Цэнгэг агаар ухаан санаа сэргээнэ
8-р сарын сүүлч, сургууль эхлэхийн өмнөхөн цаг. Энэ жил цаг агаар гандуу байгаа болохоор хот суурингийн хүмүүс цэнгэг агаартай, ногоо цэцэг багсайсан газрыг ихэд хүсэж байв. Сэрээнэндорж, Шархүү хоёр хэд хоног агаарт гарч, гэр бүлийнхнээ амраагаад ирье гэж шийджээ.Тэгээд Сэрээнэндоржийн хамаатан, машин жолооддог нэг залуугаас бид хэдийг агаарт гаргаад өгөөч гэж гуйсанд санаснаар бүтэж, “аавын цээж” хэмээх ар тал нь задгай жижиг тэргээр зугаацах болов. Энэ ч магнай тэнийм хэрэг.Бороо хургүй, нар ээсэн тэр нэг өглөө Сэрээнэндорж гэргий Туяа, гурван хүүхдийн хамт, Шархүү гэргий Цэрмаа, хоёр хүүхдийн хамт хоёр жижиг майхан, хөнжил пүүгээ, гал тогооны хэрэгсэл ачаад, хөгжилдөн, машинд сууж шуугилдсаар Улаанбаатараас гарч Хатан Туулыг өгслөө. Жолооч хүү Зэ урьд нь энэ голыг өгсөн хэдэнтээ явж байсан болохоор зам мэднэ.
За чи биднийг шавайгаа ханатал зугаацаж болох нэг сайхан газар хүргэ дээ гэж Сэрээнэндорж тэр дүүдээ хэлжээ. Хүү их голоо өгсөн 70-80 км газар шулуухан давхисаар Уу булангаас нэлээд дээшээ, Загасчины булангийн цаад талд, голын хөвөө, ногоон ойн захын торгон зүлгэн дээр авчирлаа. Юутай амилуун зөөлөн бэ? Тунамал чийглэг агаар тэднийг угтан авч хацрыг нь илэн таалж золгох мэт. Харсан зүг бүрийд ногоон ой багшран, шувуухайд жиргэж сонсогдоно. Голын хойт биед биндэръяа чимэгтэй хадан халил нүд булааж, түүний оройгоор цагаан элэгт хүрэн тас шувууд дүүлэн нисэж нүдний хараа шалгана. Их голын ширүүн урсгалт цэнхэр ус саргиатан урсаж сувдан дусал шидэн бүхнийг чийглэн цэнгээнэ. Хаана ус элбэг байна, тэнд юм болгон цэнгэгээр амьсгалж сэтгэл баясгадаг.
Машин дээрээс хүүхдүүд буусан дороо торгон зүлгэн дээгүүр гүйлдэж шуугив. Туяа, Цэрмаа хоёр ч найман настай балчир адил хөл нүцгэлэн жиргэж бөмбөг хөөгч хүүхдүүдийн дунд ороод гүйлдэх нь сэтгэл булаам хөгжөөнтөй харагдаж байлаа. Шархүү, Сэрээнэндорж, Зэ хүү нар аяны хоёр шар майхан босгож, дунд нь газар ухан шавар зуух хийж эхлэв. Тэдний дунд “Гал алдаж түймэр тавин шуугиан тарихгүй байх хэрэгтэй”, “Хүүхдүүд ээ, усанд унахаас болгоомжилж байхгүй бол их голын эрэг гэмтэй шүү” гэсэн санамжийн үг хэлэлцэж байлаа. Тэд майхан дотор пүүгээгээ задлан, хивс газар тавина. Цэрмаа, Туяа нар хийсэн зуухан дээр хүүхдээр хуурай мөчир түүлгэн гал асааж, аяны тогоонд цай чанахдаа түргэн шаламгайгий нь магтаж баршгүй. Эдэнд юм бүхэн байгаа. Замдаа айлаас сүү, тараг, бэсрэгхэн төмөр саваар айраг авч ирсэн. Түүнийгээ Туяа усанд суулгаж хүйтэн байлгана гэнэ. Хээрийн зугаалганы ажилд хүн бүхэн оролцох дуртай болохоор тэр бүхэн нь бүтэмжтэйг өгүүлэх юун бэ?
Аялагчид сүүтэй, агаар шингэсэн халуун цай ууж, боорцог, чихэр жимс дэлгэн хүүхдүүдээ баясгаж бас ч шилний бөглөө нээгээд, дээжлэн хангай дэлхийдээ өргөж, балган суухдаа элдэв ажил явдлаа мартаж, хүссэн ёсоор толгой тархи нь амарч эхлэв бололтой.
Хөгжөөн наргианы үг хүн болгоны амнаас ундран:
Бид хоёр загасанд явлаа. Орой хоёр дахь, гурав дахь шөл буцалгаж ууна даа гэж Сэрээнэндорж хэлээд босоход, Цэрмаа ам булаалдах янзаар:
Та хоёр алдсан нь алд дэлэм, авсан нь барим гэгчээр хоёр жараахай барьж ирж чадах уу, үгүй юу. Харж л байя гэж дуугарлаа.
Туяа сэвхэрсэн борхон царайдаа инээмсэглэл тодруулан:
Манай өвгөн загасыг амаараа хэнээс ч дутахгүй барина. Ачир дээрээ чиний хэлсэн үнэн л болдог юм даа. Та хоёр хүүхдүүд битгий хоосон горьдоож үзээрэй гэв. Ийм үг сонссон хоёр хулсан уурга барьж, утас эвхээд гол руу явлаа.
Хүүхдүүд тэднийг дагахад Сэрээнэндорж хөмсөг зангидан:
Та нар хажууд очиж шуугилдаад загас үргээж орхино. Эндээ тогло. Уснаас хол байгаарай гэж зандран захиад, хоёул явж голын эрэг дээр очлоо. Тэд эхлээд дэгээгээ холхон шидэж нэлээд идэвхитэй байв. Хагас цаг ингэж биеэ усанд тольдсоноо залхуу нь хүрэв бололтой модны сүүдэрт очиж суулаа.
Шархүү янжуур асаан байгаль харж сууснаа, нэгийг санав бололтой:
Саяхан манайд ирсэн нэг мэдээнд зарим хятад хүмүүс “Монголчуудын дотор эв түнжингүй явдлыг л их өдөөх хэрэгтэй” гэж нэг нь нөгөөдөө захиж хэлсэн байх юм. Тэр хэр уршигтай үг вэ гэж асуулаа.
Сэрээнэндорж энэ асуултад баяссан юм шиг өндийж суугаад чихээ хөдөлгөн харж:
Тэр чинь манай монголчуудын араншинг судалж үзээд, манай хамгийн эмзэг талыг барьж авч хатгаж байгаа нь тэр дээ. Манай өөдгүй муу юм болгон дотроо эв эвдрэлцэн, нэг нь нөгөө рүүгээ занал дэгдээдэгээс л болдог түүхтэй шүү гэлээ.
Тэгэж л таарна даа. Бидэнд сөрөг бодлого баримталсан хүмүүс манай аль бүтэлгүй талыг л шүүрэн авч, түүнийг хөгжөөх гэж зүтгэх нь зүй.
Ээ, тэгэлгүй яахав. Чи бод доо, Шархүү! Манай оронд учирсан нийгмийн доройтол, ургашгүй муухай бүхэн хүмүүсийн хоорондын эв нэгдэл эвдэрдэгээс болдогийг түүх харуулж байна. Түүнийг манай руу өнгөлзөгч хар санаатай этгээдүүд андахгүй мэднэ. Тийм этгээдүүд тэр эмзэг талыг юуны өмнө шүүрэн авч, ил далд янз бүрийн аргаар монголчуудыг дотроос нь дэлбэлэх гэж өдөөж ирсэн. Тэр оролдлого нь тухайн цагтаа амжилтад хүрч тэднийг баясгаж ирсэн явдал ном судраар дүүрэн байгаа. Үүнийг 20,30 жил тоостой цаастай ноцолдож ирсэн хүний хувьд, сайн түүхч эцэгтэй байсны хувьд би төсөөлж ирсэн юм гэж Сэрээнэндорж хэлээд, хэсэг зуур бодлогоширсоноо:
Энэ талаар би чамайг түүхийн баримтаар цатгаж дөнгөх байх шүү гэж нэмж өгүүлэх нь сайхи хүн тэр сэдвээр ярихсан гэж хорхой нь гозгонон, тэсэж ядаж байгаа янзтай, халимагаа гэдрэг илж суув. Шархүү тэр байдалд олзуурхах янзаар:
Би ерөнхий тоймыг мэдэж байна, Сэрээнэн минь. Чи надад нээрээ түүхийн сонин баримтууд хэлж өгч, миний оюуныг жаахан хурцалж өг л дөө гэлээ.
Болох юм шүү. Чи шанд нь өгөх юмаа бодож бай гэж түүхч эр хэлээд, энэ талын баримтыг урсгасан нь сонин байв.
Түүнийг Шархүү шүлсээ залгин хорхойтон чагнаж байлаа. Тэнд усны битүү шуугианаас өөр ялаа ч нисэх чимээ гарахгүй аятай байв.
Чи бод доо! XIII зууны дунд үеэс оршин тогтносон Монголын их гүрэн Юан улсын үед 98 жил Бээжинд төвлөрөн байхдаа 11 хаан суусны найм нь дотоодын зөрчлөөр хөнөөгдсөн. Өлзийт Төмөр гурван жил хаан байгаад 1307 онд, Хайсан Хүлэг гурван жил болоод 1311 онд, Шадубала гэгээн гурван жил болоод 1324 онд, Есөнтөмөр дөрвөн жил болоод 1328 онд, Ашитхэв нэг жил суугаад 1328 онд, Хүслэн нэг жил суугаад 1329 онд, Төвтөмөр гурван жил болоод 1332 онд, Ренчинбал ердөө хоёр сар суугаад 1332 онд тус тус нүд анисан байна. За ямар байна вэ? Тэд нэг нь нөгөөгийнхээ ор ширээг булаацалдаад ингэж улс орон толгойгүй болж байж шүү дээ гэж яривал, Шархүү шүүрс алдан:
Нэг хаан алагдахад түүнийг дагаад өдий төдий хүн бас сүйрч, улсын ажил алба замбараагаа алдаж байгаа биз дээ гэв.
Энэ хоёр дээр хүүхэд гүйж ирэн, баясгалантай байдлаар инээн:
Ээж та хоёрыг ирж хоолоо зоогло. Барьсан загасаа үүрээд ирэхгүй бол муудаж орхино шүү. Бид түүнийг чинь аялуулъя гэж байна гэлээ.
За, чи бид хоёр ам алдсан. Тэгээд загасны өрөнд орж байгаа нь энэ дээ.
Өө, яахав. Хүйтэн усан дотор байвал өмхийрдөггүй гээд барьснаа голд аргамжиж орхиод ирлээ гэж тэдний амыг таглаж орхиё.
За за. Чи л энэ мэргэн үгээ хэлж үзээрэй гэж хөгжилдсөөр хоёр эр гуяа ганзгалан уургаа хоосон чирсээр гал тогоон дээр хүрч ирлээ.
Та нарын барьсан загасны гэдсийг би түүхийгээр нь идье гэж Туяа хэлээд, гал тогооны дэргэд бөөн шуугиан болов. Хүүхдүүд бас хөгжилдөнө.
Хээрийн хоолны амттайг хэлж барах арга алга. Гоймонтой халуун шөл ууж, тарган хонины махаар хийсэн шорлог, 50 гр халуун юмтай нийлэхээрээ орчлонд ховор амттай зоог болдогийг тэд үзэж хөгжилдөн байлаа. Шальсан ч үгүй дээ, таван том хүн гэхэд дөнгөж ганц лонхны ёроол үзсэн байна.
Тэнгэрт одод яралзан, сарны сүүн цагаан туяанд орчин тойрны байгаль ээлтэй өнгөөр тодрон харагдаж, голын усны урсгалын шуугиан чих баясгаж байв. Хүүхдүүд гадаа нуугдаж тоглоно. Томчуул усанд байлган хөргөсөн айргаа авчирч залгилав. Цэрмаа, Туяа хоёр түүдэг галаа сэргээж түүний гэгээн дөлөнд зэрэгцэн суугаад, аж байдлын элдэв ээдрээтэй явдал ярилцан бие сэтгэлээ зугаацуулах нь гайхалтай зүйл биш ээ.
Шархүү, Сэрээнэндорж хоёр тамхины оч гялалзуулан явж голын эрэг дээр очоод хонин чулуу сандайлан сууж, өдөр модны хаяанд хийж байсан яриагаа үргэлжлүүлэн байх нь нэн зугаатай. Тэр нь Шархүүд анчин хүн чоно буудан алж байгаагаас илүү дур сэтгэлийг нь хөгжөөж байв. Сэрээнэндорж өөрийн яриандаа “согтох” гээч болж, сэтгэлд нь түүхийн эгзэгтэй явдлууд ундран орж ирж, байн байн тамхиа сольж татаад л ... Түүхч болгон ингэж ярих сонирхолд автаад байдаггүй ч сонирхогчийн урмыг сэргээж байгаадаа баясдаг аж.
Монголын төрийн сүлд, түмний аз заяагаар Бээжингээс эргэн ирж Хар Хорумд залагдан, Аюушридар Билэгт хаан найман жил ор суугаад 1370 онд нас барсан. Түүний дараа бас л суудал булаацалдан, хаад ноёд бие биеийнхээ дээр гарах гэсэн атаат тэмцэл сэргэн галзуурч, хөнөөлт хэрэг үргэлжилсэн. Тэр нь Монгол улсыг тайван амьсгалж, хүчирхэгжүүлэх боломж олгохгүй байлаа. Төгстөмөр Усгал хаан ширээнд сууж байгаад 1388 онд хорлогдов. Энхзоригт гурван жил хааны ширээнд суугаад 1392 онд үл мэдэгдэх шалтгаанаар нас барлаа. Энхзоригтын дүү Элбэг Нигүүлсэгч гурван жил хаан байгаад 1399 онд алагджээ. Гүнтөмөр хоёр жил ор суугаад 1502 онд, Угч Хашхаа таван жил суугаад 1409 онд, Өлзийтөмөр гурван жил суугаад 1411 онд, Дэлбэг дөрвөн жил дээдсийн суудалд суугаад 1415 онд, Ажай 12 жил хаан байгаад 1438 онд, Тайсун овоо 13 жил хаан байгаад 1452 онд, Агваржин (жонон) ганц жил суугаад 1452 онд, Эсэн тайш гурван жил ор авч суугаад 1455 онд, Мэркус ганц жил суугаад 1456 онд, Тайсун нэг жил болоод 1455 онд, Молом зургаан жил болоод 1462 онд тус тус алагдсан. Тэр бүх алаан хядааны дүнд Монголын нэгдсэн байдал бутран, бүрэн задарч, улс орон биеэ даасан янзтай олон жижиг аймгууд болж хуваагдсан байна. Үүнд Хятадын Мин улсын хаад жигтэй их баярлан, Монголын тэр бутархай хэсгүүдийг хооронд нь улам эвдрэн, хядалцуулах явууллагыг байдаг хүчээрээ хийжээ. Тэр үед Хятадын хатгалгаар Ойрад, Халх хоёр хоорондоо тэмцэлдэн бүр дайн тулаанд нэг биш удаа хүрч илд зөрөлдүүлэв. Тийм тулалдаанд Мин улсын зүгээс эхлээд Ойрадад туслан тэдэнд зэвсэг өгч цэргийн хүчээр оролцож байснаа Халхын тал ихэд дийлдээд ноёд нь бүр зүүн тийшээ, Онон голын зүг зугтаахаар Мин улс эргээд Ойрадын эсрэг Халхад туслах болж хувирсан. Энэ нь хагарч бутран тэмцэлдэж байгаа монголчуудын тэр хагарлыг бүрэн туйлд нь хүргэх санаагаар чингэж яс хаян “өгөөмөр” царай гарган аашилсан хэрэг. Ийм санаатай “нөхөд” монголчуудад “хань” болж шүү дээ. Үүнээс цааш хэтэрсэн юм их бий гэж Сэрээнэн өгүүлж, тэргэл сарны цагаан гэрэлд босож, голын хөвөө даган хэд алхаад
Миний нутгийн энэ анхилам агаар, сүрлэг ганган байгалиас хүн салах арга алга шүү хэмээн хэлснээ:
Байдал ийм тааламжтай учир харь орны сувдаг сэтгэлтнүүд бидний түүхэнд гарсан тэр явдал адил хооронд нь хямралдуулж байгаад өөрсдөө эзэн суух санааг л тэд дотроо агуулж яваа юм шүү дээ. Үнэхээр итгэхэд бэрх хүмүүс дээ, цаад хятадууд чинь гэлээ.
Хөөе! Та хоёрын үлгэр дуусах болоогүй л байна уу? Одоо унтаж амарвал зүгээр биш үү гэж хоёр майхны дунд улалзаж байгаа түүдгийн дэргэдээс Цэрмаа хашгирлаа.
Сэрүүн байгаа хүүхдүүд бас “Наашаа ир ээ” гэж орилолдов.
Энд нэг шил юм байна. Та хоёрт хүрэхгүй дуусах нь байна шүү гэж Туяа бас өндөр дуугаар хэллээ. Сэрээнэн тэдэн рүү хандан:
Бид хоёрт хувь үлдээхгүй бол та нарт загас өгөхгүй шүү хэмээн наргиан дэгдээж хариу хэллээ. Хүүхдүүд шуугилдан “Аав загас барьсан байна шүү” гэж хэлээд тэнд наргиан болсоор байлаа.
Хүүхэд, томчууд ялгалгүй өглөө нар дээр хөөрсөн хойно босож, шар майхнаа түнхэлзүүлэн байж гараад зүлгэн дээгүүр гүйцгээж, амьсгалын дасгал хийж сарвалзан байснаа алчуур бариад гол руу гүйлдэв. Өтгөн шар цайнд боорцог дэвтээн идэж, нүцгэн цээжээ наранд ээж суухдаа Туяа яриа үүсгэн:
Загасчид дагаж явах ч сайхан юм байна. Өглөө шарсан загасны мах идэх ямар гоё юм бэ гэж үг өдлөө. Цэрмаа энэ үгийг угтан авч:
Нөхөд минь, та нар наад амьтдынхаа гэдсийг битгий үмхлээд бай. Түүхий загасны гэдэс ямар олиг байх вэ гэвэл Сэрээнэндорж царайгаа хувирган:
Шархүү! Чи бид хоёр энэ хоёр хүүхэнд ингэж дарлуулж байх нэг л биш санагдаад байна. Явъя, хоёулаа. Эдэнд хэн болохоо харуулъя гэлээ.
Хоёр эр уургаа бариад тэр дээр харагдаж байгаа хадан хясаа руу алхав. Жолооч Зэ хүү тэргээ асаан төлгөнд мордлоо. Өдрийн хоолон дээр халуун шавай, шарсан элэг, сэмж идэх нь гарцаагүй болов. Хоёр хүүхэн хувин саваа бэлтгэлээ.
Загасчин хоёр дэгээ шидээд өглөөний хоол хайсан өлөн загас чийгний улаан өтөн өөшийг дуртайяа үмхэн, тохой, төө хэмжээний хоёр гурван амьтан уургалаад:
Хүүхэн, хүүхдүүдийн нүдний хорыг гаргах антай боллоо гэцгээн дахиад суганыхаа булчирхайг цочтол нь дэгээ шидсэн боловч түүнийг нь загас эс үмхэх нь хяслантай байлаа.
Тэд хадны сүүдэрт сууж тамхиа асаагаад урьд үдэш ярьж байсан зүйлээ үргэлжлүүлэхэд хүрэв.
Өмнө зүгийн хөрш маань цаанаа л нэг элэг буруутай байх юм гэж Шархүү яриаг сэргээн үүсгээд:
Манай монголчуудын эв нэгдэл яагаад тэгэж дагнан эвдэрч байдаг юм бэ гэж Сэрээнэндоржид хандлаа. Цаад эр нь тамхиа сорон бодолхиймэр аядаад найз нөхөртөө ойртон ирж суунгуутаа:
Бид үүнийг судалдаг ухаантай. Түүнд хэдэн зүйлийн бодит шалтгаан байгаа юм. За эрх баригч ноёд, даамал нар бие биеэсээ илүү эрх дарх эдлэн бусдыг хөл доороо байлгах гэсэн эрмэлзэлээр. Нөгөө гэвэл бас бие биенээсээ илүү хөрөнгө юмтай байх хүсэлд автан. Гуравт гэвэл, харийн улс гүрний хатгалгад автан, түр зуурын ашиг хонжоонд шунаж, тэр хар санаатанг дагалдах, биеэ худалдах шалтгаануудаар дотроо хямралдан, нэг нь нөгөөгийн эсрэг бүр илд зөрүүлэхэд хүрдэг бололтой байдаг. Тэгээд манай дотоодын зөрчил хямрал бол судалж үзэхээр заавал харийн хар дотортонгуудын ятгалга, шахалтаар хүчийг олдог баримт их дайралдаж байгаа нь анхаарал татдаг юм гэж Сэрээнэндорж ярьж байлаа.
Шархүү тэр үгийг сонсож байснаа уртаар амьсгалж:
Чи тэр сонин баримтуудаасаа надад нэмээд хэлээд өгөөч гэв.
Хамгийн наад захын баримт бол Монгол Манжийн хаанд эзлэгдэхийн эхлэлийг бусадтайгаа эв эвдэрсэн Өвөрлөгч нутгийн Нуун арван хошууны засаг ноёд тавьсан. Тэр ноёд нь эрх дарх, шан хишиг горилон өөрсдөө Манжид дагаар орсон. Тэр зангий нь Манжийн хаан мэдээд өглөгч зан гарган, өөрийнхөө гүнжийг хүртэл хатан болгон хайрлаж, элдэв цол хэргэм өгсөн. Өвөрлөгч нутгийн бусад ноёд тэр Нуун хошуудын ноёдыг дуурайн дагасан учиртай. Тэгээд л монголчууд гурав тасраад жар жаран жилийн зайтайгаар Манжийн хааны “өмгөөлөл”-д орсон хэрэг. Ингэж “хишиг хүртээн” худалдан авч талдаа оруулдаг нь Хятадын эртнээс дадсан сонгодог арга. Түүнийг Манжийн хаад зээлэн авсан учиртай. Энэчилэнгээр Монголд учирсан бүтэлгүй муу явдал бүхэн дотоодын зөрчил хямралаасаа голлон шалтгаалдаг. Үүнийг нь ч харийн хар санаатангууд ажиж мэдээд, манай доторхи зөрчил тэмцлийг гал дээр тос хийж байгаа адилаар асаан өөгшүүлж бадраахыг эрхэм болгож ирснийг чи сайн мэдэж аваа биз гэж Сэрээнэндорж ярилаа.
Чи 1930-аад онд болсон их хэлмэгдэлтийг бас л ингэж дотоодын зөрчилтөй холбоотой гэж үздэг үү хэмээн Шархүү бас асуув.
Үүнийг бид бүр гүйцэд судлаагүй байна. Гэхдээ бас л хойд хөршийн хатгалгаар хийсэн. Фриновский 113 хүний нэрийг Х.Чойбалсанд гардуулан өгч “Энэ этгээдүүд танай орны заналт дайсанд бие сэтгэлээ өгч, тэдний төлөө ажиллаж байгааг бид мэдсэн. Танайд одоо Японы милитаристуудын тагнуулын том бүлгүүд идэвхитэй ажиллаж байна. Тэд өнөө маргаашгүй та нарын толгойг хэрчиж аваад, төрийн эргэлт хийх гэж бэлтгэж байна шүү. Хэн нь хэнийгээ гэсэн үзэлтэй дайсантай өрсөж л юу болохыгоо үздэгийг Зөвлөлтийн туршлага харуулж байна...” гэж хэлээгүй бол тэр олон мянган гэмгүй хүмүүс баригдан амь насаа гээхгүй байсан байх шүү гэж Сэрээнэндорж бодлогоширон байж хэлээд, тамхиа нэрж хэсэг зуур сууснаа:
Чи бодоод үз л дээ. Тусгаар улсын төр засгийн тэргүүнүүдийг барьж нийслэлдээ аваачаад, буудан алж байдаг тийм лут эрх эдэлдэг улс дэлхий дээр ЗХУ-аас өөр хаана байдгийг би мэдэхгүй юм гэж нэмэн өгүүллээ.
Тэр чинь манай улсын төрийн дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс эрээ цээргүй оролцон, дур зоргоороо аашилж байгаа хэрэг мөн үү гэж Шархүү бас асуулаа.
Чи түүнээс өөрөөр яаж уг хэргийг тайлбарлах гээ вэ? Чи надаас огт илүү зүйл асууж байна шүү, Шархүү гэж Сэрээнэндорж мөчөөрхөх янзаар хэлэв.
Хэсэг зуур хоёр нөхрийн яриа дууссан мэт чив чимээгүй байлаа. Шархүү босож, уурга авч голын ус руу харж зогссоноо нэгийг санав бололтой:
30-аад оны тэр их нүгэлийн гол буруутан эзэн нь Чойбалсан мөн үү гэж бас асуугаад Сэрээнэндоржийн дэргэд бүр ойртон ирээд:
Ингэж бодогдохоор байдаг. Гэхдээ үүнийг тун нарийн судлаж үзээд дүгнэн хэлэх учиртай. Би тэгэж хэлж чадахгүй байна. Чамайг нэг мундаг хүчтэй эр барьж аваад “Чи эхнэрээ одоо нугасалж ал. Эс тэгвэл би чамайг нугаслана” гэвэл чи яах вэ гэж Сэрээнэндорж хариу асуулаа. Шархүү бодол болон зогсож байгаад:
Одоо бид яах ёстой вэ хэмээн хариу нэг бүрхэгдмэл шинжийн асуулт тавив.
Тийм ээ. Үүнийг бас л бодох ёстой. Юуны өмнө түүхийн ийм том сургамж байсаар байтал түүнийг сонсохгүй байхыг хичээн, нүүр буруулан зүтгэж яавч болохгүй биз. Тэр хэргийг өмгөөлөн зөвтгөх гэж бас оролдвол хэлмэгдлийг дахиад үргэлжлүүлэх гэсэн хэрэг болно. Тэгээд л монголчууд бас дотроо хоёр анги бүлэг болоод л хоорондоо нүдэлдэж гарах шинж одоо харагдаж байна гэж түүхч эр хэлснээ усны урсгал хэсэг зуур харж байгаад нүдээ том болгон:
Одоо олон анги бүлэглэл болж харгалдах, элдэв нам зам байгуулан бие биеэ гоочлохыг бид хамгийн аюултай зүйл гэж үзэх ёстой болов уу? Тэр бүхэн бол эв нэгдлээ хутгалан бутаргаж Монгол Улсаа доройтуулан, харийн өнгөлзөгчдөд хормой дэлгэн бөхийж, найр тавин зузаан дэвсгэр засаж өгч байгаа хэрэг болох шүү дээ гэж шуудхан хэллээ.
Загасчид олз багатайхан майхан дээрээ ирэв. Өдөр Зэ хүү ганзага дүүрэн ирж, таван цулын шөл амсан, хонины халуун шавай үнхэлцгээлээ. Хүүхдүүд ёстой л нар нь гарна гэдэг болж бужигнана. Түлээний нүүрсэн дээр шарсан шинэ махны шорлог гоц амттай байлаа. Гэдэс мэдэхээр сайхан айраг Зэ хүү сая авчирч модны сүүдэрт суугаад хуруудаж эхлэх нь бас нэг ая байв. Хээрийн хоол гоц амттай байв. Бүсгүйчүүд ойд явж хэдэн шар улаан мөөг түүж ирсэн боловч тэр нь Агьтын хөндийн мөөгийг яахан гүйцэх вэ?
Үд хэлбийж байх үеэр хотоос дугуйтай, мотоцикл унасан, бас машинтай хүмүүс голын дагуу ирж загасчилах нь нүд булааж эхлэв. Гайхалтай нь Шархүү, Сэрээнэндорж хоёрын дэгээг үнхдэггүй загаснууд тэр хотоос ирсэн хүмүүсийн уургыг арвинаар мялааж байх нь хачирхалтай. Түүнийг харсан Сэрээнэндорж толгой сэгсрэн:
Загасыг хүслээр биш, уран аргаар барьдаг юм шив гэж байна. Загас барих аргыг хайлгүй, энд ямар хүмүүс ирж байна вэ гэж ажиж суусан Шархүү хэнэггүй царайлан инээсээр:
Юм бүхэнд урлаг байдаг бололтой. Түүнийг олж эзэмших хэцүү юм шив гэж дуугарлаа.
Нар уулын толгой руу бууж эхлэхэд аялагчид шар майхануудаа буулган “Аавын цээж” машиндаа ачиж эхлэв. Хүүхдүүд эндээс явах дурамжхан байгаа бололтой.
Маргааш дахиад амралтын өдөр болдог ч болоосой гэж Туяа бас хэлэв.
Бид дахиад ингэж явна шүү. Та нар мөнгөө л сайн базааж бай гэж Шархүү тэр үгэнд хариу болгон хэллээ.
Аль ч нууц газар дороос гарч ирдэггүй
Шархүү, Сэрээнэндорж нар Туул өгсөөд хоёр өдөр хөгжилтэй амраад тоос татуулан буцаж хот орохоор давхиж байв. Тэд зориудаар зам хазайн Баянзүрх уулын араар явж оройн сэрүүнд голын захад бас жаахан зугаацъя гэж тэнд тормос даржээ. Голын хөвөөний зүлгэн дээр бүгд тэрэгнээс буун бас хүүхдүүд бөмбөг өшиглөн гүйлдэхэд Туяа тоглож байгаа хүүхдүүдэд хандан:
Голын ус энд их ширүүн урсгалтэй харагдана. Тэр цаана чинь хуйларч эргэлдээд усны том эргүүлэг байна шүү. Усанд битгий ойрт! Бөмбөгөө уулын хажуу өөд өшиглөж тогло гэж зааварлан, тэднээс хараагаа салгахгүй байв. Сэрээнэндорж Цэрмаа хоёр тэргэн дээрээс бидонтой айраг буулган аяны дугараа барина.
Шархүү аль хэдийнээ уулын ар хэсэн бөөн хаданд оччихсон, чулуу шинжээч адил газар ажиглан харагдав. Тэрээр нэг нуранги хадны ёроолд зогсон, түүнийг ёстой л тоглоом үзсэн хүүхэд адил шохоорхон шүлэнгэтэн харж байснаа:
Яг мөн дөө. Тэр хүн чулууны хацар дээгүүр нь дамнаад доошлон явж, зүүн энгэрийг нь дагаад гарсан цайвар судал яг л ийм янзтай шулуухан байсан. Энэ чулууны өнгө нь ч яг адилхан байна. Тэр хүн чулууг эндээс авснаас эс зайллаа гэж үү хэмээн ганцаараа ярьж байтал нь Сэрээнэндорж хажууд нь ирээд доогтой янзаар инээн харж:
Чи бас хээрийн хадтай юугаа ярьж эхлэв дээ? Гаргууд сайн луужинчин болох гэсэн хүн 100 булгын туруу, 100 хадан чулуу, 100 хүүрэн дээр очиж жодныхоо номыг уншдаг гэсэн. Түүн шиг чи ид шид олох гээд л энэ эзэнгүй хээрийн хад, уултай ярилцан ном уншиж эхлэв үү гэж дооглолоо. Тэдэн дээр Цэрмаа, Туяа хоёр хүрч ирэв. Тэд Шархүүг тойрч зогсоод:
Энэ морин толгойн чинээ молор эрдэнэ байна уу?
Чи эндээс “Барон Унгерн”-ий булсан алтыг олоо юу?
Сайн залбирч сүсэглээд тэр алтаа ав гэж дооглон шуугилдаж эхлэв.
Би эндээс юм бүгдийг олж магадгүй боллоо шүү гэж Шархүү хариу наргиан болгосноо, царайгаа төв болгон нурангидуу хадыг харж зогсоод:
Та нар хар л даа! Эндээс хүн чулуу авсан байгаа биз дээ? Тийм ор харагдаж байгаа биз гэж асуулаа.
Сэрээнэндорж хаданд ойртон очиж харж байснаа:
Эндээс ямар нэгэн хүн чулуу авсан байнаа. Тэр хадны ёроолыг ухаж байгаад хонхор дотроос нэлээд том чулуу авсан мөр ч байна. Тэгэхдээ арай сая аваагүй бололтой. Чи чулуу алдсан юм биш биз дээ гэж бас тоглоомын үг хавчуулан хэллээ. Шархүү гайхшран дуугүй зогсоно. Цэрмаа хажуунаас нь:
Манай энэ хүн яг л жороо морь алдсан хүн адил нэг чулууны эрэлд орсон амьтан даа. Түүнийгээ л хайж яваа царай нь энэ гэж хэлэв. Үүнээс үүдэгдэн Шархүү нөхдөдөө хандаж, Агьтын хөндийн эхэн дээр байгаа хүн чулууны тухай дэлгэн ярьж эхэллээ. Тэнд нэлээн удаан яриа болов.
Эндээс тэр сайхи хүн уг чулууг хийсэн хадыг авсан байж магад гэж бодож байна уу? Чи тэр хүн чулууны учрыг олох гэж зорьдог бол үнэхээр анхаарал татах муухай зүйл юм гэж түүхч эр хэлээд, уг газрыг шинжих байдлаар харцгаав. Юм нэлээн мэддэг хүн л уулын арын чулуу зөөлөн байна гэж бодож, эндээс тэр юмаа авчээ. Энэ ууланд ямар ч чулуу байж болох сонин тогтоцтой газар байна хэмээн Сэрээнэндорж ярьж байлаа.
Шархүү тэндээс тал тоосгоны дайтай чулуу шилж авав. Ингээд зугаалагчид хотын зүг шулуудан давхилаа. Замд Сэрээнэндорж бодол болон явснаа:
Надад чулуу сайн таньдаг мастер бий шүү. Чиний энэ чулууны учрыг олоход тэр мастер туслах байх аа хэмээн ам дуугарлаа.
Шархүү ажилдаа оров. Тэрээр олзны чулуугаа цаасанд боож бариад дэд хурандаа Соном дээр орж ёслон мэндлээд, нөгөө олзоо үзүүлэн, нэлээд бодлогоширсон янзаар:
Би Агьтын хөндийн хүн чулууг энэ Улаанбаатарт хийсэн юм уу гэж бодлоо. Үүнийг Баянзүрх уулын араас олж авлаа. Энэ чулуу яг тэр хүн чулууг хийсэн хадтай адил юм шиг санагдаж байна хэмээн илтгэв.
Дэд хурандаа чулууг авч үзэж байснаа Шархүүд хандан, ухаан сийлсэн байдалтайгаар:
Би юугаа мэдэх вэ? Энэ чинь тэр хүн чулууны чулуутай яг ижил байна уу гэж асуув. Сайхи эр чулуугаа зааж:
Та хар даа, дэд хурандаа! Энэ судал чулуун хүнд байж байгаа, шаргал өнгө сэлт нь миний нүдэнд тусаад нэг л содон харагдаад байгаа юм хэмээн ярьвал Соном халзан толгойгоо илэн үгээ зөөж:
Миний бодоход энэ чулууг сайн судалж баттай мэдэх хэрэгтэй байна. Чи чулуу сайн мэддэг хүн аваад тэр Агьтын хөндий рүүгээ нэг ухасхийгээд ирвэл яасан юм бэ? Нөгөө засварчин Лю овогтыг хөнөөсөн хүн олдох янз байна уу гэж асуулаа. Шархүү тайван царай гарган бодож үзсэнээ:
Лю овогттой холбогдолтой этгээд биеэ нэлээд сүрхий далдалж байгаа нь лавтай. Түүнийг алгуур, тухтайхан эрэх ёстой биз. Түүн дээр цагдан сэргийлэхийн нөхөд шургуу ажиллаж байгаа. Би Агьтын хөндий рүү яваад ирэхэд татгалзахгүй. Та л үүнийг мэд гэж хариу өгүүлэв. Шархүүг ажлаа хийж бай гэж дэд хурандаа хэлээд тасалгаанаасаа гаргасан болно.
Хоёр хонож байтал Шархүүг хэлтсийн дарга, дэд хурандаа дуудаж уулзаад адар ширтэн бодол болж байснаа намуухан дуугаар:
Ахмад аа! Чи нөгөө ярьж байсан ажилдаа яваад ир. Тэр хүн чулууны хэргийг чамаас өөр судлан мөрдөж байгаа хүн одоогоор манайд байхгүй. Тэр бол үнэхээр ноцтой зүйл. Монгол Улсыг устгаж газар нутгийг нь эзэнгүй болгоод өөрөө эзэн суух гэсэн этгээдийн хорон санаагаар босгосон хөшөө шүү дээ, тэр бол. Тэгээд хожим хойчийн цагт “Энэ нутгийн эзэн нь би байна. Бүр эртнээс бид энэ нутгийг эрх мэдэлдээ авч, хараандаа байлгаж ирсэн” гэж хэлэхийн тулд тэр этгээд хүн чулуугаар гэрчийн баримт болгох санаа гарган хийсэн учраас манай улс орны аюулгүй байдалд заналхийлсэн хорт явдал гэж бид түүнийг үзэх ёстой. Энэ талаар чиний бүр анхлан бодож олсон бүх баримт бол туйлын зөв хэрэг гэж би үздэг. Тэгэхээр тэр асуудлыг нотлон илчлэх хэргийг чи туйлд нь хүргэхийн тулд улам шаргуу ажиллах ёстой. Бид чиний энэ ажилд дэмжлэг үзүүлнэ гэж ярилаа. Шархүү Соном даргын энэ үгэнд дотроо баясан урамшиж байв. Өдгөө Агьтын хөндий рүү зориуд явах гэж байгаагийн үндсэн зорилго нь тэнд байгаа чулуун хүнийг Улаанбаатарт хийсэн эсэхийг нотлон тогтоох хэрэг болохыг тэд бас хэлэлцсэн байна.
Соном даргаас үүрэг авсны маргааш нь Агьтын хөндий рүү явах болов. Яамны авто грашаас явах “Газ-69” машин чинь жаахан сааталтай байгаад одоо бэлэн болсон гэж Шархүүд хэлжээ. Ингэж явахдаа чулууны мэргэжилтэнтэй хамт очно. Чи тэр таньдаг Зул гэдэг хүнээ надтай уулзуулан, маргааш явах болгож өгөөч гэж Шархүү Сэрээнэндоржоос хүсвэл түүхч эр чулууны мастерийг дагуулаад би өөрөө хамт явж тэр хүн чулууг үзье гэж хариу хэллээ. Тэгтэл Цэрмаа би та нартай хамт явна гэнэ. Ингэж тэр оройжин бужигнаж, жаахан хувийн бэлтгэл хийгээд явахыг Соном дарга бас зөвшөөрлөө.
Маргааш нь биш, нөгөөдөр нь өглөө эртлэн таван хүн суусан хөнгөн тэрэг Улаанбаатараас гарав. Хэргийн нарийн учир газар дээр нь очиход аяндаа өөрөө мэдэгдэх нь илэрхий. 400 гаруй км замд тэргэн дотор хөгжөөнтэй шуугилдан явж, хааяа буун хүйтэн юм уугаад, чихэр боов хүлхэн давхина. Замд ойролцоо хоёр ч айлд буун ширэн хөхүүрт исгэсэн айргаар ходоодоо мялаав. Тэд ингэж довтолгосоор оройхон Агьтын хөндийн хойт уулын ард байгаа Шархүүгийн хөдөө гэрт очлоо. Эдний аав Төмөр гуай 3 жилийн өмнө төрөл арилжсан, тэр цагт хүү бэр хоёр нь Улаанбаатараас очиж хөдөөлүүлэхэд оролцсон. Одоо тэднийд 80 хол гарсан ээж Должин нь, Шархүүгийн дүү Гончиг нутгаасаа гэргий аваад голомтоо сахиж байгаа болно. Тэд энэ Гончигийн гэрт орсон дороо хонь хурга нийлнэ гэгчээр бөөн шуугиан болж учран, ануухан байгаа ээж нь нүднээсээ дусал бөмбөрүүлж хүү бэр хоёроо тэврэн учирч уулзлаа. Гэрийн эзэн Гончиг тэр дороо нэг төлөг төхөөрүүлэн шинэ шөл хийдэг юм байна. Хонины гэдэс дотрыг арчиж янзлахад Цэрмаа хүүхэн ханцуй шамлаад орж явчихдаг нь таатай байлаа. Ингэж тэд таван цулын шөл балган тавлаж, эднийд хоноглоод маргааш нь аажуухан босож цай уусан дороо Агьтын хөндий рүү гарав.
Очиход Хүн чулуу мармийж өөвийгөөд, хилэнтэй ч юм шиг муухай царайлан зогсож байлаа. Чулуун “лүдэнд” ямар нэгэн хүний гар хүрсэн шинжгүй, харин мал ирж шөргөөгөө болов уу гэмээр үс ноос наалдсан байв. Түүний орчин тойронд сахлаг ногоо урган, уг газар нь хөрс их шимт нутаг болох нь илэрхий байлаа. Тэд тээж очсон чулуугаа гарган “хөшөө”-ний дэргэд барьж нийлүүлэн үзвэл ямар ч ялгарах зүйлгүй, яг нэг газрын хөрсөнд байсан ижил хад мөн болох нь сохор хүн тэмтэрч үзсэн ч танигдахаар байв. Дагуулж ирсэн Зул гэдэг идэрхэн насны эр үүнийг шинжилж үзээд:
Энд байгаа хад тээж ирсэн чулуу хоёрт ямар ч ялгаа алга. Задлаад найрлагыг нь үзсэн ч ийм л байгаа гэж оношлон, түүнийг баахан үзэж байснаа Зул чулууны тухай ном ярилаа.
Энэ бол улаан боржинд багтах хүрэн боржин байна. Босоо ширхэгтэй, гялтганах одод нь тархайдуу энэ чулуу элбэг биш. Манай нутгийн хээрийн бүсийг голлоод ийм янзын боржин чулууны бүс байгаа. Түүнд Улаанбаатарын дэвсгэр нутаг хамрагддаг. Говь тал руугаа боржин их арвин байгаа. Галбын гурван хийдийг Дулдуйтын Равжаа гэгээн байгуулахдаа зарим дуганыг дан боржингоор барьсан байдаг. Боржин чулуу бол олон төрөл боловч үндсэн гурван бүлэгт хуваагддаг юм. Үүнд: аргай боржин, хятгануур боржин, хадан цагаан-ийм гурван янз байна. Энд байгаа Хүн чулуу бол аргайдаа багтах чулуу юм гэлээ. Зул бол өөрөө эх орныхоо чулууг гаргуун судалсан, энэ талаараа өндөр мэдлэгтэй, яриа хөөрөөгөөрөө мэдсэнээ бусдад таниулан хэлж чаддаг, нэлээн ч хөгжөөнтэй эр болох нь аяны замд танигдсан байна.
Сэрээнэндорж нөхрөө магтах аясаар танилцуулан ярих нь бас чихэнд чимэгтэй аж.
Үүний хэлж байгаа зүйлд алдаа гарахгүй. Зулаа ямар ч орны чулуучин ирээд ном хаялцахад дээр нь гарна уу гэхээс дор нь орохгүй дээ гэж хэлж байв. Энэ үг хүний нүүрийг хараад хэлдэг хоосон магтаалын үг биш болох нь энд байгаа хүмүүст илэрхий байв. Зул цааш ярих нь:
Боржин бол таван өнгөнд хуваагддаг. Шар, улаан, цэнхэр, цагаан, хар хүрэн гэж ялган үзэж барилгын өнгөн тал, түүний гоёл чимэглэлд өргөн хэрэглэдэг болсон. Ингэж энэ хадыг ашигладаг болсон нь 4000 жилийн түүх лав байна гэж чулуу судлаачид хэлж байгаа. Энэ бол таавар, таамаглал биш, шинжлэх ухааны судалгаан дээр гарч ирсэн зүйл гэж Зул хэлж байлаа.
Үүнээс үүдэгдэн Сэрээнэндорж тодорхой санал хэлэв. Тухайлбал, энэ хөндийд “эзэн” царай гарган зогсож байгаа энэ чулуун хүний сүгийг нэн даруй булгалан авч, эндээс зайлуулан хаях хэрэгтэй байна. Энэ бол манай улсын аюулгүй байдалд заналхийлсэн, ёстой бузар булай зүйл. Үүнийг анхлан санаачилж, тусгайлан чулуу шилэн олж хийлгээд энэ шимтэй сайхан газарт зориуд авчирч босгоно гэдэг чинь монгол хүнийг бууны дуу гаргалгүйгээр бүгдийг устгах гэсэн далдын том башир бодлогын илрэл зайлшгүй мөн. Энэ чулуун хүний сүг бол мөд амилан босож ирээд манай өнө эртний хөшөө дурсгалуудыг хортой утга санаагаараа бузарлана. Бид эх орныхоо хэрэгт өндөр сонор сэрэмжтэй хандаж байгаа гэдгээ харуулахын тулд үүнийг нэн түргэн авч хаях ёстой гэж том үгийг түүхч эр зоригоор хэллээ.
Энэ үгийг сонсож байсан Зул нэгийг санав бололтой:
Энэ сүгийг авч хаяад тэр дайсагнагч этгээдэд хариу цохилт болохоор юм үүний суурин дээр босговол зүйтэй болно байх гэв.
Сэрээнэндорж Зулын үгийг тосон авч арай л ханцуй шамлалгүйгээр:
Би чулуун барималчин Зулын саналыг дэмжиж байна. Энэ газар дээр эх орноо өмнө зүгээс ховдог сэтгэлтэнгүүдийн удаа дараагаар манай улсад халдан довтолсон түрэмгийллийн өөдөөс зориг баатарлагаар тэмцэн тулалдаж байсан эрэлхэг тэмцэгчийн дүрийг энэ маримгар чулууны оронд босгох хэрэгтэй байна. Тэр нь чухам хэн гэгч ямар баатар зоригтон байхыг би түүхээс судлан олж гарган, тэр дурсгалын хөшөөний зургийг хийлгэж өгнө гэж хэлэв. Зул Сэрэнэн түүхчийн үгийг сонсоод бодолхийлж байснаа:
Би доктор Сэрээнэндорж гуайн гаргасан зураг ёсоор энд босгох хөшөөг эх орныхоо боржин чулуугаар шүүж хийнэ гэж бас амлалаа.
Энэ үгсийг сонсож байсан Цэрмаа тэрэг рүүгээ гүйн очиж нэг шил идээний дээж авчран Шархүүд өгч:
Энэ сайхан санал гаргаж байгаа эрдмийн нөхөддөө баръя гэлээ. Тэр дороо Шархүү сархад хундгалан барьж:
Та нөхдийн аугаа их эх оронч санал даруй хэрэгжих болтугай гэж өргөлөө.
Аялагчид ийм зүйл үйлдэж хийгээд тэндээсээ тэргэндээ суун давхиж Агьтын хөндийн баруун уулыг онилон давж, Шархүүгийн эцэг Төмөр гуайг нутаглуулсан газар очиж уулын өвөрийн нарлаг, тэгш ногоон талбай дээр буун хотод бэлтгэж ирсэн идээний дээж, чихэр, цагаан будаа, нунтагласан цай өргөн хүндэтгэл илэрхийлээд, хэсэг зуур байв. Ингэж ёс хийхийн тулд л Цэрмаа эднийг дагаж хотоос ирсэн нь хэн бүхэнд ойлгогдож байлаа. Өвгөдөө нутаглуулсан газрыг гурван жилийн дараа тайлдаг монгол ёсонд энэ тахилга үйлдсэн нь яг нийцэж байгаад хүмүүс сэтгэл хангалуун байсан нь мэдээжийн хэрэг.
Зорчигчид үд хэвийж байх үеэр тэндээс тэргэндээ сууж Улаанбаатар хотын зүг хээрийн дардан замаар хүнгэнүүлэн давхижээ. Тэд шөнө дундын үед Шар хөвийн дөрөлж дээр ирж хотын анивчин байгаа түмэн гэрлийг харсан байна.
Шархүү хамт явсан хүмүүстээ талархал илэрхийлэн, салахын мэнд мэдэлцээд, гэртээ ирж хоносны маргааш өглөө дэд хурандаатайгаа уулзан, Агьтын хөндийд очоод ирсэн тухайгаа илтгэж, энэ талаар бичсэн богино илтгэх хуудсаа гардуулав. Түүндээ түүхч Сэрээнэндорж, чулуучин Зул нараас Агьтын хөндийд очоод хэлсэн үг, гаргасан саналын үндсийг бичсэн байлаа. Соном дарга түүнийг уншиж үзээд таашаасан байдлаар:
Чи ийм хүмүүсийг авч явсан юм уу? Ямар сайн санаачилга вэ? Энд дурьдсан тэр хүмүүсийн саналыг хүлээж авах л ёстой юм байна. Үүнийг би дарга сайд нарт танилцуулъя. Тэгээд бид дахин ярилцах биз. Чи нөгөө Шагдарын хэргийг юу болгож байна вэ? Лю овогтыг хөнөөсөн этгээдүүд олдох өнгө байгаа эсэхийг мэдэж, тэр ажлаа бод гэж хэлэв.
Шархүү босож ёслоод гарч өөрийн албан тасалгаандаа орлоо. Хамт ажилладаг хүмүүс нь өнгөрсөн хоёр өдөрт юу болсныг Шархүүд дэлгэн ярилаа. Ахархан хугацаанд бас л сонин явдлууд болсон байв. Алуурчин Шагдарыг байцаахад тэр этгээд эхлээд Банзарыг хөнөөснөө огт халгаахгүй, бусгаж байснаа зүйл зүйлийн баримт гарган байцаахад Банзар нэртэй хүүхнийг би мэдэхгүй, Балжин гэдэг авгайг би таньдаг гэж өчсөн байна. Зоогийн газрын үйлчлэгч Гэрэлээг нүүрэлдүүлэн асуухаар “Би Балжин авгайтай эднийд хоол идсэн маань үнэн” гэж хэлээд элдэв орооцолдоонтой юм гарган ярьж:
Би өөрөө эднийд хоол идсэний дараа хордлого болж, орой нь их эвгүйгээр суулгасан. Тэгээд энэтхэг улаан давс ууж гайгүй болсон гэж өчсөн байна.
Балжин хэмээх Банзарын тухай асуухад мэдэн будилуулж:
Би тэр хүүхэн юу болсныг яаж мэдэх вэ? Балжин надаас 2000 төгрөг зээлдэн авсан. Бие тааруухан байна. Эмнэлэгт үзүүлж хэд хоног хэвтэх санаатай гэж тэр хүүхэн надад ярьж байсан.
Та хоёрт ямар хэлхээ холбоо байсан юм бэ?
Бид хоёрт өөр хэлхээ холбоо байхгүй. Би хэдэн жилийн өмнө Сонгинын амралтанд тэр хүүхэнтэй хамт байж таньдаг болсон. Тэгэхдээ жирийн шүү.
Та хоёр нэг нутгийн хүмүүс биз дээ?
Үгүй. Би Зүүнхараад төрсөн. Балжин бодвол Улаанбаатарын уугуул иргэн нь биз хэмээн өчиж байснаа, хэд хатуухан байцааж, бусад баримт гаргаад ирэхээр Банзарыг хөнөөх хэргийг үүсгэсэнээ Шагдар хүлээсэн байна. Тэгэхдээ чухам яагаад, хэний ямар шахалтаар, яаж хөнөөснөө хэлэхгүй, “Би энэ хэргийг хар толгойгоороо үүрээд зүйл дуусгана” гэж шийдсэн байдалтай гүрийж байгаа нь хачирхалтай гэх үү, уг хэргийг үйлдэх болсон сурвалжийг нуун дарахаар хатуу шийдсэн байдалтай байгаа ажээ.
Тэгэхээр Банзарыг чухам яагаад хөнөөсөн учир шалтгааныг олох хэрэг хууль хамгаалагч байгууллага болон аюулаас хамгаалахын ажилтан Шархүүгийн өмнө тулгарсан хэвээр байгаа болохоор сайхи хүн энэ зүгт бас хүч тавин ажиллах хэрэгтэй байлаа. Энэ үүргээ Шархүү хэнээр ч хэлүүлэлтгүйгээр бүрэн мэдэж, судалгааны шинэ арга ажиллагаа боловсруулах ёстой болжээ
Голын ус энд их ширүүн урсгалтэй харагдана. Тэр цаана чинь хуйларч эргэлдээд усны том эргүүлэг байна шүү. Усанд битгий ойрт! Бөмбөгөө уулын хажуу өөд өшиглөж тогло гэж зааварлан, тэднээс хараагаа салгахгүй байв. Сэрээнэндорж Цэрмаа хоёр тэргэн дээрээс бидонтой айраг буулган аяны дугараа барина.
Шархүү аль хэдийнээ уулын ар хэсэн бөөн хаданд оччихсон, чулуу шинжээч адил газар ажиглан харагдав. Тэрээр нэг нуранги хадны ёроолд зогсон, түүнийг ёстой л тоглоом үзсэн хүүхэд адил шохоорхон шүлэнгэтэн харж байснаа:
Яг мөн дөө. Тэр хүн чулууны хацар дээгүүр нь дамнаад доошлон явж, зүүн энгэрийг нь дагаад гарсан цайвар судал яг л ийм янзтай шулуухан байсан. Энэ чулууны өнгө нь ч яг адилхан байна. Тэр хүн чулууг эндээс авснаас эс зайллаа гэж үү хэмээн ганцаараа ярьж байтал нь Сэрээнэндорж хажууд нь ирээд доогтой янзаар инээн харж:
Чи бас хээрийн хадтай юугаа ярьж эхлэв дээ? Гаргууд сайн луужинчин болох гэсэн хүн 100 булгын туруу, 100 хадан чулуу, 100 хүүрэн дээр очиж жодныхоо номыг уншдаг гэсэн. Түүн шиг чи ид шид олох гээд л энэ эзэнгүй хээрийн хад, уултай ярилцан ном уншиж эхлэв үү гэж дооглолоо. Тэдэн дээр Цэрмаа, Туяа хоёр хүрч ирэв. Тэд Шархүүг тойрч зогсоод:
Энэ морин толгойн чинээ молор эрдэнэ байна уу?
Чи эндээс “Барон Унгерн”-ий булсан алтыг олоо юу?
Сайн залбирч сүсэглээд тэр алтаа ав гэж дооглон шуугилдаж эхлэв.
Би эндээс юм бүгдийг олж магадгүй боллоо шүү гэж Шархүү хариу наргиан болгосноо, царайгаа төв болгон нурангидуу хадыг харж зогсоод:
Та нар хар л даа! Эндээс хүн чулуу авсан байгаа биз дээ? Тийм ор харагдаж байгаа биз гэж асуулаа.
Сэрээнэндорж хаданд ойртон очиж харж байснаа:
Эндээс ямар нэгэн хүн чулуу авсан байнаа. Тэр хадны ёроолыг ухаж байгаад хонхор дотроос нэлээд том чулуу авсан мөр ч байна. Тэгэхдээ арай сая аваагүй бололтой. Чи чулуу алдсан юм биш биз дээ гэж бас тоглоомын үг хавчуулан хэллээ. Шархүү гайхшран дуугүй зогсоно. Цэрмаа хажуунаас нь:
Манай энэ хүн яг л жороо морь алдсан хүн адил нэг чулууны эрэлд орсон амьтан даа. Түүнийгээ л хайж яваа царай нь энэ гэж хэлэв. Үүнээс үүдэгдэн Шархүү нөхдөдөө хандаж, Агьтын хөндийн эхэн дээр байгаа хүн чулууны тухай дэлгэн ярьж эхэллээ. Тэнд нэлээн удаан яриа болов.
Эндээс тэр сайхи хүн уг чулууг хийсэн хадыг авсан байж магад гэж бодож байна уу? Чи тэр хүн чулууны учрыг олох гэж зорьдог бол үнэхээр анхаарал татах муухай зүйл юм гэж түүхч эр хэлээд, уг газрыг шинжих байдлаар харцгаав. Юм нэлээн мэддэг хүн л уулын арын чулуу зөөлөн байна гэж бодож, эндээс тэр юмаа авчээ. Энэ ууланд ямар ч чулуу байж болох сонин тогтоцтой газар байна хэмээн Сэрээнэндорж ярьж байлаа.
Шархүү тэндээс тал тоосгоны дайтай чулуу шилж авав. Ингээд зугаалагчид хотын зүг шулуудан давхилаа. Замд Сэрээнэндорж бодол болон явснаа:
Надад чулуу сайн таньдаг мастер бий шүү. Чиний энэ чулууны учрыг олоход тэр мастер туслах байх аа хэмээн ам дуугарлаа.
Шархүү ажилдаа оров. Тэрээр олзны чулуугаа цаасанд боож бариад дэд хурандаа Соном дээр орж ёслон мэндлээд, нөгөө олзоо үзүүлэн, нэлээд бодлогоширсон янзаар:
Би Агьтын хөндийн хүн чулууг энэ Улаанбаатарт хийсэн юм уу гэж бодлоо. Үүнийг Баянзүрх уулын араас олж авлаа. Энэ чулуу яг тэр хүн чулууг хийсэн хадтай адил юм шиг санагдаж байна хэмээн илтгэв.
Дэд хурандаа чулууг авч үзэж байснаа Шархүүд хандан, ухаан сийлсэн байдалтайгаар:
Би юугаа мэдэх вэ? Энэ чинь тэр хүн чулууны чулуутай яг ижил байна уу гэж асуув. Сайхи эр чулуугаа зааж:
Та хар даа, дэд хурандаа! Энэ судал чулуун хүнд байж байгаа, шаргал өнгө сэлт нь миний нүдэнд тусаад нэг л содон харагдаад байгаа юм хэмээн ярьвал Соном халзан толгойгоо илэн үгээ зөөж:
Миний бодоход энэ чулууг сайн судалж баттай мэдэх хэрэгтэй байна. Чи чулуу сайн мэддэг хүн аваад тэр Агьтын хөндий рүүгээ нэг ухасхийгээд ирвэл яасан юм бэ? Нөгөө засварчин Лю овогтыг хөнөөсөн хүн олдох янз байна уу гэж асуулаа. Шархүү тайван царай гарган бодож үзсэнээ:
Лю овогттой холбогдолтой этгээд биеэ нэлээд сүрхий далдалж байгаа нь лавтай. Түүнийг алгуур, тухтайхан эрэх ёстой биз. Түүн дээр цагдан сэргийлэхийн нөхөд шургуу ажиллаж байгаа. Би Агьтын хөндий рүү яваад ирэхэд татгалзахгүй. Та л үүнийг мэд гэж хариу өгүүлэв. Шархүүг ажлаа хийж бай гэж дэд хурандаа хэлээд тасалгаанаасаа гаргасан болно.
Хоёр хонож байтал Шархүүг хэлтсийн дарга, дэд хурандаа дуудаж уулзаад адар ширтэн бодол болж байснаа намуухан дуугаар:
Ахмад аа! Чи нөгөө ярьж байсан ажилдаа яваад ир. Тэр хүн чулууны хэргийг чамаас өөр судлан мөрдөж байгаа хүн одоогоор манайд байхгүй. Тэр бол үнэхээр ноцтой зүйл. Монгол Улсыг устгаж газар нутгийг нь эзэнгүй болгоод өөрөө эзэн суух гэсэн этгээдийн хорон санаагаар босгосон хөшөө шүү дээ, тэр бол. Тэгээд хожим хойчийн цагт “Энэ нутгийн эзэн нь би байна. Бүр эртнээс бид энэ нутгийг эрх мэдэлдээ авч, хараандаа байлгаж ирсэн” гэж хэлэхийн тулд тэр этгээд хүн чулуугаар гэрчийн баримт болгох санаа гарган хийсэн учраас манай улс орны аюулгүй байдалд заналхийлсэн хорт явдал гэж бид түүнийг үзэх ёстой. Энэ талаар чиний бүр анхлан бодож олсон бүх баримт бол туйлын зөв хэрэг гэж би үздэг. Тэгэхээр тэр асуудлыг нотлон илчлэх хэргийг чи туйлд нь хүргэхийн тулд улам шаргуу ажиллах ёстой. Бид чиний энэ ажилд дэмжлэг үзүүлнэ гэж ярилаа. Шархүү Соном даргын энэ үгэнд дотроо баясан урамшиж байв. Өдгөө Агьтын хөндий рүү зориуд явах гэж байгаагийн үндсэн зорилго нь тэнд байгаа чулуун хүнийг Улаанбаатарт хийсэн эсэхийг нотлон тогтоох хэрэг болохыг тэд бас хэлэлцсэн байна.
Соном даргаас үүрэг авсны маргааш нь Агьтын хөндий рүү явах болов. Яамны авто грашаас явах “Газ-69” машин чинь жаахан сааталтай байгаад одоо бэлэн болсон гэж Шархүүд хэлжээ. Ингэж явахдаа чулууны мэргэжилтэнтэй хамт очно. Чи тэр таньдаг Зул гэдэг хүнээ надтай уулзуулан, маргааш явах болгож өгөөч гэж Шархүү Сэрээнэндоржоос хүсвэл түүхч эр чулууны мастерийг дагуулаад би өөрөө хамт явж тэр хүн чулууг үзье гэж хариу хэллээ. Тэгтэл Цэрмаа би та нартай хамт явна гэнэ. Ингэж тэр оройжин бужигнаж, жаахан хувийн бэлтгэл хийгээд явахыг Соном дарга бас зөвшөөрлөө.
Маргааш нь биш, нөгөөдөр нь өглөө эртлэн таван хүн суусан хөнгөн тэрэг Улаанбаатараас гарав. Хэргийн нарийн учир газар дээр нь очиход аяндаа өөрөө мэдэгдэх нь илэрхий. 400 гаруй км замд тэргэн дотор хөгжөөнтэй шуугилдан явж, хааяа буун хүйтэн юм уугаад, чихэр боов хүлхэн давхина. Замд ойролцоо хоёр ч айлд буун ширэн хөхүүрт исгэсэн айргаар ходоодоо мялаав. Тэд ингэж довтолгосоор оройхон Агьтын хөндийн хойт уулын ард байгаа Шархүүгийн хөдөө гэрт очлоо. Эдний аав Төмөр гуай 3 жилийн өмнө төрөл арилжсан, тэр цагт хүү бэр хоёр нь Улаанбаатараас очиж хөдөөлүүлэхэд оролцсон. Одоо тэднийд 80 хол гарсан ээж Должин нь, Шархүүгийн дүү Гончиг нутгаасаа гэргий аваад голомтоо сахиж байгаа болно. Тэд энэ Гончигийн гэрт орсон дороо хонь хурга нийлнэ гэгчээр бөөн шуугиан болж учран, ануухан байгаа ээж нь нүднээсээ дусал бөмбөрүүлж хүү бэр хоёроо тэврэн учирч уулзлаа. Гэрийн эзэн Гончиг тэр дороо нэг төлөг төхөөрүүлэн шинэ шөл хийдэг юм байна. Хонины гэдэс дотрыг арчиж янзлахад Цэрмаа хүүхэн ханцуй шамлаад орж явчихдаг нь таатай байлаа. Ингэж тэд таван цулын шөл балган тавлаж, эднийд хоноглоод маргааш нь аажуухан босож цай уусан дороо Агьтын хөндий рүү гарав.
Очиход Хүн чулуу мармийж өөвийгөөд, хилэнтэй ч юм шиг муухай царайлан зогсож байлаа. Чулуун “лүдэнд” ямар нэгэн хүний гар хүрсэн шинжгүй, харин мал ирж шөргөөгөө болов уу гэмээр үс ноос наалдсан байв. Түүний орчин тойронд сахлаг ногоо урган, уг газар нь хөрс их шимт нутаг болох нь илэрхий байлаа. Тэд тээж очсон чулуугаа гарган “хөшөө”-ний дэргэд барьж нийлүүлэн үзвэл ямар ч ялгарах зүйлгүй, яг нэг газрын хөрсөнд байсан ижил хад мөн болох нь сохор хүн тэмтэрч үзсэн ч танигдахаар байв. Дагуулж ирсэн Зул гэдэг идэрхэн насны эр үүнийг шинжилж үзээд:
Энд байгаа хад тээж ирсэн чулуу хоёрт ямар ч ялгаа алга. Задлаад найрлагыг нь үзсэн ч ийм л байгаа гэж оношлон, түүнийг баахан үзэж байснаа Зул чулууны тухай ном ярилаа.
Энэ бол улаан боржинд багтах хүрэн боржин байна. Босоо ширхэгтэй, гялтганах одод нь тархайдуу энэ чулуу элбэг биш. Манай нутгийн хээрийн бүсийг голлоод ийм янзын боржин чулууны бүс байгаа. Түүнд Улаанбаатарын дэвсгэр нутаг хамрагддаг. Говь тал руугаа боржин их арвин байгаа. Галбын гурван хийдийг Дулдуйтын Равжаа гэгээн байгуулахдаа зарим дуганыг дан боржингоор барьсан байдаг. Боржин чулуу бол олон төрөл боловч үндсэн гурван бүлэгт хуваагддаг юм. Үүнд: аргай боржин, хятгануур боржин, хадан цагаан-ийм гурван янз байна. Энд байгаа Хүн чулуу бол аргайдаа багтах чулуу юм гэлээ. Зул бол өөрөө эх орныхоо чулууг гаргуун судалсан, энэ талаараа өндөр мэдлэгтэй, яриа хөөрөөгөөрөө мэдсэнээ бусдад таниулан хэлж чаддаг, нэлээн ч хөгжөөнтэй эр болох нь аяны замд танигдсан байна.
Сэрээнэндорж нөхрөө магтах аясаар танилцуулан ярих нь бас чихэнд чимэгтэй аж.
Үүний хэлж байгаа зүйлд алдаа гарахгүй. Зулаа ямар ч орны чулуучин ирээд ном хаялцахад дээр нь гарна уу гэхээс дор нь орохгүй дээ гэж хэлж байв. Энэ үг хүний нүүрийг хараад хэлдэг хоосон магтаалын үг биш болох нь энд байгаа хүмүүст илэрхий байв. Зул цааш ярих нь:
Боржин бол таван өнгөнд хуваагддаг. Шар, улаан, цэнхэр, цагаан, хар хүрэн гэж ялган үзэж барилгын өнгөн тал, түүний гоёл чимэглэлд өргөн хэрэглэдэг болсон. Ингэж энэ хадыг ашигладаг болсон нь 4000 жилийн түүх лав байна гэж чулуу судлаачид хэлж байгаа. Энэ бол таавар, таамаглал биш, шинжлэх ухааны судалгаан дээр гарч ирсэн зүйл гэж Зул хэлж байлаа.
Үүнээс үүдэгдэн Сэрээнэндорж тодорхой санал хэлэв. Тухайлбал, энэ хөндийд “эзэн” царай гарган зогсож байгаа энэ чулуун хүний сүгийг нэн даруй булгалан авч, эндээс зайлуулан хаях хэрэгтэй байна. Энэ бол манай улсын аюулгүй байдалд заналхийлсэн, ёстой бузар булай зүйл. Үүнийг анхлан санаачилж, тусгайлан чулуу шилэн олж хийлгээд энэ шимтэй сайхан газарт зориуд авчирч босгоно гэдэг чинь монгол хүнийг бууны дуу гаргалгүйгээр бүгдийг устгах гэсэн далдын том башир бодлогын илрэл зайлшгүй мөн. Энэ чулуун хүний сүг бол мөд амилан босож ирээд манай өнө эртний хөшөө дурсгалуудыг хортой утга санаагаараа бузарлана. Бид эх орныхоо хэрэгт өндөр сонор сэрэмжтэй хандаж байгаа гэдгээ харуулахын тулд үүнийг нэн түргэн авч хаях ёстой гэж том үгийг түүхч эр зоригоор хэллээ.
Энэ үгийг сонсож байсан Зул нэгийг санав бололтой:
Энэ сүгийг авч хаяад тэр дайсагнагч этгээдэд хариу цохилт болохоор юм үүний суурин дээр босговол зүйтэй болно байх гэв.
Сэрээнэндорж Зулын үгийг тосон авч арай л ханцуй шамлалгүйгээр:
Би чулуун барималчин Зулын саналыг дэмжиж байна. Энэ газар дээр эх орноо өмнө зүгээс ховдог сэтгэлтэнгүүдийн удаа дараагаар манай улсад халдан довтолсон түрэмгийллийн өөдөөс зориг баатарлагаар тэмцэн тулалдаж байсан эрэлхэг тэмцэгчийн дүрийг энэ маримгар чулууны оронд босгох хэрэгтэй байна. Тэр нь чухам хэн гэгч ямар баатар зоригтон байхыг би түүхээс судлан олж гарган, тэр дурсгалын хөшөөний зургийг хийлгэж өгнө гэж хэлэв. Зул Сэрэнэн түүхчийн үгийг сонсоод бодолхийлж байснаа:
Би доктор Сэрээнэндорж гуайн гаргасан зураг ёсоор энд босгох хөшөөг эх орныхоо боржин чулуугаар шүүж хийнэ гэж бас амлалаа.
Энэ үгсийг сонсож байсан Цэрмаа тэрэг рүүгээ гүйн очиж нэг шил идээний дээж авчран Шархүүд өгч:
Энэ сайхан санал гаргаж байгаа эрдмийн нөхөддөө баръя гэлээ. Тэр дороо Шархүү сархад хундгалан барьж:
Та нөхдийн аугаа их эх оронч санал даруй хэрэгжих болтугай гэж өргөлөө.
Аялагчид ийм зүйл үйлдэж хийгээд тэндээсээ тэргэндээ суун давхиж Агьтын хөндийн баруун уулыг онилон давж, Шархүүгийн эцэг Төмөр гуайг нутаглуулсан газар очиж уулын өвөрийн нарлаг, тэгш ногоон талбай дээр буун хотод бэлтгэж ирсэн идээний дээж, чихэр, цагаан будаа, нунтагласан цай өргөн хүндэтгэл илэрхийлээд, хэсэг зуур байв. Ингэж ёс хийхийн тулд л Цэрмаа эднийг дагаж хотоос ирсэн нь хэн бүхэнд ойлгогдож байлаа. Өвгөдөө нутаглуулсан газрыг гурван жилийн дараа тайлдаг монгол ёсонд энэ тахилга үйлдсэн нь яг нийцэж байгаад хүмүүс сэтгэл хангалуун байсан нь мэдээжийн хэрэг.
Зорчигчид үд хэвийж байх үеэр тэндээс тэргэндээ сууж Улаанбаатар хотын зүг хээрийн дардан замаар хүнгэнүүлэн давхижээ. Тэд шөнө дундын үед Шар хөвийн дөрөлж дээр ирж хотын анивчин байгаа түмэн гэрлийг харсан байна.
Шархүү хамт явсан хүмүүстээ талархал илэрхийлэн, салахын мэнд мэдэлцээд, гэртээ ирж хоносны маргааш өглөө дэд хурандаатайгаа уулзан, Агьтын хөндийд очоод ирсэн тухайгаа илтгэж, энэ талаар бичсэн богино илтгэх хуудсаа гардуулав. Түүндээ түүхч Сэрээнэндорж, чулуучин Зул нараас Агьтын хөндийд очоод хэлсэн үг, гаргасан саналын үндсийг бичсэн байлаа. Соном дарга түүнийг уншиж үзээд таашаасан байдлаар:
Чи ийм хүмүүсийг авч явсан юм уу? Ямар сайн санаачилга вэ? Энд дурьдсан тэр хүмүүсийн саналыг хүлээж авах л ёстой юм байна. Үүнийг би дарга сайд нарт танилцуулъя. Тэгээд бид дахин ярилцах биз. Чи нөгөө Шагдарын хэргийг юу болгож байна вэ? Лю овогтыг хөнөөсөн этгээдүүд олдох өнгө байгаа эсэхийг мэдэж, тэр ажлаа бод гэж хэлэв.
Шархүү босож ёслоод гарч өөрийн албан тасалгаандаа орлоо. Хамт ажилладаг хүмүүс нь өнгөрсөн хоёр өдөрт юу болсныг Шархүүд дэлгэн ярилаа. Ахархан хугацаанд бас л сонин явдлууд болсон байв. Алуурчин Шагдарыг байцаахад тэр этгээд эхлээд Банзарыг хөнөөснөө огт халгаахгүй, бусгаж байснаа зүйл зүйлийн баримт гарган байцаахад Банзар нэртэй хүүхнийг би мэдэхгүй, Балжин гэдэг авгайг би таньдаг гэж өчсөн байна. Зоогийн газрын үйлчлэгч Гэрэлээг нүүрэлдүүлэн асуухаар “Би Балжин авгайтай эднийд хоол идсэн маань үнэн” гэж хэлээд элдэв орооцолдоонтой юм гарган ярьж:
Би өөрөө эднийд хоол идсэний дараа хордлого болж, орой нь их эвгүйгээр суулгасан. Тэгээд энэтхэг улаан давс ууж гайгүй болсон гэж өчсөн байна.
Балжин хэмээх Банзарын тухай асуухад мэдэн будилуулж:
Би тэр хүүхэн юу болсныг яаж мэдэх вэ? Балжин надаас 2000 төгрөг зээлдэн авсан. Бие тааруухан байна. Эмнэлэгт үзүүлж хэд хоног хэвтэх санаатай гэж тэр хүүхэн надад ярьж байсан.
Та хоёрт ямар хэлхээ холбоо байсан юм бэ?
Бид хоёрт өөр хэлхээ холбоо байхгүй. Би хэдэн жилийн өмнө Сонгинын амралтанд тэр хүүхэнтэй хамт байж таньдаг болсон. Тэгэхдээ жирийн шүү.
Та хоёр нэг нутгийн хүмүүс биз дээ?
Үгүй. Би Зүүнхараад төрсөн. Балжин бодвол Улаанбаатарын уугуул иргэн нь биз хэмээн өчиж байснаа, хэд хатуухан байцааж, бусад баримт гаргаад ирэхээр Банзарыг хөнөөх хэргийг үүсгэсэнээ Шагдар хүлээсэн байна. Тэгэхдээ чухам яагаад, хэний ямар шахалтаар, яаж хөнөөснөө хэлэхгүй, “Би энэ хэргийг хар толгойгоороо үүрээд зүйл дуусгана” гэж шийдсэн байдалтай гүрийж байгаа нь хачирхалтай гэх үү, уг хэргийг үйлдэх болсон сурвалжийг нуун дарахаар хатуу шийдсэн байдалтай байгаа ажээ.
Тэгэхээр Банзарыг чухам яагаад хөнөөсөн учир шалтгааныг олох хэрэг хууль хамгаалагч байгууллага болон аюулаас хамгаалахын ажилтан Шархүүгийн өмнө тулгарсан хэвээр байгаа болохоор сайхи хүн энэ зүгт бас хүч тавин ажиллах хэрэгтэй байлаа. Энэ үүргээ Шархүү хэнээр ч хэлүүлэлтгүйгээр бүрэн мэдэж, судалгааны шинэ арга ажиллагаа боловсруулах ёстой болжээ
No comments:
Post a Comment