүдийн өмнө хөндлөн гишгээд, салхинд туугдсан хогийн цаас адил хийсэж явна. Тэд хэд хэдээрээ үдэш бүр гудамжинд гарч дэлэн хөхөө сэрэлзүүлээд, харчуудыг агнан, модтой цэцэрлэг талбай, хүн олонтой гудамжаар гоёмсоглон алхаж, нүдэн дохио өгсөн харчуудыг даллаад, даган явж баар, зоогийн газарт орж цангасан үхэр адил архи гудран, балан баас болтлоо согтоод “намайг ав” хэмээн өлссөн тахиа адил гууглан орилолдож байна. Тэдэнд эрээлхэх, ичих юм огт байхгүй. Тийм болсон амьтад бөгсөө худалдан арав, таван мөнгө эрчүүдээс салгаж авахыг гол эрмэлзэл болгоод явж байна. Уг нь монгол эмсийн бие нь чанга, эрийн зугааг гаргах чадвар дээд зэргийн сайн. Энэ байдал нь алдагдаж, нойтон эсгий гутал адил улцайгаад, ханзархай шаахай адил болж байгаа янз ажиглагдаж байна. Ингэж бэлдээ буун ноорчихсон эмсүүдийг манай хятад залуус авч, тэднээр зугаагаа тайлан гэдсэнд нь хүн тарих ёстой болоод байна. Үүнээс эрээлхэх юм огт алга.
Зүгээр алцайж хэвтээд мөнгө олж байх хүсэлд хөтлөгдсөн тэр эмс хэн ганц хоёр доллар үзүүлнэ, түүнийг дагаад шалдан гуяа гялалзуулан харайлгаж байна. хятад орноос ажил хийхээр ирсэн олон залуус өдгөө Монголын аль гоё царайтай, сайхан биетэй эмсийг гэргий болгон аваад бусдын толгой дээгүүр ихэмсэглэн хараад алхаж байна. Тийм залуус хөнжил дотроо халуун дулаан, үлэмж сайхан цэнгэлтэй байдаг нь бас илт. Ингэж өөрийгөө “тохинуулж” чадсан хятад эрчүүд Ар газарт ихээ том зан гарган, их эзэн хүний янзтай байгааг би нүдээрээ харж биеэрээ эдлэн байна. Ийм өгөөмөр сайхан боломжийг бид алдаж болохгүй санагдаж байна. Уг нь монголчууд хятад хүнийг илжиг адил дорд үзэн ихэд дургүйцдэг байсан. Өдгөө Ар монголын тэр сэхүүн зан аль хэдийнээ хаягдаж, долларт хамраа үхэр адил дөрлүүлээд, хэнд мөнгө байна, түүний өвөр нь өмхий самхай ч байсан хамаагүй шургалан ордог болжээ.
Өндөр газрын шингэн тунгалаг агаарт өсөж бойжсон монголчууд хятад хүнийг адгийн амьтан гэж үзэн илжиг луус, нохой гахай гэж дуудан, хажуугаар зөрж өнгөрөхдөө хамраа бөглөн, амаа тагладаг байсан цаг бий. Тийм үед монгол хүн хятад хүнээр жорлонгоо цэвэрлүүлж, хогоо хаяулан, хамаг бохир ажлаа хийлгэдэг байсан. Хятадууд ч эрээлж цээрлэхгүйгээр тэдний тэр өөдгүй булай ажлыг хийж өгөөд мөнгийг нь авч чаддаг байлаа. Өдгөө тэр байдал үндсээрээ өөрчлөгдөн, монголын хамгийн цэвэрхэн царайтай, гоё гуа биетэй, янцгар цэмцгэр байдалтай эмсийг манай өмнөд газраас ирсэн эрчүүд эхнэр болгон авч ааглан сууж байна. Одоо барагцаалсан тоогоор зөвхөн Улаанбаатарт 20, 30 мянган монгол гоё царайтай эмс хятад хүний хөнжилд шургалан ороод манай хүмүүсийн бие эрхтэнг баясган, хамаг бохир бүхнийг нь арчлан цэвэрлэж байна. Энэ бол бодит үнэн түүх билээ. Үүнийг би харж сууна.
Тэгэхээр одоо бид нэн даруй юу хийх ёстой болж байна вэ гэвэл, хоёр янзын том зүйл хийх ёстой байна. Үүнд: нэгд, Монгол нутагт эмс охидын сэтгэлийг зугаацуулах “гоёл”-ын барааг маш өргөн оруулж ирэх. Түүний яс чанар огт хамаагүй, гагцхүү хүний нүд хуурч чадахаар өнгөтэй байх. Эмсийн нүүрээ гоёдог оо энгэсэгийн будаг, үнэртэй ус, хиймэл үс, хумсны лак, өнгө бүрийн үсний эрээлэх будаг, элдэв нарийн багаж, өөр бусад нүд баясган, өнгө хувиргаж байх янз бүрийн зүйлс хэрэгтэй байна. Хоёрт, Монгол газарт янз бүрийн ажил хийлгэхээр хүмүүсийг их өргөн ирүүлэх шаардлагатай. Тэр ирэх хүмүүс бол эхнэргүй залуу эрс голлож байвал тэд энд ирээд заавал эндхийн эмсийг гэргий болгож авах болно. Эндээс эхнэр олдохгүй гэж эмээх явдал огт байхгүй. Тэр залуу эрчүүд өвөртөө мөнгөтэй бол бараг ирсэн өдрөө л “сармисаг” тарих эмээ олоод авна. Тэгээд олигтой ажиллавал мөнгө ч амархан олдоно доо. Манай хятад хүмүүс ажлаас айх биш. Тэр ирж байгаа хүмүүс бол манай ирээдүйн бодлогыг хангаж биелүүлэхээр “сармисаг” тарих багаж хэрэгсэлээ аятай байлгаад, тарих сайн үрийг биедээ хадгалан, Ар газрын манай ирээдүйн эздийг бэлтгэх хүмүүс гэж бид ойлгож, түүнд итгэн “өөдрөг” сэтгэл өвөрлөн явах ёстой. Үүний тулд би энэ урт бичгийг Их цагаан хэрэм давуулан илгээж байна” гэжээ.
Ван овогт энэ бичгээ урт болсноос айж залхууралгүй хэд дахин нямбайлан засаж хуулаад, цэвэр дугтуйд хийхдээ “За байз, Үүнийг би яаж Бээжинд саадгүй хүргэх вэ? Лав л ердийн шуудангаар хүргэж болохгүй. Тэгвэл Монголын тагнуулууд замаас нь үзээд манай санал бодлыг мэдэж орхино” хэмээн боджээ.
Сүгсээ юу болоо вэ гэмээр Пунсалд аятай ааш гарган цай ууж, мантуу идээд хэсэг дуур дуугүй сууснаа хэлэх үгээ олж ядсан юм шиг:
Би насны царигтай дээр чамайг дагуулан Бээжинд очиж хэд хоног байхсан гэж боддог боллоо. Хэдэн хүүхдүүд маань ч овоо торнив гэж ярихад авгай нь баясан амаа дарвайлган инээж:
Бусад иргэн хүмүүс эхнэрээ дагуулан авч яваад Бээжинг үзүүлж л байх юм. Чи ч намайг ядартал шөнөжин эдлэн зугаагаа гаргаад тэр дагнан “Шамбалын орон” гэх нь дөхөж шагшран магтаж байдаг нийслэл юмаа үзүүлэх ч үгүй, “Хүүхэд муу харж байна” гэж загнахаас өөр юмгүй байдаг биш үү хэмээн гоморхолын үг шидлээ. Ер нь Сүгсээ Пунсалын үгийг нохой хуцсан төдийд ч үздэггүй, сав л хийвэл “Чи залхуудаа баригдсан новшийн монгол” гэж загнадаг. Пунсал түүнд гомддог боловч төрүүлсэн хэдэн хүүхдээ яая гэхэв дээ гэж бодоод амаа хамхин
Хэдэн муусайн хүүхдийг минь л битгий хоосон хонуулж, голыг нь харлуулчихгүй байж үзээрэй! Би ч яахав гэхээс өөр үг хэлдэггүй байв.
Үнэндээ Сүгсээ заримдаа дэндүү муухай загнана. Гадуур барилга дээр ажиллаад мундахгүй юм олж байгаа боловч тэр мөнгөө дагнан Пунсалаас нуун, үл олдох газарт хийж далдалдаг. Сүгсээ авгайдаа жилд ёс хаах гэсэн юм шиг дээлийн нэг өнгө, дотоодын хийцний нэг гутал юм уу, шаахай авч өгөөд хэдэн хүүхдийнхээ хоол, хувцасны үнэ мөнгийг өөрөө тоолж, тааруулан зардаг. Харин түүнд нь нэлээд мөнгө зарагддаг билээ. Тэгээд сайхи хужаа “Мөнгө байхгүй. Манайх дэндүү их үрэлгэн байна. Би хуруу хумсаа элэгдтэл шавар шавхайтай ноцолдон байж цөөн мөнгө олдог боловч та нар ёроолгүй хувин адил хамаг юмыг залгиж орхидог. Ёстой шүдтэй туламнууд байна шүү” гэж л загнана. Ийм хачин харьцаа энэ айлд ноёлж байдаг. Залуудаа анхлан гэрлэж байх үедээ Ван овогт үүнээсээ огт өөр, “өгөөмөр” сонин харьцаатай, сайхан зантай байж, Пунсалын хоёр хөлийг олсоор оосорлон байшингийхаа таазнаас уяж дүүжлээд, бараг шөнөжин эдлэн, үнсэж үнхлээд амраадаггүй байв даа. Тэр цагтаа Пунсалыг амттай боов, лаазласан жимсний усаар “урамшуулан”, “ийм халамжтай сайн хүн ховор биз” гэхээр байснаа хоёр хүүхэд төрүүлсэний дараа ааш зангаа хувирган, нөгөө “сайхан” халамж нь салхинд хийссэн адил алга болж, хүүхэд бойжуулах ажилд өөрөө огт оролцдоггүй байтлаа “Чи миний үрсийг хүйтэн гараар арчилсан болж байна” гэж нүүрний нь арьсыг хуу татан хаях дөхөн загнадаг. Тэгээд ичих нүүргүй шөнө болохоор зайдагнан зугаацдаг билээ.
Сүгсээ Пунсалын зарим ядуу зүдүү ах дүү нарт хандаж гар сарвайх гэж огт байхгүй. Нэг удаан өвдөж ядарсан дүүгээ гэртээ ирэхээр хэдэн төгрөг өгье гэж Пунсалыг гуйхад Сүгсээ царайгаа хувирган:
Ямар миний төлөө аж төрөн салгалан яваа биш. Надад юу ч байхгүй гээд ганц навсархай төгрөг тэр бүсгүйн гар дээр тавьсангүй. Бүсгүйг гараад явахаар эхнэрийгээ уйлахад “Та нар авахаа л мэднэ. Өөр юу ч мэдэхгүй. Би чамтай дэр нийлүүлэн шөнийг өнгөрөөдөг болохоос биш чиний энэ хөдсөн царайтай дүү хүүхэнтэй “Хорвоогийн явдал” хийж үзсэн биш. Би яалаа гэж түүнд мөнгө өгч зулгуйдаж байх ёстой юм бэ?” хэмээн загнан:
Би чамайг ингээд байна уу гэж хангинан толгойтой үснээс нь зуурч:
Усан нүдлэхээ тат хэмээн загнажээ. Ийм харьцаатай эр маань өнөөдөр юу болов гэмээр аялаг зан гарган:
Хэдэн хүүхдийг минь төрүүлж өгсөн чамд би сэтгэлтэй. Би амьд мэнд дээрээ чамайг дагуулан явж Бээжин үзүүлнэ хэмээн давтан хэлж сайхан загнав. Энэ нь сайхи хүн бичсэн зүйлээ аятайхан боллоо. Үүнийг эзэн маань аваад тэнд байгаа миний дансанд хэдэн юань нэмж хийх нь лавтай гэж бодсоных биз ээ. Энэ ч гарцаагүй хэрэг.
Ван овогт бичсэн урт бичгээ хоёр хувь болгон хувилаад, нэгийг гэрээсээ өөр газарт гарын үсэггүй байлган хадгалах, нөгөөг хөгширсөн луухаан, урьд нь Улаанбаатарт уулзан өөрт нь зөвлөгөө даалгавар өгч байсан Ли овогтод хүргүүлэхээр өвөрлөгч нутгаас Улаанбаатарт ирж сууж байгаа Ерөөлтөд өгч, Бээжинтэй амин холбоотой, байн байн тэр зүг “албан хэргээр” явдаг найздаа өгөхөөр алхах болов. Бас үлдэх хувиа юмыг яаж мэдэх вэ, манай гэрийг монголын тагнуул ирж нэгжин үзэх болбол тийм ийм гэх ямар нэгэн сэжигтэй зүйл гэрт байж болохгүй хэмээн бодоод түүнийгээ далд хийхээр хамт авч гарах болов.
Ван овогт халуу дүүгсэн гэртээ нимгэн цамцтай сууж, өмнөө цаас дэлгэн хоёр гурван үдэш хөдлөхгүй суугаад урт захиа бичлээ. Түүнийг чухам юу бичиж байгааг Пунсал мэдэхгүй, хүүхдүүд нь эцгийнхээ бодлогошрон сууж хийж байгаа юм руу өнгийж харах ёсгүй билээ. Тэгээд энэ хүн чухам юу бичиж байна вэ? Энэ бол эндээ нууц зүйл. Хэрэг явдал нь нууц биш, хамгийн өргөн дэлгэр явагдах учиртай боловч түүнийг чухам “шинэ” бодлого болгон явуулах арга ажиллагааг боловсруулан тодорхойлж байгаа нь нууцад холбогдоно.
Өгүүлэх нь: “Би Ар газар ирээд дөчөөд жил энд аж төрөн ихсүүд та нарын сургааль зааврыг гүйцэлдүүлэхсэн гэж мунхаглан, бэдчин явж байна. Тэгээд миний бодож олсон нэг зүйл бол энд хүн тариалах хэргийг тун их өргөн дэлгэр хийх ёстой байна. Энэ бол цоо шинэ санаа биш ээ. XX зууны эхээр Манжийн хааны ноёрхолын сүүлчийн жилүүдэд буюу “Шинэ засгийн бодлого”-ын үед энэ Ар газарт 15 мянган хятад худалдаачид олонх нь эхнэргүй буюу эхнэр хүүхдээ дотор газар орхин ирээд, эндээс монгол том ээтэн гуталтай, андуун бөгстэй эмсийг “хань” эхнэр болгон авч шөнийн зугаа болгон, малын сүүний исгэлэн үнэрээс айлгүй өвөртөлж, улмаар манай цусан төрлийн олон үрс бий болгосон байна. Тэр хүн тарих хэрэг Монголоос мөлжимтгий харийн худалдаачдыг шахан зйлуулах гээч үе буюу 1934 он хүртэл үргэлжлэн явагдаж арвин сайхан ач тус үзүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, Ар газарт манай цусны даруй 400 мянган эрлийз хүүхэд бий болжээ. Энэ тоо үнэн худал нь мэдэгдэхгүй байгаа ч гэсэн барагцаалахад Монголын хүн амын даруй 1/4 хувь гэсэн үг. Хэрэв эдний хүн амын тэн хагас нь бидний нэг цусныхан болж орхивол 2/3 нь болгох гэсэн их хэрэг их хурдан бүтнэ. Тэр цагт наад зах нь эдний олонх сонин хэвлэл хятад хэлээр гарах болно. Төрийн байгууллагын сонгууль болоход хүн амын дийлэнхи манай эфуны төлөө юм уу, манай цусны хүнийг сонгохын төлөө саналаа өгнө. Ар газрын аж төрөх байдалд хятад арга заншил хэн ч тогтоон барьж дийлэхгүй нэвтрэн орж ирэн, мөрөн голууд үерлэн урсаж байгаа адилаар хятад ёс заншил, дэг дэглэм зад тавин дайран орж ирээд энд хэвшин тогтох болно. Ингэхийн тулд Ар газрын шимтэй сайхан хөрсөнд “сармисаг” суулган тарьж ургуулах ажлыг бүр төрийн бодлого болгон явуулах ёстой байна. Үүнийг би нүд цавчилгүй харж байдаг. Ховд, Таац, Шаргалжуут, Онги, Орхон, Туул, Онон, Хэрлэн голуудын сав нутаг-Үржилт хөндийнүүдээр “сармисаг” тарьж ургуулах бүх талын хөрс дүүрэн байна. Түүгээр ч барахгүй Ховд, Улиастай, Заяын Бааюу (Цэцэрлэг), Их хүрээ, Өндөр хаан, Баянтүмэн хаа л бол хаа манай худалдаачид “сармисаг” тарьж ургуулан байсан их туршлага бидэнд бий гэдэг биз. Тэгвэл одоо Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Багануур зэрэг том суурин хот, бусад аймгийн төв, түүгээр ч барахгүй сумд, аж ахуйн газрын төвд “сармисаг” суулган тарих хөрс бүр ангамал байдлаар ор дэвсгэрээ засаад хүлээж байгааг би ажиж сууна. Энүүнд эргэлзэх зүйл огт байхгүйг батлан хэлье.
Тэгвэл яаж “сармисаг” энд суулган тарих вэ гэвэл, энэ талар цөөн хэдэн үг хэлэх хэрэгтэй боллоо. Тухайлбал, сургуулиудын сурагчид, оюутан, хөдөө нутагт малын дэргэд явж байгаа залуусын олонхи нь харахад эмс байна. Тэд бол халамжтай, мөнгөтэй сайн хань хүлээж үлэмж ангамал байдалтай, биеэ бусдад гоё харагдуулахын тулд элдвээр засаж маяглан, үс гэзгээ янз бүр болгож, өвдөгнөөсөө дээгүүр, бараг л нууц эрхтэнээ ил гаргасан богино хувцас өмсөөд, сайхан гуя, бэлхүүсээ олонд харуулан жиргэн гүйж байна.
Юу үнэн бэ гэвэл энэ байдал үнэн байгаа шүү. Тэгвэл бид одоо юу хийх ёстой байна вэ? Болхи би санаагаа шуудхан хэлье.
Өдгөө Монголын үсээ алаглуулан будаад, задгай хаяж, тэлээгүй банзал өмссөн охид эмс намайг хэн чангаах бол гээд л хотын гудамжаар дэмий сэлгүүцэн найгаж, майга хөлөө эрчүүдийн өмнө хөндлөн гишгээд, салхинд туугдсан хогийн цаас адил хийсэж явна. Тэд хэд хэдээрээ үдэш бүр гудамжинд гарч дэлэн хөхөө сэрэлзүүлээд, харчуудыг агнан, модтой цэцэрлэг талбай, хүн олонтой гудамжаар гоёмсоглон алхаж, нүдэн дохио өгсөн харчуудыг даллаад, даган явж баар, зоогийн газарт орж цангасан үхэр адил архи гудран, балан баас болтлоо согтоод “намайг ав” хэмээн өлссөн тахиа адил гууглан орилолдож байна. Тэдэнд эрээлхэх, ичих юм огт байхгүй. Тийм болсон амьтад бөгсөө худалдан арав, таван мөнгө эрчүүдээс салгаж авахыг гол эрмэлзэл болгоод явж байна. Уг нь монгол эмсийн бие нь чанга, эрийн зугааг гаргах чадвар дээд зэргийн сайн. Энэ байдал нь алдагдаж, нойтон эсгий гутал адил улцайгаад, ханзархай шаахай адил болж байгаа янз ажиглагдаж байна. Ингэж бэлдээ буун ноорчихсон эмсүүдийг манай хятад залуус авч, тэднээр зугаагаа тайлан гэдсэнд нь хүн тарих ёстой болоод байна. Үүнээс эрээлхэх юм огт алга.
Зүгээр алцайж хэвтээд мөнгө олж байх хүсэлд хөтлөгдсөн тэр эмс хэн ганц хоёр доллар үзүүлнэ, түүнийг дагаад шалдан гуяа гялалзуулан харайлгаж байна. хятад орноос ажил хийхээр ирсэн олон залуус өдгөө Монголын аль гоё царайтай, сайхан биетэй эмсийг гэргий болгон аваад бусдын толгой дээгүүр ихэмсэглэн хараад алхаж байна. Тийм залуус хөнжил дотроо халуун дулаан, үлэмж сайхан цэнгэлтэй байдаг нь бас илт. Ингэж өөрийгөө “тохинуулж” чадсан хятад эрчүүд Ар газарт ихээ том зан гарган, их эзэн хүний янзтай байгааг би нүдээрээ харж биеэрээ эдлэн байна. Ийм өгөөмөр сайхан боломжийг бид алдаж болохгүй санагдаж байна. Уг нь монголчууд хятад хүнийг илжиг адил дорд үзэн ихэд дургүйцдэг байсан. Өдгөө Ар монголын тэр сэхүүн зан аль хэдийнээ хаягдаж, долларт хамраа үхэр адил дөрлүүлээд, хэнд мөнгө байна, түүний өвөр нь өмхий самхай ч байсан хамаагүй шургалан ордог болжээ.
Өндөр газрын шингэн тунгалаг агаарт өсөж бойжсон монголчууд хятад хүнийг адгийн амьтан гэж үзэн илжиг луус, нохой гахай гэж дуудан, хажуугаар зөрж өнгөрөхдөө хамраа бөглөн, амаа тагладаг байсан цаг бий. Тийм үед монгол хүн хятад хүнээр жорлонгоо цэвэрлүүлж, хогоо хаяулан, хамаг бохир ажлаа хийлгэдэг байсан. Хятадууд ч эрээлж цээрлэхгүйгээр тэдний тэр өөдгүй булай ажлыг хийж өгөөд мөнгийг нь авч чаддаг байлаа. Өдгөө тэр байдал үндсээрээ өөрчлөгдөн, монголын хамгийн цэвэрхэн царайтай, гоё гуа биетэй, янцгар цэмцгэр байдалтай эмсийг манай өмнөд газраас ирсэн эрчүүд эхнэр болгон авч ааглан сууж байна. Одоо барагцаалсан тоогоор зөвхөн Улаанбаатарт 20, 30 мянган монгол гоё царайтай эмс хятад хүний хөнжилд шургалан ороод манай хүмүүсийн бие эрхтэнг баясган, хамаг бохир бүхнийг нь арчлан цэвэрлэж байна. Энэ бол бодит үнэн түүх билээ. Үүнийг би харж сууна.
Тэгэхээр одоо бид нэн даруй юу хийх ёстой болж байна вэ гэвэл, хоёр янзын том зүйл хийх ёстой байна. Үүнд: нэгд, Монгол нутагт эмс охидын сэтгэлийг зугаацуулах “гоёл”-ын барааг маш өргөн оруулж ирэх. Түүний яс чанар огт хамаагүй, гагцхүү хүний нүд хуурч чадахаар өнгөтэй байх. Эмсийн нүүрээ гоёдог оо энгэсэгийн будаг, үнэртэй ус, хиймэл үс, хумсны лак, өнгө бүрийн үсний эрээлэх будаг, элдэв нарийн багаж, өөр бусад нүд баясган, өнгө хувиргаж байх янз бүрийн зүйлс хэрэгтэй байна. Хоёрт, Монгол газарт янз бүрийн ажил хийлгэхээр хүмүүсийг их өргөн ирүүлэх шаардлагатай. Тэр ирэх хүмүүс бол эхнэргүй залуу эрс голлож байвал тэд энд ирээд заавал эндхийн эмсийг гэргий болгож авах болно. Эндээс эхнэр олдохгүй гэж эмээх явдал огт байхгүй. Тэр залуу эрчүүд өвөртөө мөнгөтэй бол бараг ирсэн өдрөө л “сармисаг” тарих эмээ олоод авна. Тэгээд олигтой ажиллавал мөнгө ч амархан олдоно доо. Манай хятад хүмүүс ажлаас айх биш. Тэр ирж байгаа хүмүүс бол манай ирээдүйн бодлогыг хангаж биелүүлэхээр “сармисаг” тарих багаж хэрэгсэлээ аятай байлгаад, тарих сайн үрийг биедээ хадгалан, Ар газрын манай ирээдүйн эздийг бэлтгэх хүмүүс гэж бид ойлгож, түүнд итгэн “өөдрөг” сэтгэл өвөрлөн явах ёстой. Үүний тулд би энэ урт бичгийг Их цагаан хэрэм давуулан илгээж байна” гэжээ.
Ван овогт энэ бичгээ урт болсноос айж залхууралгүй хэд дахин нямбайлан засаж хуулаад, цэвэр дугтуйд хийхдээ “За байз, Үүнийг би яаж Бээжинд саадгүй хүргэх вэ? Лав л ердийн шуудангаар хүргэж болохгүй. Тэгвэл Монголын тагнуулууд замаас нь үзээд манай санал бодлыг мэдэж орхино” хэмээн боджээ.
Сүгсээ юу болоо вэ гэмээр Пунсалд аятай ааш гарган цай ууж, мантуу идээд хэсэг дуур дуугүй сууснаа хэлэх үгээ олж ядсан юм шиг:
Би насны царигтай дээр чамайг дагуулан Бээжинд очиж хэд хоног байхсан гэж боддог боллоо. Хэдэн хүүхдүүд маань ч овоо торнив гэж ярихад авгай нь баясан амаа дарвайлган инээж:
Бусад иргэн хүмүүс эхнэрээ дагуулан авч яваад Бээжинг үзүүлж л байх юм. Чи ч намайг ядартал шөнөжин эдлэн зугаагаа гаргаад тэр дагнан “Шамбалын орон” гэх нь дөхөж шагшран магтаж байдаг нийслэл юмаа үзүүлэх ч үгүй, “Хүүхэд муу харж байна” гэж загнахаас өөр юмгүй байдаг биш үү хэмээн гоморхолын үг шидлээ. Ер нь Сүгсээ Пунсалын үгийг нохой хуцсан төдийд ч үздэггүй, сав л хийвэл “Чи залхуудаа баригдсан новшийн монгол” гэж загнадаг. Пунсал түүнд гомддог боловч төрүүлсэн хэдэн хүүхдээ яая гэхэв дээ гэж бодоод амаа хамхин
Хэдэн муусайн хүүхдийг минь л битгий хоосон хонуулж, голыг нь харлуулчихгүй байж үзээрэй! Би ч яахав гэхээс өөр үг хэлдэггүй байв.
Үнэндээ Сүгсээ заримдаа дэндүү муухай загнана. Гадуур барилга дээр ажиллаад мундахгүй юм олж байгаа боловч тэр мөнгөө дагнан Пунсалаас нуун, үл олдох газарт хийж далдалдаг. Сүгсээ авгайдаа жилд ёс хаах гэсэн юм шиг дээлийн нэг өнгө, дотоодын хийцний нэг гутал юм уу, шаахай авч өгөөд хэдэн хүүхдийнхээ хоол, хувцасны үнэ мөнгийг өөрөө тоолж, тааруулан зардаг. Харин түүнд нь нэлээд мөнгө зарагддаг билээ. Тэгээд сайхи хужаа “Мөнгө байхгүй. Манайх дэндүү их үрэлгэн байна. Би хуруу хумсаа элэгдтэл шавар шавхайтай ноцолдон байж цөөн мөнгө олдог боловч та нар ёроолгүй хувин адил хамаг юмыг залгиж орхидог. Ёстой шүдтэй туламнууд байна шүү” гэж л загнана. Ийм хачин харьцаа энэ айлд ноёлж байдаг. Залуудаа анхлан гэрлэж байх үедээ Ван овогт үүнээсээ огт өөр, “өгөөмөр” сонин харьцаатай, сайхан зантай байж, Пунсалын хоёр хөлийг олсоор оосорлон байшингийхаа таазнаас уяж дүүжлээд, бараг шөнөжин эдлэн, үнсэж үнхлээд амраадаггүй байв даа. Тэр цагтаа Пунсалыг амттай боов, лаазласан жимсний усаар “урамшуулан”, “ийм халамжтай сайн хүн ховор биз” гэхээр байснаа хоёр хүүхэд төрүүлсэний дараа ааш зангаа хувирган, нөгөө “сайхан” халамж нь салхинд хийссэн адил алга болж, хүүхэд бойжуулах ажилд өөрөө огт оролцдоггүй байтлаа “Чи миний үрсийг хүйтэн гараар арчилсан болж байна” гэж нүүрний нь арьсыг хуу татан хаях дөхөн загнадаг. Тэгээд ичих нүүргүй шөнө болохоор зайдагнан зугаацдаг билээ.
Сүгсээ Пунсалын зарим ядуу зүдүү ах дүү нарт хандаж гар сарвайх гэж огт байхгүй. Нэг удаан өвдөж ядарсан дүүгээ гэртээ ирэхээр хэдэн төгрөг өгье гэж Пунсалыг гуйхад Сүгсээ царайгаа хувирган:
Ямар миний төлөө аж төрөн салгалан яваа биш. Надад юу ч байхгүй гээд ганц навсархай төгрөг тэр бүсгүйн гар дээр тавьсангүй. Бүсгүйг гараад явахаар эхнэрийгээ уйлахад “Та нар авахаа л мэднэ. Өөр юу ч мэдэхгүй. Би чамтай дэр нийлүүлэн шөнийг өнгөрөөдөг болохоос биш чиний энэ хөдсөн царайтай дүү хүүхэнтэй “Хорвоогийн явдал” хийж үзсэн биш. Би яалаа гэж түүнд мөнгө өгч зулгуйдаж байх ёстой юм бэ?” хэмээн загнан:
Би чамайг ингээд байна уу гэж хангинан толгойтой үснээс нь зуурч:
Усан нүдлэхээ тат хэмээн загнажээ. Ийм харьцаатай эр маань өнөөдөр юу болов гэмээр аялаг зан гарган:
Хэдэн хүүхдийг минь төрүүлж өгсөн чамд би сэтгэлтэй. Би амьд мэнд дээрээ чамайг дагуулан явж Бээжин үзүүлнэ хэмээн давтан хэлж сайхан загнав. Энэ нь сайхи хүн бичсэн зүйлээ аятайхан боллоо. Үүнийг эзэн маань аваад тэнд байгаа миний дансанд хэдэн юань нэмж хийх нь лавтай гэж бодсоных биз ээ. Энэ ч гарцаагүй хэрэг.
Ван овогт бичсэн урт бичгээ хоёр хувь болгон хувилаад, нэгийг гэрээсээ өөр газарт гарын үсэггүй байлган хадгалах, нөгөөг хөгширсөн луухаан, урьд нь Улаанбаатарт уулзан өөрт нь зөвлөгөө даалгавар өгч байсан Ли овогтод хүргүүлэхээр өвөрлөгч нутгаас Улаанбаатарт ирж сууж байгаа Ерөөлтөд өгч, Бээжинтэй амин холбоотой, байн байн тэр зүг “албан хэргээр” явдаг найздаа өгөхөөр алхах болов. Бас үлдэх хувиа юмыг яаж мэдэх вэ, манай гэрийг монголын тагнуул ирж нэгжин үзэх болбол тийм ийм гэх ямар нэгэн сэжигтэй зүйл гэрт байж болохгүй хэмээн бодоод түүнийгээ далд хийхээр хамт авч гарах болов.
No comments:
Post a Comment