Хөдөөгийн Пэрлээ 1911 онд Сэцэн хан аймгийн (одоогийн Хэнтий аймгийн Биндэр сум) нутагт малчин ард Хэрээд овогт Дамдингийн хүү болон мэндэлсэн. 1926-1928 онд Хошууны танхимийн бага сургууль, 1928-1929 онд Багшийн сургуулийг дүүргэсэн. 1929-1937 онд Хэнтий, Архангайд бага сургуулийн захирал, багш, холбоочин хийж хөдөөнөөс сонин сэтгүүлд бүтээл ирүүлсээр нэг мэдэхэд Хөдөөгийн хэмээн олон түмний хайрласан нэрээр алдарших болжээ. 1945-1949 онд МУИС-д эчнээгээр суран түүхч болсон. 1941 оноос насан өөд болтолоо Түүхийн хүрээлэнд 40 гаруй жил тасралтгүй ажиллажээ. 1957 онд Монгол улсад анх удаа эрдмийн зэрэг хамгаалах учир тохиож Оросын Дорно Дахины хүрээлэнгээс буцан ирж Хятаны түүхээс сэдвээр түүхийн ухааны дэд эрдэмтэний зэрэг хамгаалсан.Шигтгээ 1. Эрдмийн зэрэг хамгаалах хурал дээр академич, профессор, билгүүн номч Бямбын Ринчен Монгол улсад Орос улсын эрдэмтэн багш нарыг түшиж, өнөөдөр бид өөрсдийн шинжлэх ухааны газар шинжлэх ухааны зэрэг анх удаа хамгаалан үүсгэж байгаа нь манай залуу шинжлэх ухааны амжилтын нэг мөн гэж магнай тэнийн хэлж байна. Х.Пэрлээгийн Монгол улсын нутаг дахь эртний хот балгасыг судлан шинжилсэн явдал олон эрдэмтэний сонирхох цоо шинэ зүйл билээ хэмээн эрдмийн зэрэг хамгаалуулах хурал дээр үнэлэн хэлжээ.
Шигтгээ 2. 1978 онд эрдэм шинжилгээний 30 гаруй бүтээлээ хураангуйлсан Эртний монголчуудын нүүдлийн соёл иргэншлийн түүхийн зарим асуудалд сэдвээр түүхийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Олон эрдэмтний сонирхол татах болсон шинэ зүйл гэвэл Монгол улсын нутагт байгаа эртний хот балгасыг судлан шинжилсэн явдал байлаа. Тэрээр Онон-Хэрлэнгийн монголчууд (1959 он), Монголын Нэгдсэн улс байгуулагдахаас өмнөх монгол улс ханлигууд (1966 он), Гурван мөрний монголчуудын аман түүхийн мөрийг мөшгөсөн нь (1969 он), Монголын түүхийн урьд мэдэгдээгүй зарим он цагийн мэдээ (1956 он) зэрэг онц сонирхолтой бүтээлээ туурвисан билээ. Х.Пэрлээгийн Хятан нар, тэдний монголчуудтай холбогдсон нь (1959) зохиол Хятан судлалд хүндтэй байр суурь эзэлдэг. Тэрээр хятан нар монгол хэлтэй, монгол аймаг байсан гэдгийг баталж, Хятан улс эзэнт улсын төрхийг олж хот суурин барьж, их бага хоёр бичиг хэрэглэж, ном судар, орчуулж байсныг баримтаар хөдлөшгуй баталжээ.
Шигтгээ 3. Их эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн дээрх бутээлийг онцгой дурдаад, энэхүү бүтээл Хятан нарын байгуулсан Хэрлэн Барс хотын өндөр цамхаг Дорнодын талд сүндэрлэж байгаа шиг түүхийн олон ном судрын дотор сүндэрлэн гялалзаж байна. Х.Пэрлээгийн босгосон Хятаны түүхийн мөнгөн суварга мөнх үлдэнэ гэж яруу сайхан үнэлсэн билээ. Х.Пэрлээ Гурван голын савд хийсэн шинжилгээний явцад олон зуун тамган дүрс сийлсэн чулуун самбарийг 1960 аад онд нээснээр Монгол түмний гарлыг тамгаар хайж судлах нь (1975 он) зохиол бичжээ. 1991 онд түүний судалгааний бүтээлүүдэд Монгол улсын төрийн шагналыг нэхэн олгожээ. Х.Пэрлээгийн Төв Азийн нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн асуудлаар туурвисан бүтээлүүд тийнхүү дэлхийн дорно дахины судлалд өөрийн байр суурь эзэлдэг гэдгийг зориуд тэмдэглэвэл зохино.
Профессор, Тайжиуд Аюудайн Очир,
Профессор, Дамдинсүрэнгийн Цэвээндорж
1952 он юмсан. Нэгэн өдөр дугуй унасан, сахлаа байнга хусдаг бололтой болцгордуу хацартай намхан бор эр манайд ирэв. Тэр хүн эгчид хандан “Би чамаар юм машиндуулах санаатай ирлээ” гэхэд нь “Дээл оюулах нь дээ” гэж бодтол хэсэг бичиг цаас гаргаж өгөв. Эгч ч түүнийг нь машиндаж өгнө. Энэ хүн маань зохиолч Хөдөөгийн Пэрлээ гэдэг нутгийн хүн болохыг ингэж анх мэдлээ. Тэр үед Х.Пэрлээ гуай ажиллахын хамт их сургууль төгсөөд Шинжлэх Ухааны Хүрээлэнд ажиллаж байж. Эгчээс асуусаар байтал бага сургуульд байхдаа миний уншсан “Хавцалын харуул” гэдэг шүлэглэсэн найрууллыг зохиосон “Бөгтрөгтэй морьхон” гэдэг киног орчуулсан хүн болж таарлаа. 1956 оны намар Х.Пэрлээ гуайнх манай хашаанд ирж өвөлжив. Анги ахиж, бас ч үгүй шүлэг зохиол оролдох болсон тул ямар нэгэн зохиолчтой танилцахсан гэж боддог байсных ч юм уу, би их баярлаж билээ. Зохиолч хүнтэй танилцвал л зохиолч болчих юм шиг санадагсан. Чухам тэр үеэс бид сайн танил болцгоосон юм. Х.Пэрлээ гуай их энгийн, хээгүй хүн байсан. Хагас, бүтэн сайны орой бүр л тэднийд шагай шүүрцгээнэ. Авгайнх нь дүү нар гэж олон залуучууд ирнэ. Тэд их сайн тоглоно. Дараа нь Х.Пэрлээ гуай орно. Хамгийн ядруу нь би байсан даа. Дараа жилийн зунаар Х.Пэрлээ гуай маань Москва явах боллоо. Биднийг урьж цайлаад дараа нь зургаа татуулж билээ. Москвад Дорно дахиныг судлах хүрээлэнд аспирантурт суралцахаар явсан нь тэр байлаа. Ер нь түүх археологийн мэдлэгийг бүр 1940-өөд оноос эхлэн эзэмшиж эхэлсэн хүн. Улаанбаатараас унадаг дугуйгаар гарч, зам зуураа хөшөө дурсгал, булш бунхан бүрийг нягтлан үзэж явсаар нутагтаа хүртэл очоод ирдэг байлаа. Нутгийн өвгөд хөгшидтэй уулзаж хөөрнө. Чухам ингэж явахдаа л зохиол бүтээлийнхээ сэдэв санааг олдог байсан биз. Анх 1925 онд 25 настайдаа Биндэръяа хан уулын хошууны Жинс сумын Содном гэдэг хүний дэмжлэгээр танхимын сурагч болж, 1928 он хүртэл суралцаж төгссөн гэдэг. Тийнхүү сурагч байхдаа шүлэг зохиолоо “Уран үгсийн чуулган” гэдэг сэтгүүлд хөдөөнөөс явуулдаг байжээ. Тэр сэтгүүлийг С.Буяннэмэх гуай эрхлэн гаргадаг байж. Пэрлээ гэдэг хүүгийн ирүүлсэн шүлэг зохиолыг нь хэвлэх гэтэл овгоо бичээгүй байж. Тэгэхээр нь С.Буяннэмэх гуай “Хөдөөгийн Пэрлээ” гээд л гаргачих гэсэн гэдэг. Тэгээд л манай зохиолчдын дунд ийм овогтой нэгэн зохиолч төрсөн аж. Уг нь Дамдины Пэрлээ гэдэг хүн юм л даа. 95 жилийн өмнө Хөвчийн Жонон вангийн хошууны /одоогийн Хэнтий, Биндэр сум/ Цагаан булшит гэдэг газар ядуу ардын гэрт төржээ. Хоёрхон сартайдаа эцгийнхээ эгч Цэрэндулам авгайд үрчлэгдэж, зургаан наснаасаа эхийнхээ хамт нутгийн баян шүдгүй Намсрай, Гунгааданзан, Чимэдтогос, Д.Гомбожав зэрэг айлд зарцлагдаж явсан гэдэг. Хошуу танхим төгсөөд Улаанбаатарт дуудагдан ирж, монгол бичиг, тоо бодлогод онц нэмэх дүнтэй шалгагдаж, багш нарыг бэлтгэх сургуулийн III ангид шууд дэвшжээ. 1929 онд сургуулиа төгсөн, 18-хан настай хүү Богд Хан уулын аймгийн Баян-Өндөр уулын хошууны бага сургуулийн захирал болжээ. Тэр нэгэн жил айл өвөлжихдөө надад “Хүн ер нь юу ч сурсан илүүдэх гэж үгүй шүү” хэмээн захиж байсансан. Хожим мэдэхнээ, Пэрлээ гуай маань багш, дараа нь Өндөрхаан, Архангай, Улаанбаатарт Холбооны газар эрхлэгч, морзчиноор ажиллаж байхдаа 1937 онд улс төрийн эсэргүү хэрэгт сэрдэгдэн 10 жилийн ял заагдаж, 1941 оны сүүл хүртэл шоронд хоригдож тэнд барилгачин, гуталчин, оёдолчин зэрэг ажил хийж, нормоо 250-950 хувь биелүүлж “Ударник ажилчин” болж ялаасаа зургаан жил хасуулсан байна. Тэрбээр хоригдлуудад монгол, латин бичиг, тоо заах, комиссарын ажилд туслалцаж байсан зэргээс таван сарын ял хасуулж амьд мэнд мултарчээ. Х.Пэрлээ гуайд Б.Ринчингийн даалгавраар тагнуулын нууц мэдээг Японд дамжуулсан гэсэн ял тулгаж, хэлмэгдүүлжээ. Дотоод яамныхан түүнийг Б.Ринчин гуайтай нүүрэлдүүлсэн гэдэг. Тэгэхэд Б.Ринчин гуай “Би эсэргүү байгаад /мөн л хоригдож байсан/ Пэрлээд даалгавар өгч Японд тагнуулын нууц мэдээ дамжуулсан юм бол тэр мэдээг дамжуулалцсан зөвлөлтийн Эрхүү, Москвагийн холбоочид ч мөн л эсэргүү болж таарна даа” гэж До яамныхныг мадалсан гэдэг. Тэр үед Х.Пэрлээ гуай төв холбоонд Эрхүү, Москватай харилцах аппарат дээр ажиллаж байхдаа баригдсан юмсанж. Ийнхүү тэрээр бүр хожим 1958 онд цагаатгалын комиссын 51-р тогтоолоор муу нэр, луу данснаас салжээ. 1932 онд Архангайд ажиллаж байхдаа Тариатад гарсан Эрэгдэл Бүрэлгүүгийн эсэргүү бослогыг дарах ард, албан хаагчдын зэвсэгт отрядыг байгуулалцаж штабын даргаар томилогдож явсан Х.Пэрлээ гуайг Японы тагнуул гэж хэлмэгдүүлсэн нь даанч хачин. Тэр хугацаанд эрдмийн цол авах ажил их хойшлогджээ. 1959 онд “Кидан нар, түүний Монголчуудтай холбогдох нь” сэдвээр түүхийн ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалж билээ. Ийн Х.Пэрлээ гуай Өвөрмонголын Намжилцэвээн хоёр Монголдоо анх удаа эрдмийн зэрэг хамгаалсан учир 5901, 5902 тоот диплом авцгаасан билээ. Үүнээс өмнөх бүх эрдэмтэд гадаад оронд явж цол хамгаалдаг байсан даа. Х.Пэрлээ гуай насан өндөр болсон ч эрдэм судлалынхаа ажлыг үргэлжлүүлсээр сүүлдээ докторын зэрэг хамгаалан, насаараа Шинжлэх Ухааны академийн сурвалжлагч гишүүн, Монголын уран зохиолын ахмад үеийн нэрт төлөөлөгчдийн нэгэн байв. Х.Пэрлээ Монголын түүх соёл, археологийн олон өгүүлэл, судалгааны материал бичсэнээс гадна “Монголын хувьсгалын өмнөх түүх бичлэг”, “Монгол Ард Улсын эрт, дундад үеийн хот суурины товчоон”, “Гурван мөрний Монголчуудын аман түүхийг мөшгисөн нь”, “Монгол овгийг таамгаар хайж мөшгих нь” зэрэг судалгааны олон ном хэвлүүлжээ. Тун цөхрөлтгүй хүнсэн. Биндэръяа уулын зүүн өвдөг доорхи Рашаан хадны сүг зургийг судлах гэж бараг бүтэн зун тэнд байж билээ. Х.Пэрлээ гуай хүнийг боловсролтой боловсролгүй, хөгшин залуу гэж ялгалгүй үерхэж, ярьж хөөрч явдаг сайхан өвгөн сөн. 1965 онд би дээд сургуулиа төгссөний дараахан түүнтэй автобусанд тааралддаг юм байна. Өвгөн гартаа том ширэн цүнх барьжээ. “Аа, чи сургуулиа төгсчихжээ. Энэ чинь нэг том шат ахилаа гэсэн үг” гэснээ төв цэнгэлдэхийн зэрэгцээ очмогц “За хоёулаа энд буунаа, хө” гэв. Тэгээд цэнгэлдэхийн хойд талын бургас руу намайг дагуулан алхлаа. Нэгэн том бургасны ёроолд суугаад “Би чамд баяр хүргэж мялаах гэсэн юм” гээд цүнхнээсээ нэг шил архи аягатай гаргаж надад барив. Тэгээд “Хөдөө нутагтаа явах болжээ. Зохиол бичихээ зогсож болохгүй шүү. Чамд олон зохиолын сэдэв олдоно. Хөдөөгийн Пэрлээ гэдэг шиг Хөдөөгийн Пүрэвдорж болчихгүй юу. Эднийг дуурайж хотод шингээд яадаг юм. Сайн бичвэл чамайг аяндаа төв татаад ирнэ” гэв. Тэгээд цүнхээ ухаж халааснаасаа хэдэн зуун төгрөг гарган над руу сарвайж “Муу ах чинь өнөөдөр “Хэрлэнгийн унага” … номынхоо шагналыг авсан юм. Тэгээд нутгийнхаа хүүтэй тааралдсанаа, их бэлгэшээлээ. Чи үүнийг аваад манайд аваачаад хөгшинд тушаачих. Би авдагаа авлаа, надад болно. Тэгээд эндээ эргээд ирээрэй” гэв. Би ч мөнгөтэй цүнхийг нь Ханд гуайд өгчихөөд ирэв. Гэтэл бургасан дундаас хоёр хүн гараад ирэв. Х.Пэрлээ гуай тэднийг харснаа “Н.Нямдорж. Цэрэндаш хоёр байна. Найрагч, орчуулагч хоёр чадалтай залуучууд даа. Манайхан энэ муу Н.Нямдоржийг хавчаад байх юм. Яруу найрагчийн хувьд ясны золиг доо. Нутгийн хүүхдүүдийг дууднаа” гээд босов. Тэр үед Н.Нямдоржийн “Онон хатан эжий”, “Цус”, “Дорно” зэрэг шүлгүүдийг шүүмжлээд сүйд болж байсан үе байв. Дашрамд хэлэхэд Н.Нямдорж сүүлд ярихдаа “НАХЯ надад үргэлж “анхаарал халамж” тавьж байсан. Р.Чойномыг баривчилсны дараа бүр ч их анхаардаг болсон. Нэг удаа цус үнэртсэн “үхлийн ордондоо урьж” байцааж байсан. Тэр үеийн үзэл сурталд таарахгүй мөр, бадгуудыг мэргэжлийн хүмүүс түүж бичээд өгчихдөг юм байна гэж би бодсон” хэмээж билээ. Зохиолчдын хороон дотор “Бяцхан НАХЯ” байсан болов уу даа. Ийн бид гурав Х.Пэрлээ гуайн “Хээрийн дайллага”-нд уригдсан юмсан. Х.Пэрлээ гуайг ч гэсэн байнга хардаж, цол хамгаалах хугацааг удаашруулах, аль хэдийн академич болох хүнийг сурвалжлагч гишүүнээр байлгасаар наснаас нөгцөөж, “томилолтын мөнгө дутаалаа” гэж өр төлбөрт оруулж байсан даа. Х.Пэрлээ гуайг зохиолчид “цал буурал толгойтой, царс модон таягтай” гэж дотночлон хүндэлдэг байв. Тэрбээр өөрийнхөө намтарт “Миний бие 1926 онд уран зохиол сонирхож, 1929 оноос хувьсгалт уран зоххиолчдын хөдөлгөөнд оролцож, шүлэг, өгүүлэл, нийтлэл олныг бичиж хэвлүүлж явсан” гэж тэмдэглэсэн нь бий. Тэрээр “Монголчууд эвд дуртай”, “Хэрлэнгийн уянга”, “Өвөгаавын гарын түүх”, “Хан Хэнтий минь” зэрэг уран зохиолын номууд гаргасан. “Цэнхэр дурдан алчуур” буюу “Амрагийн дуу” нь 63 жил уянгалж, олны таашаал хүртсээр явна. Х.Пэрлээ гуай Монголд ховорхон орчуулагчийн нэг байлаа. Ершовын “Бөгтрөгтэй морьхон”, “Игорь ноёны цэрэглэсэн тууж”, А.С.Пушкины “Салтан хааны үлгэр”, М.Ю.Лермонтовын “Наймаачин Калашников”, В.Шекспирийн “Гамлет” зэрэг дэлхийн сонгодог зохиолуудыг орчуулж, олны хүртээл болгожээ. Сүүлдээ гурван голын шинжилгээний ангитай хамт нутгаараа их явдаг сан. Нэгэн зун очоод жаахан халамцчихсан үедээ “Чингис хааны онгоныг тоймлоод олчихсон. Одоо яриад байх хэрэггүй, цаг нь болоогүй” гэж байж билээ. Нэг удаа ирэхдээ “Энэ намайг залгамжлах хүн. Чи танилц!” гэж нэг залууг танилцуулж байсан нь одоогийн эрдэмтэн А.Цэвээндорж байв. Эрдэмтэн Бадамхатан бол яах аргагүй өвгөний гарын шавь юмдаг. Япон-Монголын “Гурван гол”-ын шинжилгээний ангийнхан өвгөн эрдэмтний гаргасан жим мөрөөр л судалгаа хийж яваа дуулддаг юм. Саявтар Х.Пэрлээ гуайн гэр бүл Ю.Ханд гуайтай уулзлаа. Өвгөнөө дурсан баахан ярьцгаалаа. “Нутагтаа ирж таалал төгсөхсөн. Намайг үхвэл нутагт минь оршуулаарай” гэж гэрээсэлж байжээ. Өвгөний өв санг академид хүлээлгэж өгсөн гэж ярив. Х.Пэрлээ гуай маань амьд сэрүүндээ унасан нутаг Хэнтий аймгийнхаа түүхийг ном болгон хэвлүүлж үлдээсэн нь юутай завшаан. Хэнтий нутгаасаа төрсөн их эрдэмтэн, нэрт зохиолч Х.Пэрлээ агсныхаа өвийг нандигнан хадгалж музей, үзмэр байгуулмаар. Залирхаг нүд, түргэн хөдөлгөөн, хөгжилтэй ааш зан, хүнлэг чанар, их мэдлэг, өвгөдийн уламжлалт цал буурал сахал, царсан таяг нь тог, тог хийх чимээ зэрэг нь одоо ч нүдэнд харагдаж, чихэнд сонсогдох авай. Хөдөөгийн хэмээх Дамдины Пэрлээ гэгч эгэл нэгэн ард түмнийхээ сэтгэл зүрхэнд мөнх үлдэх хүний нэг ээ…
Зохиолч Б.Пүрэвдорж
***
ХӨДӨӨГИЙН ХЭМЭЭХ ДАМДИНЫ ПЭРЛЭЭ
Түрэгийн голц байгаа эргний хотын туурийг 13-р зууны үеийн Хэрэйцийн ван хааны орц гэжээ. Х.Пэрлээ гуай монгoл туургатны уцам суцар, үүх түүхийг уг цагаас нарийвчлан суцлахац их анхаарал тавьж. суцалгааны чиглэл цар хүрээг гурван голын монголчууд эртний түүхийг археологийн шинэ соргог баримтаар нөхөн баяжуулах зорилго тавьсан нь 1966 оноос Гурван голын шинжилгээний ангийг удирдан ажиллаж байсантай салшгүй холбоотой юм. Энэ судалгааг 1970-аад он хүртэл явуулан эрдэм шинжилгээний олон өгүүлэл бичиж ОУМ-Эрдэмтдийн сонирхол анхаарал таашаалд хүрч байв. Түүний судалгааны сонирхолтой содон нээлтийн дайтай зүйл бол Хэнтий аймгийн хуучин Хэнтий сумын нутаг. одоо Батширээт Биндэрийн сумын рашаан хадны /Биндэрийн Эрүүч гэдэг/ олон зуун тамга тэмдэгтэй аоар том самбар чулуу олж, зөвхөн ирмэг мөр нь цухуйж байсныг ухаж гаргахцаа хурцас хөрснөөс шинэ чулууны үеийн бууц олсон явцал юм, Энэ мэтчилэн суцалгааны баялаг материал. мөн суцалгааны олон арван булш Хиргисхүүр малгсан эц өлгийн баримтаар Монголчууцын уцмыг овгийн тамгаар тоцорхойлох нь хэмээх эрцмийн томоохон бүтээл туурвисан нь Монголын археологийн шинжлэх ухаанц гөцийгүй Төв азийн арц түмнүүдийн хэмжээнц нэр цуу гарах болсон юм.
Энэ болон бусац эрцэм суцлалын ажлаараа Х.Пэрлээ гуай нас сүүдэр дал гаруй гухайлаад байхдаа шинжлэх ухааны доктор цол хүргсэн Тэрээр Монголын археологийн суцлалц хэмжээлшгүй том дувь нэмэр оруулсан бөгөөц манай орны хүрол зэвсгийн үеийн нэгэн төрөл цурсгал Дөрвөлжин бупш. Төв аймгийн Мөнгон морьтын Дэнсэлгээнц малгаж. Хүрэл зэв, ирмэгээр иржгэртэй том жижиг төврүу олсон нь манэй орны хүрлийн соелын чухал баримт юм. Мон Булганы Дашинчилэн сумын нутагт Чин толгойн балгаснаас Хятаны бичигтэй, цээврийн ваар Хар бухны балгасны чулуун сувраганаас эртний хууль эрхийн үйсэн цээрх худам монгол бичгийн дурсгал нээсэн нь Алтан ордны үйсний бичгээс юуны дутах вэ?
Хадны бичээс судлалц ч түүний гярхай нүц тусаагүй газар цөөн жишээ нь: Архангай аймгийн хойц тамирын голын Тайхур чулууны бичээс. Сүхбаатар аймгийн Мөнххааны Төрөн Тогоотын улаан хадны Монгол бичээсийг Ил хаадын үеийнх байж магад гэсэн буй.
Мэргэжил нэгт Х.Пэрлээ гуайтайгаа олон жил хамт явж, түүнээс их зүйл эрдмийн онч ухаан сурч явснаа эргэн санахад Пэрлээ гуай маань түүхч. зохиолч. орчуулагч байснаас гадна археологич томоохон эрдэмтэн байжээ гэж санагдана.
Энэ болон бусац эрцэм суцлалын ажлаараа Х.Пэрлээ гуай нас сүүдэр дал гаруй гухайлаад байхдаа шинжлэх ухааны доктор цол хүргсэн Тэрээр Монголын археологийн суцлалц хэмжээлшгүй том дувь нэмэр оруулсан бөгөөц манай орны хүрол зэвсгийн үеийн нэгэн төрөл цурсгал Дөрвөлжин бупш. Төв аймгийн Мөнгон морьтын Дэнсэлгээнц малгаж. Хүрэл зэв, ирмэгээр иржгэртэй том жижиг төврүу олсон нь манэй орны хүрлийн соелын чухал баримт юм. Мон Булганы Дашинчилэн сумын нутагт Чин толгойн балгаснаас Хятаны бичигтэй, цээврийн ваар Хар бухны балгасны чулуун сувраганаас эртний хууль эрхийн үйсэн цээрх худам монгол бичгийн дурсгал нээсэн нь Алтан ордны үйсний бичгээс юуны дутах вэ?
Хадны бичээс судлалц ч түүний гярхай нүц тусаагүй газар цөөн жишээ нь: Архангай аймгийн хойц тамирын голын Тайхур чулууны бичээс. Сүхбаатар аймгийн Мөнххааны Төрөн Тогоотын улаан хадны Монгол бичээсийг Ил хаадын үеийнх байж магад гэсэн буй.
Мэргэжил нэгт Х.Пэрлээ гуайтайгаа олон жил хамт явж, түүнээс их зүйл эрдмийн онч ухаан сурч явснаа эргэн санахад Пэрлээ гуай маань түүхч. зохиолч. орчуулагч байснаас гадна археологич томоохон эрдэмтэн байжээ гэж санагдана.
Археологич Д.НАВААН
***
УРЛАГ СОЁЛЫГ УЛСААС ХАРАХ ЁСТОЙ
Төр засгийн зүгээс мэдсэн ч мэдээгүй. сонссон ч сонсоогүй юм шиг дүлий дүмбэ. хайхрахгүй буй "Улс ардын аж ахуйн" нэг том салбар бол соёл, урлаг түүний хүрээний байгууллагууд, дан ялангуяа явьяастнууд юм Хэрэв юм үнэнээрээ. байдгаараа байх ёстой аваас "академик"-уудыг зүгээр л хөгжимт драм юм уу. дуулалт бүжгийн хүрээлэн, аймгуудын театруудыг соёлын ордон. сумдын клубүүдийг улаан булан болгон нэг нэг шатаар "цолыг" нь буруулахаар нэгэнт болжээ.
Соёл урлаг гэдэг хүмүүсийн оюуныг тэлж ухааныг тэтгэж, сэтгэлийн их тэнхээ өгдгөөрөө нэн увдистай. Иймээс ч социалист бүтээн байгүулалтын жилүүдэд театр. соелын ордон, музей. номын сангийн материалаг баазыг боломжийн хэрээр бэхжүүлсэн агаад нарийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг залгамж холбоотойгоор бэлттэж байсны_ буянд л өнөөдөр соёлын гал голомт арай ч бүрмосөн бөхчихөөгүй байна. Бид нэг үе соелын салбартаа хэрэндээ гялалзаж байлаа. Манайх шиг сонгодог урлагийн бүжигчидтэй. дуурийн дуулаачидтай, циркийн жүжигчидтэй орон ази тивд хэд байлаа даа. Үүнийг зугээр бие хумүүоийн авьяас дээр түшээгүй бас удаан хугацаанд эрэмбэ дараатай бэлтгэж. злаж сургаж байж л тайзны авьяатнуудын бүрэлдэхүүнтэй болсонсон. Манайх шиг жинхэнэ унаган төрхөөрөө буй эд өлгийн түүхийн музейн үзмэртэй орон дэлхийд бас ховор. Харамсалтай нь одоо тэдгээр дахин хэзээ ч үл давтагдах үнэт эдлэл, эд өлгийн зүйлийг "орлуулах" юм уу. хомхой сэтгэлтэй хүмүүсийн хүйтэн гарт өртөж музейн сан хөмрөг улам нимгэрсээр байна.
Бид тавиад оноос соёлын "довтолгоон" хийж ор хөнжлийн ээлжийн цагаан даавуу, радио хүлээн авагч, гэрийн номын сан, халуун ус, тогтмол эвлэлийн цуглуулга мэтийн амьдралын нэн хэрэгцээт зүйлийг ард түмний амьдралд нэлэнхүйд нь оруулж чадсан юм. Сумдын клубууд жүжиг биш юмаа гэхэд концерттой, нийтийх бүжигтэй, бас тогтмол киногоор үйлчилж байлаа. Бригадын улаан булан ч гэсэн одоогийн сумдын клубийн дайтай ажиллаж байгаагүй гэж үү. Урлагийг малчдад. бүр тэр байтугай хот айлд. гэрт хүргэхээр цөөхүүл жүжигчид, бригад аялж явлаа. Хөгжмийн зэмсэг, боловсон хүчний хүрэлцээг сайжруулах үүднээс сумдын клубийг соёлын төв болгон өргөтгөж байсан нь тун саяхан шиг билээ. Энэ бол үнэндээ хөгжлийн өөдөлж дэвшихийн нэг шижим, юм эв дүйгээ олж байсны шинж байв. Гэтэл бид үүнийгээ үтэр түргэн нураачихаад одоо байн суун халаглах боллоо. Сумдаар явахад юуны түрүүнд урлаг соёлын хүрээний байшин сууц хөөрхийлөлтэй болж эзэнгүйтэж зарим нь эвдэрч нуржээ. Энэ чинь клуб байсан юм шүү гээд адууны жүчээ харуулах нь холгүй. Уран бүтээлчдийн ур чадвар урдахиасаа дээрдсэнгүй. Арга байж уу. Ямар нэг дамжаа, семинар*, уралдаан тэмцээн орхигдож цалин хөлс хамгийн бага / социализмын үед ч тийм байсан/ элдэв урамшил шагнал илт цөөрсөнөөс ховор авьяастнуудын маань нэг хэсэг арга буюу тайзаа орхиж "амиа бодох"-оор тал тал тийшээ таржээ. Хөдөөгийн уран бүтээлчид үнэндээ нийслэлд хүрч ирэх бол бэнчингүй болов. Урлагтаа үнэнхүү элэгтэй, зүрх сэтгэлээ өгсөн хэд нь уран бүтээлийн гал голомтоо сахиж байгаа ч зах зээлийн шуурга тэднийг дэндүү жиндүүлж байна. Төрөөс урлагийг харж хандана гэж олонтаа молигодов, Соёлын Яам ч яам шиг ажилласангүй. Ноднин монгол хэлтэй үндэстнүүдийн П наадмыг зохиох гэж үйлээ үзжээ. Өөрийнхөө ивээл дор явуулсан наадамдаа засгийн газар 1,5 сая төгрөг гаргасан нь ёстой хаанаа ч хүрэлцэхгүй болохоор махимпекс, нефтьконцерн "Ард" кино компани элбэж дэлбэж байж ивээн тэтгээд улсынхаа нүүр улайхаас арай чүү аварчээ. Харин хожим тэдгээрийг дэмий юманд мөнгө цацлаа гэж Засгийн газрын түшмэлүүд хилэгнэсэн бололтой. Залуу зандан наснаас өгөл буурай болох хүртэл нь хүч чадал, авьяас оюуныг нь шавхан хэрэглэчихээд насны нар хэвийсэн үед үл тоосноос хөгшчүүд маань горьгүй боллоо. "Богджавзандамба хутагт"-Нямын Цэгмид гуай сард ердөө 4018 төгрөгийн тэтгэвэртэй аж. Ная гарсан настай Е.Шаравдоо, Д.Цэрэндулам, Д.Дамдинсүрэн гуай нар ч ялгаагүй бор тоорогхон амьдарцгааж явна. Төрийн дууны Мөрдорж, жүжгийн зохиолын Э.Оюун, хөгжмийн удирдаач Чулуун зэрэг нэр цуутай олон зүтгэлтнийхээ хөлс хүчийг шавхан авчихаад одоо хэр халамжилж байгаа билээ? Унаган авьяасаа түшиж урлагийн мэргэжлийн сургуулийг дүүргэсэн их урлагийн театрын жүжигчид одоо чухам хэрхэн цаашаа ажиллахаа мэдэхгүй байна. Гэтэл бяцхан хамтлагууд энд тэнд үй олноороо үүсэв. Тэдгээрийн тоглолт зах зээлтэйгээ уялдан хэрэгцээний урлаг болжээ Хүмүүсийн сониуч зан дээр түшиж хөтөлбөрөө боловсруулж бэлтгэдэг, тэдгээр залуу уран бүтээлчид дотор мэргэжлийн бус хүмүүс зонхилж байгаа юм. Хөрвийн аргаар бойжино гэгчээр тэд чухам бор зүрхээрээ зүтгэж аль нэг пүүс компаний ивээл дор амь зууж явцгаана. Үүнийг найдвартай баазтай, боловсон хүчний халаатай урлагийн гал голомт гэж үзэж болохгүй байх аа. Жилд Уран сайхны тав зургаан киног арай ядан хийж байсан материаллаг бааз дээр одоо гуч дөчөөдийг өлхөөн гаргачихдаг боллоо. Харамсалтай нь тэдгээрээс сэтгэлд хоногшин үлдэх кино цөөн юм. Авьяас гэдэг хүн бүрт заяадаг бус аа. Авьяас нь өдрийн од шиг түр зуур гялалзан өнгөрдөг зүйл. Түүнийг цаг хугацаанд нь илрүүлж, хөгжүүлж ашиглах учиртай. Найруулагч. кино операторч, сонгодог бүжиг дэглэгч, дуурийн дуулаач, тайзны зураг чимэглэл бүтээгч зэрэг нь авьяас дээр тулгуурлах мэргэжил атал тэдгээрийг зориуд бэлтгэх ажил орхигдов. Эдгээрийг төр засаг эрхбиш анхааралдаа авч шинээр лут ихийг хийдэггүй юмаа гэхэд ядахдаа хуучин уламжлалыг тасалдуулахгүй байвал сайнсан. Уран бүтээлчид, авьяастныг "ойлгож" дэмждэг газар нь тэдгээрийг нэгтгэсэн холбоод юм. Зураач урчууд, хөгжмийн зохиолчид, уран зохиолчид, орчуулагчдын гээд олон холбоо бий. Тэдгээрийн нэг нь урлагийн ажилтны холбоо юм. Эгнээндээ 700 гаруй гишүүнтэй, бэл бэнчин тааруухан ч тэтгэвэртээ гарсан уран бүтээлчдийг сар бүр тэтгэлэг өгдөг цорын ганц сайн дурын олон нийтийн байгууллага гэвэл эднийх. Гишүүдээ харж хандах дэмжиж тэтгэхээр бяцхан аж ахуй хөтөлж хэдэн төгрөг хуримтлуулдаг байсныг нь татварын байгууллага хажуунаас нь нуман тулгуурт оруулсаар байгаад гарыг нь мухарлачихжээ. , Олон нийтийн мэргэжлийн байгууллагуудыг аж ахуй эрхлэхийг хориглодог нь ер ямар учиртай юм бэ? Тэр байтугай намын байгууллагууд ч аж ахуй эрхлэхэд юу нь болохгүй байна вэ. Эцсийн дүнд тэдгээрийн олсон орлого харьяа гишүүдийн аж амьжиргаанд нөлөөлж улсын нуруунаас их ачаа хөнгөлөх бус уу. Зах зээлийн бодлогын үед хөдөлбөл хөлс гэдэг зарчмаа баривал яасан юм бэ? Их урлагаа хөгжүүлье л гэвэл аж ахуйн бусад нэгж салбартаа адилхан л санаа сэтгэл тавиуштай байна шүү.
Соёл урлаг гэдэг хүмүүсийн оюуныг тэлж ухааныг тэтгэж, сэтгэлийн их тэнхээ өгдгөөрөө нэн увдистай. Иймээс ч социалист бүтээн байгүулалтын жилүүдэд театр. соелын ордон, музей. номын сангийн материалаг баазыг боломжийн хэрээр бэхжүүлсэн агаад нарийн мэргэжлийн боловсон хүчнийг залгамж холбоотойгоор бэлттэж байсны_ буянд л өнөөдөр соёлын гал голомт арай ч бүрмосөн бөхчихөөгүй байна. Бид нэг үе соелын салбартаа хэрэндээ гялалзаж байлаа. Манайх шиг сонгодог урлагийн бүжигчидтэй. дуурийн дуулаачидтай, циркийн жүжигчидтэй орон ази тивд хэд байлаа даа. Үүнийг зугээр бие хумүүоийн авьяас дээр түшээгүй бас удаан хугацаанд эрэмбэ дараатай бэлтгэж. злаж сургаж байж л тайзны авьяатнуудын бүрэлдэхүүнтэй болсонсон. Манайх шиг жинхэнэ унаган төрхөөрөө буй эд өлгийн түүхийн музейн үзмэртэй орон дэлхийд бас ховор. Харамсалтай нь одоо тэдгээр дахин хэзээ ч үл давтагдах үнэт эдлэл, эд өлгийн зүйлийг "орлуулах" юм уу. хомхой сэтгэлтэй хүмүүсийн хүйтэн гарт өртөж музейн сан хөмрөг улам нимгэрсээр байна.
Бид тавиад оноос соёлын "довтолгоон" хийж ор хөнжлийн ээлжийн цагаан даавуу, радио хүлээн авагч, гэрийн номын сан, халуун ус, тогтмол эвлэлийн цуглуулга мэтийн амьдралын нэн хэрэгцээт зүйлийг ард түмний амьдралд нэлэнхүйд нь оруулж чадсан юм. Сумдын клубууд жүжиг биш юмаа гэхэд концерттой, нийтийх бүжигтэй, бас тогтмол киногоор үйлчилж байлаа. Бригадын улаан булан ч гэсэн одоогийн сумдын клубийн дайтай ажиллаж байгаагүй гэж үү. Урлагийг малчдад. бүр тэр байтугай хот айлд. гэрт хүргэхээр цөөхүүл жүжигчид, бригад аялж явлаа. Хөгжмийн зэмсэг, боловсон хүчний хүрэлцээг сайжруулах үүднээс сумдын клубийг соёлын төв болгон өргөтгөж байсан нь тун саяхан шиг билээ. Энэ бол үнэндээ хөгжлийн өөдөлж дэвшихийн нэг шижим, юм эв дүйгээ олж байсны шинж байв. Гэтэл бид үүнийгээ үтэр түргэн нураачихаад одоо байн суун халаглах боллоо. Сумдаар явахад юуны түрүүнд урлаг соёлын хүрээний байшин сууц хөөрхийлөлтэй болж эзэнгүйтэж зарим нь эвдэрч нуржээ. Энэ чинь клуб байсан юм шүү гээд адууны жүчээ харуулах нь холгүй. Уран бүтээлчдийн ур чадвар урдахиасаа дээрдсэнгүй. Арга байж уу. Ямар нэг дамжаа, семинар*, уралдаан тэмцээн орхигдож цалин хөлс хамгийн бага / социализмын үед ч тийм байсан/ элдэв урамшил шагнал илт цөөрсөнөөс ховор авьяастнуудын маань нэг хэсэг арга буюу тайзаа орхиж "амиа бодох"-оор тал тал тийшээ таржээ. Хөдөөгийн уран бүтээлчид үнэндээ нийслэлд хүрч ирэх бол бэнчингүй болов. Урлагтаа үнэнхүү элэгтэй, зүрх сэтгэлээ өгсөн хэд нь уран бүтээлийн гал голомтоо сахиж байгаа ч зах зээлийн шуурга тэднийг дэндүү жиндүүлж байна. Төрөөс урлагийг харж хандана гэж олонтаа молигодов, Соёлын Яам ч яам шиг ажилласангүй. Ноднин монгол хэлтэй үндэстнүүдийн П наадмыг зохиох гэж үйлээ үзжээ. Өөрийнхөө ивээл дор явуулсан наадамдаа засгийн газар 1,5 сая төгрөг гаргасан нь ёстой хаанаа ч хүрэлцэхгүй болохоор махимпекс, нефтьконцерн "Ард" кино компани элбэж дэлбэж байж ивээн тэтгээд улсынхаа нүүр улайхаас арай чүү аварчээ. Харин хожим тэдгээрийг дэмий юманд мөнгө цацлаа гэж Засгийн газрын түшмэлүүд хилэгнэсэн бололтой. Залуу зандан наснаас өгөл буурай болох хүртэл нь хүч чадал, авьяас оюуныг нь шавхан хэрэглэчихээд насны нар хэвийсэн үед үл тоосноос хөгшчүүд маань горьгүй боллоо. "Богджавзандамба хутагт"-Нямын Цэгмид гуай сард ердөө 4018 төгрөгийн тэтгэвэртэй аж. Ная гарсан настай Е.Шаравдоо, Д.Цэрэндулам, Д.Дамдинсүрэн гуай нар ч ялгаагүй бор тоорогхон амьдарцгааж явна. Төрийн дууны Мөрдорж, жүжгийн зохиолын Э.Оюун, хөгжмийн удирдаач Чулуун зэрэг нэр цуутай олон зүтгэлтнийхээ хөлс хүчийг шавхан авчихаад одоо хэр халамжилж байгаа билээ? Унаган авьяасаа түшиж урлагийн мэргэжлийн сургуулийг дүүргэсэн их урлагийн театрын жүжигчид одоо чухам хэрхэн цаашаа ажиллахаа мэдэхгүй байна. Гэтэл бяцхан хамтлагууд энд тэнд үй олноороо үүсэв. Тэдгээрийн тоглолт зах зээлтэйгээ уялдан хэрэгцээний урлаг болжээ Хүмүүсийн сониуч зан дээр түшиж хөтөлбөрөө боловсруулж бэлтгэдэг, тэдгээр залуу уран бүтээлчид дотор мэргэжлийн бус хүмүүс зонхилж байгаа юм. Хөрвийн аргаар бойжино гэгчээр тэд чухам бор зүрхээрээ зүтгэж аль нэг пүүс компаний ивээл дор амь зууж явцгаана. Үүнийг найдвартай баазтай, боловсон хүчний халаатай урлагийн гал голомт гэж үзэж болохгүй байх аа. Жилд Уран сайхны тав зургаан киног арай ядан хийж байсан материаллаг бааз дээр одоо гуч дөчөөдийг өлхөөн гаргачихдаг боллоо. Харамсалтай нь тэдгээрээс сэтгэлд хоногшин үлдэх кино цөөн юм. Авьяас гэдэг хүн бүрт заяадаг бус аа. Авьяас нь өдрийн од шиг түр зуур гялалзан өнгөрдөг зүйл. Түүнийг цаг хугацаанд нь илрүүлж, хөгжүүлж ашиглах учиртай. Найруулагч. кино операторч, сонгодог бүжиг дэглэгч, дуурийн дуулаач, тайзны зураг чимэглэл бүтээгч зэрэг нь авьяас дээр тулгуурлах мэргэжил атал тэдгээрийг зориуд бэлтгэх ажил орхигдов. Эдгээрийг төр засаг эрхбиш анхааралдаа авч шинээр лут ихийг хийдэггүй юмаа гэхэд ядахдаа хуучин уламжлалыг тасалдуулахгүй байвал сайнсан. Уран бүтээлчид, авьяастныг "ойлгож" дэмждэг газар нь тэдгээрийг нэгтгэсэн холбоод юм. Зураач урчууд, хөгжмийн зохиолчид, уран зохиолчид, орчуулагчдын гээд олон холбоо бий. Тэдгээрийн нэг нь урлагийн ажилтны холбоо юм. Эгнээндээ 700 гаруй гишүүнтэй, бэл бэнчин тааруухан ч тэтгэвэртээ гарсан уран бүтээлчдийг сар бүр тэтгэлэг өгдөг цорын ганц сайн дурын олон нийтийн байгууллага гэвэл эднийх. Гишүүдээ харж хандах дэмжиж тэтгэхээр бяцхан аж ахуй хөтөлж хэдэн төгрөг хуримтлуулдаг байсныг нь татварын байгууллага хажуунаас нь нуман тулгуурт оруулсаар байгаад гарыг нь мухарлачихжээ. , Олон нийтийн мэргэжлийн байгууллагуудыг аж ахуй эрхлэхийг хориглодог нь ер ямар учиртай юм бэ? Тэр байтугай намын байгууллагууд ч аж ахуй эрхлэхэд юу нь болохгүй байна вэ. Эцсийн дүнд тэдгээрийн олсон орлого харьяа гишүүдийн аж амьжиргаанд нөлөөлж улсын нуруунаас их ачаа хөнгөлөх бус уу. Зах зээлийн бодлогын үед хөдөлбөл хөлс гэдэг зарчмаа баривал яасан юм бэ? Их урлагаа хөгжүүлье л гэвэл аж ахуйн бусад нэгж салбартаа адилхан л санаа сэтгэл тавиуштай байна шүү.
***
Х.ГАНБАТ
Пэрлээ гуай бол шинжлох ухааны хүрээлэн байхын түүхийн тасагт 1930-аад оноос суцлагчаар ажиллан /ер нь урьд нь Холбооны мэргэжлийн хүн/ түүх ^цурспалуудын мэдэ.э заш и цуглуулан '-пүрттэл хийж эхэлсэн бөгөөц гөдөлгүй олон мяжан хувь бүрггэл карттай болсон нь эрдэм судлалын ажлын том бүтээл байв. Энэ бүхий карт бүртгэлтэй Оросын нэрт эрдэмтэн С.В.Киселев багш танилцан улмаар хамтран ажиллахаар болж. 13-р зууны Монголын нийслэл Хар-хорум хотыг малтан шинжлэх ажилд орсон. 1948-1949 оны зуны улиралд малтлага явуулахад Х.Пэрлээ оролцож "эртний хот малтах арга ажиллагааг сурч археологийн ном зохиол уншиж, судлан биеэ даан сурсан хүн юм. Х.Пэрлээ. Хар-Хорум хотыг малтаж байхдаа Уйгарын хар бадгас зэргийг сорилоор малтаж, Хар Хорум малтлагын үед төмрийн дархын газар онож ухсан. түүнийг Пэрпээгийн гудамж хэмээн нэрлэж билээ. Хар-Хорум малтлагын дараа хэдэн жил болоод Эртний Монголын когу.уд" хэмээх зузаан хүрэн номы!" С В Киселев эрхэлж хэвлүүлсэн юм, Тэр цатаас хойш Х.Пэрлээ, Монгол орны зржий хотуудыг судлах ажилд орсон 5о-( өод оорийн судалсан хур материа/1 дэор түшиглэн "Эр; лундад зуу.ны аот оуурины говчооч"- номоор эрдмийн цол хүртсэн баина
X Пэрлээгийн Монголь^н хотуудын тухай судалгааны чиглэл ач холбогдол бол Монголчууд цэвэр нү\дэлчид бус мөн зарим хэсэ! зарим газар хот байгуулан, оуурьшиж. байоан гэдэг онолын дүгнэлт хийхэд хүрсэн ю.^.
Ийнхүү Чингис хааны бага өргөө Аураг хомээх Аврагын рашаан дэрсний эргний хо.ть» малтах ажилд орсон болно. Энэ бол Момюлын нууц товчооны 1240 онд бичиж дуусгав гэсэн одоогийн
Кнгий аимгийн Дэлгэрхаан оумын нутаг гдөө арал хэмээх газар юм. Энд чулуун багана бүхий орд, баруун өмнөө төмрийн дархны газартай хот байсны дэвсгэр зураг үйлдэж байгалийн чулуу ихэвчлэн ашигласан барилгвш материал. удаан хугацаагаар хүн ам ^.^ршиж байсныг батлах эд өлгийн олон арван эд өлөг илрүүлсэн бөгөөд он цагийн хувьд 13-р зууны үе Хар-Хорум хотын нас чацуутан гэж үзэхээр байсан байна.
Х.Пэрлээ энэ мэт манай оронд одоогоор мэдэгдээд байгаа 400 гаруй эртний хот сууринг бүртгэж, заримыг бага хэмжээгээр малтаж, заримд сорилтын малтлага хийж. аль үеийнх болохыг тогтоож байлаа. Жишээ нь "Гурван голын" /Хэрлэн.Онон, Туул/ шинжилгээний үед/ 1968/ Хэнтий аймгийн Баянхутаг, Идэрмэг сумын нутагт Модон Жаргалантын "Модон" . Могной"— н хэрэм гэдгийг олж Хятаны үе гэж үзсэн. Мөн хожим Богд хаан уулын
X Пэрлээгийн Монголь^н хотуудын тухай судалгааны чиглэл ач холбогдол бол Монголчууд цэвэр нү\дэлчид бус мөн зарим хэсэ! зарим газар хот байгуулан, оуурьшиж. байоан гэдэг онолын дүгнэлт хийхэд хүрсэн ю.^.
Ийнхүү Чингис хааны бага өргөө Аураг хомээх Аврагын рашаан дэрсний эргний хо.ть» малтах ажилд орсон болно. Энэ бол Момюлын нууц товчооны 1240 онд бичиж дуусгав гэсэн одоогийн
Кнгий аимгийн Дэлгэрхаан оумын нутаг гдөө арал хэмээх газар юм. Энд чулуун багана бүхий орд, баруун өмнөө төмрийн дархны газартай хот байсны дэвсгэр зураг үйлдэж байгалийн чулуу ихэвчлэн ашигласан барилгвш материал. удаан хугацаагаар хүн ам ^.^ршиж байсныг батлах эд өлгийн олон арван эд өлөг илрүүлсэн бөгөөд он цагийн хувьд 13-р зууны үе Хар-Хорум хотын нас чацуутан гэж үзэхээр байсан байна.
Х.Пэрлээ энэ мэт манай оронд одоогоор мэдэгдээд байгаа 400 гаруй эртний хот сууринг бүртгэж, заримыг бага хэмжээгээр малтаж, заримд сорилтын малтлага хийж. аль үеийнх болохыг тогтоож байлаа. Жишээ нь "Гурван голын" /Хэрлэн.Онон, Туул/ шинжилгээний үед/ 1968/ Хэнтий аймгийн Баянхутаг, Идэрмэг сумын нутагт Модон Жаргалантын "Модон" . Могной"— н хэрэм гэдгийг олж Хятаны үе гэж үзсэн. Мөн хожим Богд хаан уулын
No comments:
Post a Comment