Өмнөтгөл
Монголын уран зохиолын гурван оргилын нэг хэмээн нэрлэгддэг "Жангар" туулийн судлал сүүлийн үед эрчтэй хөгжиж байна. 1992 онд л гэхэд. Улаанбаатар хотноо БНХАУ-ын аспйрант, монгол үндэстэн . Васамтангийн Сарангэрэл "Жангар тууль дахь соёлын тусгалын зарим асуудал", Жижэйн Эрдэнэбаяр "ЖангарЫн тархац, түүний газар зүгийн хэв шинжүүд" (эх бичгийн судалгаа) сЗдвээр хэл бичгийн ухааны дэд докторын зэрэг амжилттай хамгаалсан билээ.Төсөрхөн Халимаг Тангач~ улсын нэрт "Жангар" судлаач А.Ш.Кичиковын "Баатарлаг тууль Жангар" хэмээх "Жангар"-ын халимаг, монгол, буриад хувилбарыг хэв шинжээр нь харьцуулсан судалгааны жинтэй бүтээл Москва хотноо (1994) хэвлэгдлээ.
Хөх хотод Өвөр монтолын залуу эрдэмтэн Ө.Жагарын "Жангарын туулийн судлал" (1993) гэсэн баялаг материалд тулгуурласан цэгцтэй судалгааны ном нийтлэгдлээ.
1990 онд "Жангар" тууль зохиогдсоны 550 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал Үрүмч, Улаан-Үд, Улаанбаатарт болж, олон эрдэмтдийн бутээл, уг судлалыг 6а"яжууллаа.
Уншигч танд өнөөдөр Халимаг Тангач Улсын ерөнхийлөгчийн зөвлөх, Цорос овгийн Жижэйн Эрдэнэбаярын бүтээлээс толилуулъя. Ж.Эрдэнэбаяр 1962 онд төрсөн, 1985 онд Өвөр монголын их сургууль төгсөж, Шинжааны их сургуулийн алтай хэлний салбарт багшилж, Шинжаан Уйгарын өөртөө засах орны "Шинжлэх ухааны шинэ од" хэмээн өргөмжлөгдөж байсан юм.
Энэ монгол залуу эрдэмтэн Жангар судлалаар ултай судал,гаа хийж, шинэ сэргэг санал дэвшүүлэн, монгол судлаачдын анхаарал татаж байна.
"Жангар" туулийн судлал үүсч хөгжөөд хоёр зуу шахам жил боллоо. Энэ завсар Цуглуулж, судлах ажилд нэлээд ахиц гаран нарийвчлан шинжлэх болов. Шинжаанд хэвлэтдсэн "Жангар" судлалын сүүлийн үеийн зарим өгүүлэлд зохиогч нь урьдаар хувийн үзэл бодлоо илэрхийлээд, дараа нь түүндээ тохирсон баримт эрж, эвлүүлэн тавьж байгаа нь уг туулийн үнэн байдлыг гуйвуулах тал байна-. Дэд профессор Ш.Норов Шинжаанд болсон "Жангар":ын олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд тавьсан (Үрэмч хотод хэвлэгдсэн "Үүрийн цолмон" сэтгүүлийн 1988 оны N 121) илтгэлдээ "Жангарын таладр нэлээд олон сонин санал дэвшүүлсэн боловч нарийвчлан үзэхэд ямар иш баримттай нь тодорхой биш, зарим зүйлийг түгээмэл харь,цаа холбооны дунд хувьсангуи аргаар судлалгүй, ташаа дүгнэсэн байв: Жишээ нь: "Жангар" тууль дахь амгалан түвшин байж урт насалж, удаан жаргах гэсэн ард түмний хүсэл эрмэлзли.йг илэрхийлсэн шүлэглэл, дайн- байлдааны үйл явдал зэрэг нь ,"Мөнх бус" хийгээд "Үйлийн үр"-ийг. эрхэмлэдэг бурхан шашны үзэлтэй. эсрэг байна гэх мэтээр иргэний зохиол брлох "Жангар" туулийт .шашны зохиолтой хутган - өрөөсгөлөөр дүгнэсэн байв. Түүнчлэн зарим судлаач эрт эдүгээ, гадаад дотоодбд "Жангар" судлалын талаар нийтлэгдсэн ном, өгүүллийг уншиж, бусдын яаж судлан, юу өгүүлснийг эс хайхран өөрийнхөө л үзэл бодлоор ярих тал ч байна.
"Жангар" судлалаар П.Поуха, Монголын • эрдэмтэн Х.Лувсанбалдан, Р.Нарантуяа, Өвөр монтолын У.Буянхишиг, Н.Содном нарын бичсэн сайн өгүүллүүд судалгааны хүрээнд орсон билээ. Одоо "Жангар"- ыг дөрвөн ойрдод багталцсан, монгол\туудтай нягт харилцаа холбоотой байсан улс үндэстэн Энэтхэг, Төвдийн соёлтой харьцуулан судлах нь чухал юм. Тэрчлэн өөрийн үндэстний ~ соёл урлагийн хүрээнд ч харьцуулж улам гүнзгийрүүлэн судалбал "Жангар" судлалын тулгамдсан нэлээд асуудлыг шийдвэрлэж чадах нь лавтай.
Өвөр Монголын эрдэмтэн Буянхишиг нарын олон судлаач болон бийрийн эзэн ч (зохиогч өөрцйгөө хэлж байна. Р.Ч) "Жангар судлалыг хөгжүүлэхийн тэргүүн алхам нь түүнийг чухам аль үеийн бүтээл болохыг оновчтой нотлоьг тогтоох явдал гэж үзэж байна. Үнэндээ "Жангар"-ын нууцыг тайлахад зохиогдсон цаг үетэй нь ' хамт туулийг бүтээсэн аргыг тодруулбал "Жангар"-ын судалгааны эрдэнийн түлхүүр болж өгөх юм гэж бодож байна.
"Жангар"-ыг урлагийн ямар аргаар зохион бүтээсэн бэ? Харин энэ талаар тусгайлан судалсан зохиол өгүүлэл өнөө хэр байхгүй байна.
"Жангар"-т орчин ахуй цаг үеэ болон байгаль нийгмийн олон үзэгдлүүдийг дүрслэхдээ, үлгэрлэх, төлөөлүүлэх арга хэрэглэсэн байдаг. Тухайлбал: Жаргалт сайхан Алтай нутгаа ариун рашааны сав. "Бумбын орон" гэж харгис дайсныг "мангас", өрлөг баатруудыг "Арслан бодон", уул усыг "Өл манхан цагаан уул", "Өрөг сөрөг урсгалтай өргөн сарьдаг^далай" гэж нэрлэн ард олны эвдрэл хагацал нь харийн дайсанд олз болно хэмээн сургамжилж, зургаа долоо мэт тоо зүг чиг, өнгөний билэгдлийг өргөн хэрэглэсэл нь уг туулийг тухайн зохиосон цаг орноосоо холдуулан дүрсэлж үзүүлэх арга хэрэглэсэн гэж болно.
Туульд мөн хүрээ цахарын (хаад ноёдын өргөөний дэргэдэх айл) хоорондуур мордоод гарав-гэж бодит амьдралыг дүрсэлсэн дүрслэл байна.
"Жангар"-т гарч буй газар усны болон түүхэн бодит хүмүүсийн нэр, зохиомол нэр хочийг ч сайн ажиглах хэрэгтэй.
Тогос Алтай, Эрчис, Бумба зэрэг ойрад уул, ус, газрын нэр, дөрвөн ойрад, дөрёөд, тангуд, орос, ар, өвөр монгол, хятад, хасаг, хотон (уйгар)'зэрэг улс, үндэстэн ястны нэр, Киняс,. Алагчхан, Замба:3амбалхаан зэрэг орос, монгол, дөрвөдийн тушаал хэргэм, түүхт хүмүүсийн нэр олонтаа тааралдах нь реалйст дүрслэл ихтэйг нотолдог юм. Түүнээс гадна мангасын дүрээр дайсныг, догшин хар Кинясийн дүрээр хаант орос улсыг ёгтлон төлөөлүүлсэн (Киняс гэж Кинязь-ноён гэсэн орос үг) гэж үзэж банйа.
Гэтэл туульд шар Гүргүү гэж буй нь хэнийг ёгтлон зааж байгаа нь төдий л илэрхий биш байна. Гэвч би Догшин Гүргүү Бумбын орны баруун зүгт зүүДзн улаан цоохор 'тугтай байгаагаар дүрсэлсэн нь хасаг зэрэг түрэг хэлт угсаатанг нэрлэн үзэж байгаатай холбоотой болов уу гэж бодвж байна. Миний бие БНХАУ-д болон гадаадад хэвлэгдсэн "Жангар"-ын туулийг үИэп (А)-д, дууриамал (В), хуурмаг (С), мартагдмал (Д) гэж дөрвөн төрөлд хувааж үздэг.
(А) төрөлд 1958, 1964 онд өвөр монгол, Шинжаанд хэвлэгдсэн "Жангар"-ын 13 бүлэгт халимаг хувилбар, тэрхүү бүлэгтэй үл давхардах Шикжааны "Жангар"-ын бүлгүүд, цахар Жангарч Пүрэвжав, Өөлд жангарч Дармаа-, торгууд жангарЧ Л.Пүрэв, хошууд жангарч Ч.Харцгай нарын хэлдэг бүлгүүд, мөн Монгол улсаас олдсон "Жангар"-ыН зарим бүлгийг оруулан тооцдог. Тэдгээр хувилбар бол ёстой үнэн магад, жиНхэнэ "Жангар" туулийн эх хувилбар мөн гэж үзэж байна. ~
Харин БНХАУ-ын" Үрэмч хотод 1986 онд тод үсгээр хэвлүүлсэн "Жангарын эх материал" хэмээх цувралын 8, 9 дүгээр ботийн Ж.ЖуунГайн зохиож бичсэн жангарын хориод бүлэг, бО бүлэгт "Жангар" номын (1986) 3-5 дугаар бүлэг, Халимагийн - жангарч Муу хөвгүүний хэлсэн бүлгүүд ("Жангар" Москва, 1978) -бол Жуунай, Муу хөвгүүн нарын авьяаслаг шүлэгчдийн санаанаасаа шинээр зохиосон дууриамал тууль байдаг юм. х
(С) төрөлд зөвхөн Жангар, Хонгор гэсэн баатруудын нь нэр дурдагдсан юм уу Буриадуудын Жангарыг хөзөрч болгон дүрсэлсэн хувилбар Монгол улс, Тувагийн "Жангар" нэртэй зарим үлгэрүүд, Шинжааны "Довны догшин хар бүргэд (Жангарын эх материал, дэд боть, Үрэмч хот 1982) зэрэг болно.-
(Д) төрөлд Монгол улсаас олдсон нэлээд олон бүлгүүдийг багтааж болно.
СүүлИйн гурван төрөл нь "Жангар" тууль бусад үлгэр туульд хэрхэн нөлөөлж байсан, "Жангар"-тай холбоотой ардын аман зохиолын үүсэл хөгжил, хувирал зэргийг судлахад ашиглаж болох боловч чухамдаа "Жангар"-ыг судлахад эх хэрэглэхүүн баримтаас андуу ташаа дүгнэлт гарна.
Одоо БНХАУ, Орос, Монгол улсаас "Жангар"-ын бүлгүүдийг судлаачид үндсэнд нь цуглуулж амжсан тул тэдгээр хувилбар (монгол, халимаг, ойрд) тус бүрийг бүх талаар нь нямбай сайн шигшиж салгасны үндсэн дээр дээрх гурван орны "Жангар" дотроос (А) төрөлд багтах жинхэнэ шилмэл бүлгүүдийг сонгон эртхэн амжиж_ хэвлүүлэх нь чухал байна. Эс тэгвэл рн . цаг -улирах явцад алдарт "Жангар"-ын үнэ цэн буурч, Жангар судлалын ажлыг самгардууЛж мэднэ шуү!
"ЖАНГАP”-ЫН ТҮҮХЭН ҮНДЭС 1
Агуу их "Жангар" тууль дөрвөн ойрдын Алтай нутагт зохиогдоод ойрдын төр нь эвдэрч, ард албат нь хэдэн зүгт тарж бутрахын дагууд Дундад, Зөвлөлт, Монгол зэрэг улс орноор дэлгэрч түгсэн, ойрд-монголын ард түмнээс.дэлхийн соёлын эрдэнэсийн санд нэмэрлэсэн нандин бүтээл билээ.
"Жангар"-ыг нарийвчлан судалеан олон орны эрдэмтэд уг туулийн зарим элемент дүрслэл нь нэн эртний боловч ар Бумбын орны төр, шашны тухам өгүүлэх нь ХҮИ-ХҮШ зууны үеэр оршиж агсан ойрдын ханлигуудынхтай маш төсөөтэй байна гэх буюу "Жангар"- ын туульс энэ үед л зохиогдсон; ХҮИ-ХҮШ зууны үеийн монголын уран зохиолын дурсгал бүтээл гэж үзэж түүх шастиртаа тэмдэглэн тодорхойлж байна. Өврөөр хэлбэл "Жангар" туулийг дөрвөн ойрдын ханлигийн үед зохиосон тэж дэлхийн олонхи монголч эрдэмтдийн санал нийлж байна.
Гэвч бас сүүлийн үед зарим нөхөд "Жангар"-ыг овог төрлийн нийгмийн байгууллын сүүлчээр үүсч, овог аймгуудын хоорондох булаан дээрэмдэх зэрлэг дайны үеийн байдлыг тусгасан гэж үзэх нь төр улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө эрэлхэг тэмцсэн агуу их баатруудыг алдаршуулан дуулсан "Жангар"-ын туулийн утга агуулгыг нь бууруулахад хүргэж байна. Миний бие оюутан ахуй цагаасаа "Жангар"-ыг судалж хоёр мянгаад жилийн тэртээ ангит нийгмийн эхэн үед зохиогдсон гэж үзэх нь бодит байдалтай үл нийцнэ.
Түүнчлэн "Жангар"-ыг ХҮИ зуунаас өмнөх үед зохиогдсон гэх санал үндэслэл багатай. Харин "Жангар"-ыг ХҮ11-ХҮ1И зууны үёд дөрвөн Ойрдын Алтай нутагт зохиогдсон. Халимаг, халхад ХҮП зууны дунд үеэс уламжлагдан тархсан гэвэл ойрдын түүхэн бодит байдалтай таарна-гэж үзэж байна. •
Сүүлийн үед БНХАУ-ын эрдэмтэн-Ринчиндорж "Жангар"-ыг XIII,- ХҮИ1 зуунд феодлын үеийн ойрдод үүсэн хөгжсөн гэж баталж байна. Үүнээс харахад судлаачдын "Жангар"-Ын зохиогдсон цаг үеийн талаарх судлал нь дөрвөн ойрдын ханлигуудын үе тийш чиглэж байгааг харж болно.
Энэ нь ч бас эдүгээ, "Жангар" ямар нийгэм,- түүхийн нөхцөл байдалд зохиогдсон бэ? тэсэн асуултад шинжлэх ухааны үүднээс хариулахыг шаардаж байна.
"Жангар"-ыг нарийвчлан судалеан олон орны эрдэмтэд уг туулийн зарим элемент дүрслэл нь нэн эртний боловч ар Бумбын орны төр, шашны тухам өгүүлэх нь ХҮИ-ХҮШ зууны үеэр оршиж агсан ойрдын ханлигуудынхтай маш төсөөтэй байна гэх буюу "Жангар"- ын туульс энэ үед л зохиогдсон; ХҮИ-ХҮШ зууны үеийн монголын уран зохиолын дурсгал бүтээл гэж үзэж түүх шастиртаа тэмдэглэн тодорхойлж байна. Өврөөр хэлбэл "Жангар" туулийг дөрвөн ойрдын ханлигийн үед зохиосон тэж дэлхийн олонхи монголч эрдэмтдийн санал нийлж байна.
Гэвч бас сүүлийн үед зарим нөхөд "Жангар"-ыг овог төрлийн нийгмийн байгууллын сүүлчээр үүсч, овог аймгуудын хоорондох булаан дээрэмдэх зэрлэг дайны үеийн байдлыг тусгасан гэж үзэх нь төр улсынхаа тусгаар тогтнолын төлөө эрэлхэг тэмцсэн агуу их баатруудыг алдаршуулан дуулсан "Жангар"-ын туулийн утга агуулгыг нь бууруулахад хүргэж байна. Миний бие оюутан ахуй цагаасаа "Жангар"-ыг судалж хоёр мянгаад жилийн тэртээ ангит нийгмийн эхэн үед зохиогдсон гэж үзэх нь бодит байдалтай үл нийцнэ.
Түүнчлэн "Жангар"-ыг ХҮИ зуунаас өмнөх үед зохиогдсон гэх санал үндэслэл багатай. Харин "Жангар"-ыг ХҮ11-ХҮ1И зууны үёд дөрвөн Ойрдын Алтай нутагт зохиогдсон. Халимаг, халхад ХҮП зууны дунд үеэс уламжлагдан тархсан гэвэл ойрдын түүхэн бодит байдалтай таарна-гэж үзэж байна. •
Сүүлийн үед БНХАУ-ын эрдэмтэн-Ринчиндорж "Жангар"-ыг XIII,- ХҮИ1 зуунд феодлын үеийн ойрдод үүсэн хөгжсөн гэж баталж байна. Үүнээс харахад судлаачдын "Жангар"-Ын зохиогдсон цаг үеийн талаарх судлал нь дөрвөн ойрдын ханлигуудын үе тийш чиглэж байгааг харж болно.
Энэ нь ч бас эдүгээ, "Жангар" ямар нийгэм,- түүхийн нөхцөл байдалд зохиогдсон бэ? тэсэн асуултад шинжлэх ухааны үүднээс хариулахыг шаардаж байна.
"ЖАНГАP”-ЫН ТҮҮХЭН ҮНДЭС 2
"Жангар" туулийн , өгүулэмжийг ажиглахад Ринчиндорж эрдэмтний хэлсэнчлэн ХҮ-ХҮШ зууны дунд үе хүртэлх ойрдын түүхэн байдал туульд г их дүрслэгдэж байна.
Тухайлбал: туульд их дайнаас өмнө хоёр баатар урьдаар тулалдах нь Тогоон Тайш, Эсэн хааны үед Монголын _^ Шүүстэй баатар ойрдын гуйланч баатар харвалцан цавчилдсан түүхт хэрэг явдлыг санагдуулж байна. Харийн дайсан Жангарын эхийг (Үйзэн алдар хааныг ч) олзлон авах буюу алж хядаад Жангар зэрэг хүмүүсийг өнчрөөж байгаа нь ХҮ1 байгаа нь ХҮ1 зууны үед Түмэд, Ордосын ноёдууд Ойрдыг дайлж, Торгуудын хар Буурыг алж,, голомтод нь хар тугаа хатгасан Хойд, Баатад, дөрвөдийг дээрэмдэж, Халхын Автай Сайн хан ХҮ1 зууны сүүлчээр дөрвөн ойрдын чуулган дарга, ноён Хонгорыг хороож Байбагас, Төрбайх зэрэг хүүхдийг нь өнчин хоцроосонтой адил юм. Харин хүчит хааны элч ирж "Жангар"-т гурван зүйлийн (зарим нь 4-5 зүйл) шаардлага тавьдаг нь Манж хааны элч Зүүнгарын хаанаас Богд уул, Бор талын гол, Сандаг зайсан гурвыг нь авах гэдэг ("Ойрдын түүхэн сурвалж" бичигт (1985) өгүүлсэн) домгийг нь бодогдуулмаар байна.
Бумбын оронд халдсан дайсныг Жангарын аль нэг баатар дардаг нь Зүүнгарын арван есөн настай баатар хөвгүүн "муу. байдлаар явган одож" хасгийн хар Бодон Бөхийг дарсан явдалтай төсөөтэй.
Хонгор тархай хожгор .болж хадмуудындаа зарагдаж байхдаа түлээ үүрч ирээд, "Гэр дайвж, тогоо цалгитал хаях нь "Зүүнгарт манжийн элч ирэх үеийн тухай домогтой адил байна"
Туульд "тавиад мянган өрх мэдсэн ноёныг хөвгүүд" гэж гардаг нь Зүүнгарын үе дэх тавиад мянган өрхөөр бүрэлдсэн отгийн дэглэмийг тусгасан бололтой. Жангарын бэатрууд мордохдоо "Хүрээ, Цахарын дундуур" гардаг нь Ойрдод шарын шашин дэлгэрч, -уулынхан ноёны өргөөний дэргэдэх "Цахарууд" (ноёны дэргэдэх айлууд) дээр хүрээ хийд бий болсноос-хойших хэрэг болох нь, Хонгор, Алтан Цээжээр ахалсан "шилдэг 6012 баатар" гэдэг нь их Цэрэндондов өрлөг, цэцэн Сандаг зэрэг баатар сайдуудаар л удирдуулсан Зүүнгарын 6000 шилдэг -^/ цэргуүдтэй тоо болон ахлагчийн зан төрхөөр төсөөтэй. Ном төгс хан Гинарай тэнгэрийн хүүхэн Гүмбэ (Гомбо), Бадам! Жамбал, Мажигдорж, Зул, Зандан зэрэг Энэтхэг, Төвд гаралтай хүний нэрс нь ХҮП зуунаас хойш Ойрдын нийгэмд бий болсон үзэгдэл юм. ХҮ-ХҮШ зууны дунд үеи хүртэлх дөрвөн Ойрдын түүхийн онцлог үйл явдлууд туулийн гол баатруудын үйл явдал, уран дүр хэв шинжээр дамжин "Жангар"-т бүдэг бадаг тусчээ. "Жангар" туулийн түүхэн үндэс бол үнэндээ ХҮ1 зууны сүүлч ХҮН зууны эхэн үёийн түүхийн байдал гэж үзэж байна.
ХҮ1 зууны сүүлийн хагаст Ойрдын овог аймгууд зүүн мрнголын удаа дараагийн довтлолд арга буюу шахагдан, Алтай уулын зүүн талд байсан • угийн голомт нутгаа орхиж, "Тогос Алтайн баруун суга дахь- Эрчис, Бумба голын эхэнд" шилжин нутагласан боловч, Халхын баруун хэсгийн ноёлогч *ь*г ' Алтан ханыхан буюу Лайхар хан, Шолой Увш, Омбо эрдэнэ зэрэг ноёдууд бас л дөрвөн ОйрДыг үргэлж дайлан олзолж, у ноёрхолдоо оруулахаар оролдож байсан юм. Энэ үед Ойрдууд хойд хэсгээрээ Оростой, баруун талаараа Хасагтай, зүүн өмнүүрээ зүүн Туркестантай бас тэмцэлдэж байв. Дөрвөн Ойрд Алтан хан нарын ноёрхблд оролгүй, аюул барцадын дундуур хүчээ зузаатгасаар 1630 оны орчим гэхэд нэгэнт "Монгол Ойрд ялгарсан" байв. Энэ үед Ойрдод (1616) бурхны шашин дэлгэрч, "Харанхуй • тивд нарны гэрэл мандуулсан мэт" болжээ. Ойрдын түүхчид дөрвөн Ойрдыг чөлөөлөх үйлсийн төлөө тэмцсэн хойд Сайн хиа", Байбагас. Цорос -■
- Харахул, торгууд Тэнэсд Мэргэн Тэвнэ нарыг магтан дуулж байхад магтаалч, ерөөлчид энэ үеийн хэрэг явдлаас сэдэвлэсэн, өдий төдий ерөөл магтаал, үлгэр домог, алдарт "Убаши хун тайжийн тууж" зэргийг зохиож байсан бололтой.
"Жангар"-ын бүлэг бүрд дүрслэгддэг Тогос Алтан баруун суга дахь Эрчим Бумба голын эх хавиар төв болгож ХҮИ зууны эхэн үед дөрвөн ойрд нутаглаж байв. Ялангуяа Эрчисийн Манат гаталганд сайн Сэртэнг Шолой Убашийг дарж монголын түүхэнд алдаршсан "Монгол-Ойрдьгн цаазын бичиг"-ийг (1640) тогтоох хурлыг Манат гаталганд хийсэн юм.
Ойрдын Цэцэн хан зэрэг ноёд 1645 он хүртэл Эрчис голын эхээр ХҮН зууны 70-80 оны үед, Галдан бошигт хаан ч Эрчист өвөлжиж байжээ. Үнэхээр Эрчис голын эх нь Ойрдын ард түмний сэтгэл зүрхэнд хэчнээн ойр дотно байдаг билээ. Тэгээд ч Эрчис нь "Жангар" дахь Бумбын орны голомт орноор дүрслэгддэг юм.
"Жангар"-ын олонх бүлгийн эхэнд: "эрдэнийн эх цагт гарсан, энэ олон бурхадын шашин дэлгэрэх цагт гарсан..." гэж, төгсгөлд нь "бурхны шашин нь наран мэт мандуулав. ертөнцийн төр нь хад мэт" гэж гардаг нь учиргүй зүйл огт биш бөгөөд ХҮИ зууны эхээр Ойрдод шарын шаШин дэлгэрч төр үүссэн цаг үеийг ч өгүүлж байнам бус УУ-
Тухайлбал: туульд их дайнаас өмнө хоёр баатар урьдаар тулалдах нь Тогоон Тайш, Эсэн хааны үед Монголын _^ Шүүстэй баатар ойрдын гуйланч баатар харвалцан цавчилдсан түүхт хэрэг явдлыг санагдуулж байна. Харийн дайсан Жангарын эхийг (Үйзэн алдар хааныг ч) олзлон авах буюу алж хядаад Жангар зэрэг хүмүүсийг өнчрөөж байгаа нь ХҮ1 байгаа нь ХҮ1 зууны үед Түмэд, Ордосын ноёдууд Ойрдыг дайлж, Торгуудын хар Буурыг алж,, голомтод нь хар тугаа хатгасан Хойд, Баатад, дөрвөдийг дээрэмдэж, Халхын Автай Сайн хан ХҮ1 зууны сүүлчээр дөрвөн ойрдын чуулган дарга, ноён Хонгорыг хороож Байбагас, Төрбайх зэрэг хүүхдийг нь өнчин хоцроосонтой адил юм. Харин хүчит хааны элч ирж "Жангар"-т гурван зүйлийн (зарим нь 4-5 зүйл) шаардлага тавьдаг нь Манж хааны элч Зүүнгарын хаанаас Богд уул, Бор талын гол, Сандаг зайсан гурвыг нь авах гэдэг ("Ойрдын түүхэн сурвалж" бичигт (1985) өгүүлсэн) домгийг нь бодогдуулмаар байна.
Бумбын оронд халдсан дайсныг Жангарын аль нэг баатар дардаг нь Зүүнгарын арван есөн настай баатар хөвгүүн "муу. байдлаар явган одож" хасгийн хар Бодон Бөхийг дарсан явдалтай төсөөтэй.
Хонгор тархай хожгор .болж хадмуудындаа зарагдаж байхдаа түлээ үүрч ирээд, "Гэр дайвж, тогоо цалгитал хаях нь "Зүүнгарт манжийн элч ирэх үеийн тухай домогтой адил байна"
Туульд "тавиад мянган өрх мэдсэн ноёныг хөвгүүд" гэж гардаг нь Зүүнгарын үе дэх тавиад мянган өрхөөр бүрэлдсэн отгийн дэглэмийг тусгасан бололтой. Жангарын бэатрууд мордохдоо "Хүрээ, Цахарын дундуур" гардаг нь Ойрдод шарын шашин дэлгэрч, -уулынхан ноёны өргөөний дэргэдэх "Цахарууд" (ноёны дэргэдэх айлууд) дээр хүрээ хийд бий болсноос-хойших хэрэг болох нь, Хонгор, Алтан Цээжээр ахалсан "шилдэг 6012 баатар" гэдэг нь их Цэрэндондов өрлөг, цэцэн Сандаг зэрэг баатар сайдуудаар л удирдуулсан Зүүнгарын 6000 шилдэг -^/ цэргуүдтэй тоо болон ахлагчийн зан төрхөөр төсөөтэй. Ном төгс хан Гинарай тэнгэрийн хүүхэн Гүмбэ (Гомбо), Бадам! Жамбал, Мажигдорж, Зул, Зандан зэрэг Энэтхэг, Төвд гаралтай хүний нэрс нь ХҮП зуунаас хойш Ойрдын нийгэмд бий болсон үзэгдэл юм. ХҮ-ХҮШ зууны дунд үеи хүртэлх дөрвөн Ойрдын түүхийн онцлог үйл явдлууд туулийн гол баатруудын үйл явдал, уран дүр хэв шинжээр дамжин "Жангар"-т бүдэг бадаг тусчээ. "Жангар" туулийн түүхэн үндэс бол үнэндээ ХҮ1 зууны сүүлч ХҮН зууны эхэн үёийн түүхийн байдал гэж үзэж байна.
ХҮ1 зууны сүүлийн хагаст Ойрдын овог аймгууд зүүн мрнголын удаа дараагийн довтлолд арга буюу шахагдан, Алтай уулын зүүн талд байсан • угийн голомт нутгаа орхиж, "Тогос Алтайн баруун суга дахь- Эрчис, Бумба голын эхэнд" шилжин нутагласан боловч, Халхын баруун хэсгийн ноёлогч *ь*г ' Алтан ханыхан буюу Лайхар хан, Шолой Увш, Омбо эрдэнэ зэрэг ноёдууд бас л дөрвөн ОйрДыг үргэлж дайлан олзолж, у ноёрхолдоо оруулахаар оролдож байсан юм. Энэ үед Ойрдууд хойд хэсгээрээ Оростой, баруун талаараа Хасагтай, зүүн өмнүүрээ зүүн Туркестантай бас тэмцэлдэж байв. Дөрвөн Ойрд Алтан хан нарын ноёрхблд оролгүй, аюул барцадын дундуур хүчээ зузаатгасаар 1630 оны орчим гэхэд нэгэнт "Монгол Ойрд ялгарсан" байв. Энэ үед Ойрдод (1616) бурхны шашин дэлгэрч, "Харанхуй • тивд нарны гэрэл мандуулсан мэт" болжээ. Ойрдын түүхчид дөрвөн Ойрдыг чөлөөлөх үйлсийн төлөө тэмцсэн хойд Сайн хиа", Байбагас. Цорос -■
- Харахул, торгууд Тэнэсд Мэргэн Тэвнэ нарыг магтан дуулж байхад магтаалч, ерөөлчид энэ үеийн хэрэг явдлаас сэдэвлэсэн, өдий төдий ерөөл магтаал, үлгэр домог, алдарт "Убаши хун тайжийн тууж" зэргийг зохиож байсан бололтой.
"Жангар"-ын бүлэг бүрд дүрслэгддэг Тогос Алтан баруун суга дахь Эрчим Бумба голын эх хавиар төв болгож ХҮИ зууны эхэн үед дөрвөн ойрд нутаглаж байв. Ялангуяа Эрчисийн Манат гаталганд сайн Сэртэнг Шолой Убашийг дарж монголын түүхэнд алдаршсан "Монгол-Ойрдьгн цаазын бичиг"-ийг (1640) тогтоох хурлыг Манат гаталганд хийсэн юм.
Ойрдын Цэцэн хан зэрэг ноёд 1645 он хүртэл Эрчис голын эхээр ХҮН зууны 70-80 оны үед, Галдан бошигт хаан ч Эрчист өвөлжиж байжээ. Үнэхээр Эрчис голын эх нь Ойрдын ард түмний сэтгэл зүрхэнд хэчнээн ойр дотно байдаг билээ. Тэгээд ч Эрчис нь "Жангар" дахь Бумбын орны голомт орноор дүрслэгддэг юм.
"Жангар"-ын олонх бүлгийн эхэнд: "эрдэнийн эх цагт гарсан, энэ олон бурхадын шашин дэлгэрэх цагт гарсан..." гэж, төгсгөлд нь "бурхны шашин нь наран мэт мандуулав. ертөнцийн төр нь хад мэт" гэж гардаг нь учиргүй зүйл огт биш бөгөөд ХҮИ зууны эхээр Ойрдод шарын шаШин дэлгэрч төр үүссэн цаг үеийг ч өгүүлж байнам бус УУ-
б.Нийгмийн суурьчдаг үе
Түүхэн үнэн, түүхт хэрэг явдалт түүхт баатар хүний тухай домог бол баатарлаг , тууль зохиогдохын түүхэн үндэс төдий болохоос бус, туулийн мөн бие нь биш билээ. Дээр өгүүлсэн түүх домог бол "Жангар" тууль зохиогдоход түүхэн үндэс төдий юм. Харин "Жангар" бол тодорхой цаг үеийн шаардлагаар тухайн нийгмийнхээ хэрэгцээгээр зохиогдсон. "Үг хэлбэл үндэстэй, үлгэр яривал учиртай" гэдэг биз дээ.
"Жангар"-ын тууль нь аман ба бичгийн зохиолд суурилж зоригт Хун тайж Цэвээнравданы үед (1690-1727) Алтай нутагт зохиогдсон. Энэ үед Ойрдод аж ахуй, соёл, шашин нь цэцэглэн хөгжиж өмнө нь эмх тайван зэрэгцэн оршиж байсан Мачж чин, Орос зэрэг хүчирхэг улс гүрэнтэй байлдаж тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцэж байсан юм. Бас "Шарын төв Бумбын орон" Төвд орныг хамгаэлах үүрэг ч Зүүнгарьш дөрвөн Ойрдсд тавигдаж байеан. Цэрэндондов өрло/ нар шилдэг 6000 цэргээ дагуулж Төв/.иин Эн Ли орны аюул барцад дүу)эн "Цаст цагаан уул"-аар давж о#>од "Төвд шарын орон"-ыг Манж чин у/саас хамгаалан байлдаж явжээ. 7'дгээр дайн байлдааны дунд, Ойрдын Ялрэг ард "Жангар"-т дүрслэгдсэн шиг явсан юм. Тиймээс ч "Жангар"-т Алтай сайхан нутгийнхаа сайн сайХанд бахдан магтахын хажуугаар ард түмнийхээ .заяа ^авиланд санаашран зовж байгааг дүрсэлсэн.
Монголын цэргүүд нь дайн тулааид орохын өмнө хэнгэрэг дэлдэн, дуу дуулж, тууль хайлан, шүлэг уянгалуулж, дайчдынхаа урам зоригкйг сэргээж бадраадаг түүхэн уламжлалын дагуу "Жангар"- ыг зохиож дөрвөн Ойрдын баатар хөвгүүдийг эх орноо хайрлаН хамгаалах шударга тэмцэлд уриалан дайЧилж байсан биз ээ!.
Түүхэн үнэн, түүхт хэрэг явдалт түүхт баатар хүний тухай домог бол баатарлаг , тууль зохиогдохын түүхэн үндэс төдий болохоос бус, туулийн мөн бие нь биш билээ. Дээр өгүүлсэн түүх домог бол "Жангар" тууль зохиогдоход түүхэн үндэс төдий юм. Харин "Жангар" бол тодорхой цаг үеийн шаардлагаар тухайн нийгмийнхээ хэрэгцээгээр зохиогдсон. "Үг хэлбэл үндэстэй, үлгэр яривал учиртай" гэдэг биз дээ.
"Жангар"-ын тууль нь аман ба бичгийн зохиолд суурилж зоригт Хун тайж Цэвээнравданы үед (1690-1727) Алтай нутагт зохиогдсон. Энэ үед Ойрдод аж ахуй, соёл, шашин нь цэцэглэн хөгжиж өмнө нь эмх тайван зэрэгцэн оршиж байсан Мачж чин, Орос зэрэг хүчирхэг улс гүрэнтэй байлдаж тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцэж байсан юм. Бас "Шарын төв Бумбын орон" Төвд орныг хамгаэлах үүрэг ч Зүүнгарьш дөрвөн Ойрдсд тавигдаж байеан. Цэрэндондов өрло/ нар шилдэг 6000 цэргээ дагуулж Төв/.иин Эн Ли орны аюул барцад дүу)эн "Цаст цагаан уул"-аар давж о#>од "Төвд шарын орон"-ыг Манж чин у/саас хамгаалан байлдаж явжээ. 7'дгээр дайн байлдааны дунд, Ойрдын Ялрэг ард "Жангар"-т дүрслэгдсэн шиг явсан юм. Тиймээс ч "Жангар"-т Алтай сайхан нутгийнхаа сайн сайХанд бахдан магтахын хажуугаар ард түмнийхээ .заяа ^авиланд санаашран зовж байгааг дүрсэлсэн.
Монголын цэргүүд нь дайн тулааид орохын өмнө хэнгэрэг дэлдэн, дуу дуулж, тууль хайлан, шүлэг уянгалуулж, дайчдынхаа урам зоригкйг сэргээж бадраадаг түүхэн уламжлалын дагуу "Жангар"- ыг зохиож дөрвөн Ойрдын баатар хөвгүүдийг эх орноо хайрлаН хамгаалах шударга тэмцэлд уриалан дайЧилж байсан биз ээ!.
в.Соёлын нөлөөлөл-өв уламжлал
"Жангар" тууль зохиогдоход ардын аман зохиолын олон төрөл уг үндэс нь болсон нь мэдээж.
Чингэхдээ бас харь соёлын нөлөөллийг ч үгүйсгэж болохгүй.
"Жангар"-т Энэтхэг, Төвд ззрэг орны соёл ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Жишээ нь "Жангарын хатныг Хйнари тэнгэрийн хүүхэн Хилбага Далбага Авайгэрэл" гэдэг хөгжимчин хүүхний дүрээр дүрсэлсэн нь Энэтхэг соёльш нөлөө юм . гэж судлаачид үздэг. Мангасын сүнс нь далайн арал дахь марлын гэдсэнд байдаг тухай домог ч Энэтхэг гаралтайг эрдэмтэд ажин тэмдэглэжээ. Миний ажигласнаар "Жангар"-т Энэтхэг, Төвд соёлоос туссан газар усны нэр цөөнгүй байна. Цаст цагаан уул, Галбар зандан (Галбарсун) модны эрдэнийн навч, ар Бумбын магтаал дүрслэл, Шарай голын гурван хаан, Лубсага мангас юм уу (энэ хоер зүил нь Гэсэр -иин нөлөө) бурхан шашны нэр томьёо, хортой бирмэн зэрэг нь Энэтхэг Төвд уран зохиолын нөлөөтэй холбоотой юм. Харин эдгээр нь зарим хүмүүсийн хэлдэгчлэн сүүлд нэмсэн зүйл огт биш. Энд онцлон үзүүштэй нэг зүйл бол мангасын дүр юм. "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг "Мангас" бол баатарлаг тууль дахь дайсан этгээдийн төлөөний нэр мангастай адил зүйл биш. Харин "манг+гу+с" гэж бүтсэн "манг" гэдэг аварга могойн монгол нэр болно.
Туулийн "мангас"-ын дүр бол ХҮ11 зуунаас хойш үүссэн. Өвөр монголын судлагч Мөнхзаяа 1988 онд "Монгол хэл утга зохиол" сэтгүүлд Энэтхэгийн Рагшис, Төвдийн дүд, монголын мангасын адил төстэй зүйл болохыг тэмдэглэсэн боловч мангасын дур нь Энэтхэг гаралтай гэж үзээгүй байна. Харин миний бие мангасын дүрийг Энэтхэгээс үүсэлтэй гэж үздэг. Яагаад гэвэл Асур тэнгэрийг тод бичгийн бурхны судруудад "Мангас", "Асар мангас" гэж орчуулсан байдаг бөгөөд "Ертөнцийн толь" гэдэг тод монгол гар бичмэл сударт ертөнцийн дөрвөн их тивийн нэг болох Замбуу тив Энэтхэгийн хойно баруун талд байдаг гэж заажээ. Энэтхэгийн үлгэр туульд дайсан этгээд нь далайн хойг буюу арал дахь "Рагшис"болно. Үүнийг монгол бичигт заримдаа "мангас" гэж орчуулж байжээ..
Энэтхэг төвдийн мангасын дүр болон монгол ойрдын "Жангар" зэрэг туулийн мангас "адилхан онцлог шинжтэй. Тухайлбал мангас дайсан этгээдийн төлөөний нэр болж хаан цолтой, хатан, орд харш, ард албадтай, маш их хүч чадал, эрдэм увдистай. 6, 10, 11, 12, 30, 1000 гэх мэт олон толгойтой. Дундах морин толгойг нь цавчин тасалвал үхдэг, хүн амьтныг булаан дээрэмдэж зовоон гасалгаж, бурхны шашныг эсэргүүцдэг ТЭРСЛҮҮ ЭТГЭЭД 60ЛОН ДүрСЛЭГДДЭГ.
"Жангар" тууль зохиогдоход ардын аман зохиолын олон төрөл уг үндэс нь болсон нь мэдээж.
Чингэхдээ бас харь соёлын нөлөөллийг ч үгүйсгэж болохгүй.
"Жангар"-т Энэтхэг, Төвд ззрэг орны соёл ихээхэн нөлөөлсөн байдаг. Жишээ нь "Жангарын хатныг Хйнари тэнгэрийн хүүхэн Хилбага Далбага Авайгэрэл" гэдэг хөгжимчин хүүхний дүрээр дүрсэлсэн нь Энэтхэг соёльш нөлөө юм . гэж судлаачид үздэг. Мангасын сүнс нь далайн арал дахь марлын гэдсэнд байдаг тухай домог ч Энэтхэг гаралтайг эрдэмтэд ажин тэмдэглэжээ. Миний ажигласнаар "Жангар"-т Энэтхэг, Төвд соёлоос туссан газар усны нэр цөөнгүй байна. Цаст цагаан уул, Галбар зандан (Галбарсун) модны эрдэнийн навч, ар Бумбын магтаал дүрслэл, Шарай голын гурван хаан, Лубсага мангас юм уу (энэ хоер зүил нь Гэсэр -иин нөлөө) бурхан шашны нэр томьёо, хортой бирмэн зэрэг нь Энэтхэг Төвд уран зохиолын нөлөөтэй холбоотой юм. Харин эдгээр нь зарим хүмүүсийн хэлдэгчлэн сүүлд нэмсэн зүйл огт биш. Энд онцлон үзүүштэй нэг зүйл бол мангасын дүр юм. "Монголын нууц товчоо"-нд гардаг "Мангас" бол баатарлаг тууль дахь дайсан этгээдийн төлөөний нэр мангастай адил зүйл биш. Харин "манг+гу+с" гэж бүтсэн "манг" гэдэг аварга могойн монгол нэр болно.
Туулийн "мангас"-ын дүр бол ХҮ11 зуунаас хойш үүссэн. Өвөр монголын судлагч Мөнхзаяа 1988 онд "Монгол хэл утга зохиол" сэтгүүлд Энэтхэгийн Рагшис, Төвдийн дүд, монголын мангасын адил төстэй зүйл болохыг тэмдэглэсэн боловч мангасын дур нь Энэтхэг гаралтай гэж үзээгүй байна. Харин миний бие мангасын дүрийг Энэтхэгээс үүсэлтэй гэж үздэг. Яагаад гэвэл Асур тэнгэрийг тод бичгийн бурхны судруудад "Мангас", "Асар мангас" гэж орчуулсан байдаг бөгөөд "Ертөнцийн толь" гэдэг тод монгол гар бичмэл сударт ертөнцийн дөрвөн их тивийн нэг болох Замбуу тив Энэтхэгийн хойно баруун талд байдаг гэж заажээ. Энэтхэгийн үлгэр туульд дайсан этгээд нь далайн хойг буюу арал дахь "Рагшис"болно. Үүнийг монгол бичигт заримдаа "мангас" гэж орчуулж байжээ..
Энэтхэг төвдийн мангасын дүр болон монгол ойрдын "Жангар" зэрэг туулийн мангас "адилхан онцлог шинжтэй. Тухайлбал мангас дайсан этгээдийн төлөөний нэр болж хаан цолтой, хатан, орд харш, ард албадтай, маш их хүч чадал, эрдэм увдистай. 6, 10, 11, 12, 30, 1000 гэх мэт олон толгойтой. Дундах морин толгойг нь цавчин тасалвал үхдэг, хүн амьтныг булаан дээрэмдэж зовоон гасалгаж, бурхны шашныг эсэргүүцдэг ТЭРСЛҮҮ ЭТГЭЭД 60ЛОН ДүрСЛЭГДДЭГ.
Мангасын орон нь нар шингэх зүгт оршино. Хүн амьтныг өрөвхийн залгиж, хувхай яс болгЪдог. Сүнс нь өөр зүйлд орших зэрэг нийтлэг шинжтэй. Бас Энэтхэг, Төвд, Монгол Ойрдын тус тусын аж байдалд зохицсон ялгаатай юм.
Ингэхлээр мангасын дүр нь ХҮ1 зууны сүүлчээр шарын шашин монтолд цөмрөн орж ирэхтэй хамт монголчуудад уламжлагдан "Жангар" мэт туулийн эсрэг этгээдийн дүр болсон нь лавтай. Тэгвэл энэ үеийн мангасын дүр нь "Монголын нууц товчоо" дахь мангасын дүртэй' ямар харьцаатай вэ? гэвэл, урьдын "амьтныг залгигч манч могой"г зааж байсан "мангас" "эх залгигч амьтны нэрийг "хүн ардыг залгин иддэг дайсан Рагшисийг заахад төсөөтэй онЦлогоор* нь утга шилжүүлэн хэрэглэжээ. ХҮ1 зууны сүүлчээс өмнө монгол хэлэнд "манг могой"-г заадаг "мангас" гэсэн үг байснаас биш, монгол уран зохиолд мангасын дүр гэж байсангүй. Энэтхэг, Төвдийн соёлЫн нөлөө Ойрдод ХҮИ зууны эхнээс хойщ нэвтрэн тод бичгээр орчуулсан Энэтхэгийн тууж зохиогдоход Төвдийн "Гэсэр" тууж нь мангасын дүрийг бий болгоход нөлөөлсөн. блон толгойт ах дүү гурван мангас з*эрэг дайсантай тэмцэлдэх Энэтхэг, Төвдийн баатарлаг тууль харь "Жангар"ыг зохиосон бололтой.
Төгсгөлд өгүүлэхэд "Жангар"-ын тууль ХҮИ зууны эхэн үеийн дөрвөн Ойрдын түүхт, явдал. түүхт хүмүүс ардын үлгэр домог зэрэг өв уламжлалд суурилан ХҮИ-ХҮШ зууны үеэс Алтай нутгийнхаа хүн ард эх орныхоо тусгаар тогтнолыг хамгаалж. жил насаа үзүүрт өлгөж, аяга цус, атга ясаа хайрлалгүй нэгдэн тэмцэхэд" урйалан дуудсан ^айтарлаг тууль билээ,
Ингэхлээр мангасын дүр нь ХҮ1 зууны сүүлчээр шарын шашин монтолд цөмрөн орж ирэхтэй хамт монголчуудад уламжлагдан "Жангар" мэт туулийн эсрэг этгээдийн дүр болсон нь лавтай. Тэгвэл энэ үеийн мангасын дүр нь "Монголын нууц товчоо" дахь мангасын дүртэй' ямар харьцаатай вэ? гэвэл, урьдын "амьтныг залгигч манч могой"г зааж байсан "мангас" "эх залгигч амьтны нэрийг "хүн ардыг залгин иддэг дайсан Рагшисийг заахад төсөөтэй онЦлогоор* нь утга шилжүүлэн хэрэглэжээ. ХҮ1 зууны сүүлчээс өмнө монгол хэлэнд "манг могой"-г заадаг "мангас" гэсэн үг байснаас биш, монгол уран зохиолд мангасын дүр гэж байсангүй. Энэтхэг, Төвдийн соёлЫн нөлөө Ойрдод ХҮИ зууны эхнээс хойщ нэвтрэн тод бичгээр орчуулсан Энэтхэгийн тууж зохиогдоход Төвдийн "Гэсэр" тууж нь мангасын дүрийг бий болгоход нөлөөлсөн. блон толгойт ах дүү гурван мангас з*эрэг дайсантай тэмцэлдэх Энэтхэг, Төвдийн баатарлаг тууль харь "Жангар"ыг зохиосон бололтой.
Төгсгөлд өгүүлэхэд "Жангар"-ын тууль ХҮИ зууны эхэн үеийн дөрвөн Ойрдын түүхт, явдал. түүхт хүмүүс ардын үлгэр домог зэрэг өв уламжлалд суурилан ХҮИ-ХҮШ зууны үеэс Алтай нутгийнхаа хүн ард эх орныхоо тусгаар тогтнолыг хамгаалж. жил насаа үзүүрт өлгөж, аяга цус, атга ясаа хайрлалгүй нэгдэн тэмцэхэд" урйалан дуудсан ^айтарлаг тууль билээ,
Хэвлэлд бэлдсэн P. Цүлтэмсүрэн
1 comment:
Сайн байна уу. Залруулга хийнэ үү. "Жангарын тухай" Б. Содном Шинжлэх ухааны сэтгүүл 1944 он No7, 24-25 дугаар тал гэж бий. ШУА д эрдэмтэн Б.Содном хэл зохиол судлаач, физикч Н. Содном гэж 2 өөр төрлийн мэргэжлийн амидаа нар бий. Овогийг нь андуурсанд залруулна уу. Баярлаа
Post a Comment