Ж.Пvрэв. Хvн чулууны мøрøøр

(үргэлжлэл 19-р)

Нууц нууцаа тайлна

Хавар урин дулаан цагийн амьсгал орж талын болжмор жиргэх цагаар Шархүүгийн төрсөн дүү Төмөрийн Гончиг голомт сахисан эзний хувьд зөвхөн өөрийн мал сүргээсээ төдийгүй нийтийн юманд хараа тавьж явдаг болсон байна. Аав нь тийм хүн байсан, ах Шархүү нь улсын юманд санаа тавьж байх хэрэгтэй гэж захидаг учир тэрээр мал хариулангаа энд тэнд юу болж байна вэ гэж хараа тавьдаг болсон байна. Тэр орчны зүйл дотроос Агьтын хөндийн эхэнд нэлээд холоос бараатай харагддаг Хүн чулуу ямагт Гончигийн нүдийг булааж байдаг ажээ. Ах Шархүү нь ирэх болгондоо тэр чулуун дээр очиж байдлыг ажиглан эргэн тойрч үздэг нь бараг заншил болсон зүйл байв. Гончиг яагаад ах нь энэ чулууг тэгэж анхааран үзэж байдгийн учрыг төдийлөн сайн мэдэхгүй. “Энэ Хүн чулуу бол шинэ цагт бий болсон, сайн ёрын юм биш” гэж ах нь хэлдэг, бас нэг удаа яаруу яваа байдалтай давхиж ирээд, тэр чулуун дороос төмөр дээр бичсэн хятад монгол бичиг аваад явсныг Гончиг мэдсэн байлаа. Дараа нь Гончиг ахдаа идэшний мах хүргэж өгөхөөр Улаанбаатар орвол Шархүү гэргийтэй болчихсон нэлээд догь байдалтай сууж байв. Ахын нь гэргий ч нутагт нь ирж айлын айлд нь зусаж байсан, нэлээн сайн мэдэх бүсгүй байлаа. Гончиг энэ бэр эгч Цэрмаа, ах Шархүү нартайгаа хамт явж Агьтын хөндийн эхэн дээр мориор давхин очоод мөөг түүн, тэр сайхан амттай зүйлийг хээр гал өрдөн шарж идэн хөгжилдөж байснаа огт мартдаггүй. Тэр нэг явдал Цэрмаа, Шархүү хоёрын нийлж нэгдэх явдлын эх суурийг тавьсан байх. Би түүнд нь оролцон, ах ч Цэрмаа эгчийг дайлсан анхны зоог нь болсон биз гэж Гончиг тэр явдлыг их юманд бодож явдаг билээ. Сайхи хүнийг мал адгуулангаа Агьтад очих болгонд тэр хэрэг нэхэн санагддаг аж.
Гончиг ийм юм бодсоор хөндийн эхээр идээшлэн байгаа адуугаа цуглуулан тайван явж байв. Тэгтэл нэг суудлын даавуун бүрхүүлтэй тэрэг тэртээ хойгуур өнгөрдөг замаар зүүн талаас тоос манаруулан давхиж ирээд, зориуд хазайн хүн чулуун дээр очихыг сайхи эр харсан дороо нэлээд зайтай байгаа боловч яахыг нь үзэхээр бас тийшээ морин зуузай залжээ. Ингэж тийшээ явах учир гэвэл ах Шархүү нь бараг л уулзах болгондоо “Тэнд хэн очих нь вэ? Ямар нэг хүн Хүн чулуун дээр ирвэл тэнд чухам юу хийх нь вэ? Түүнийг нь ажиж мэдэхийг хичээж байгаарай. Тэнд ирж байгаа хүн хаанахын ямар унаагаар ирж байна вэ? Ирээд юу үзэж ямар ааш аашлав аа? Тэр бүхнийг нарийн ажиж мэддэг юм шүү. Тэгэхдээ болгоомжтой, элдэв дээдийн юм ярихгүй байхыг хичээн байх ёстой” хэмээн аминчлан захидаг. Ах нь бас уулзах болгондоо “Хүн чулууны хавьд юу болж байна вэ? Чамд ямар нэгэн зүйл ажиглагдахгүй байна уу” хэмээн асуудаг. Өөрөө нутагтаа ирэх болгондоо заавал тэр чулууг эргэн үздэг билээ. Байдал ийм болохоор Хүн чулуун дээр тэрэг унасан хүмүүс ирж байхад Гончиг түүнийг сонирхон хараад зүгээр өнгөрөх аргагүй байлаа. Тэгээд сайхи хүн тэр зүг хандсан хэрэг байв.
Гончиг тэргээр ирсэн хүмүүстэй уулзвал хаврын дулаалгатай савхин дээлтэй, цэмбэн пальтотой, монгол өнгөтэй дээл өмссөн хот маягийн гурван хүн адуучин эрийг тоож үзсэн шинжгүй, тэргэн дороосоо тохой хэрийн урт хоёр гонзгой чулуу гарган буулгаж, хүн чулууны баруун зүүн тал руу 300-400 алхаад, тэр авчирсан чулуугаа газарт лавхан суулгаад зоож эхлэх нь тэр. Чухам ямар учиртай чулууг яах гэж энд суулгаж байгааг адуучин эр яахан мэдэх билээ. Гончиг морио барьж зогсоод тэднийг харж байв. Үл таних гурав чулуугаа зоож суулган дуусаад, тэргэн дээрээ ирж хоорондоо хятад хэлээр жаахан ярьж байснаа Гончигт хандаж:
Та энэ нутгийн хүн үү? Танайх хаана нутагладаг вэ хэмээн асуулаа.
Тийм ээ. Би энэ нутгийн хүн. Манайх энэ баруун уулын цаад дор хаваржиж байгаа гэж Гончиг хариу хэллээ. “Гийчид” Гончигийг дэргэдээ аваачин, тэргэн дотроосоо гарган ирсэн зүсэм талхан дээр өөхтэй гахайн мах тавин өгч амсуулаад, “аялаг” зангаар ярихыг хичээж эхлэв.
Энэ хөндийд хүн амьтан ховор байдаг юм уу даа? Их өргөн газар байтлаа мал цөөнтэй юм. Өвс ногооны нь шим муу юм болов уу гэж явуулын эр асуулаа.
Гончиг хэсэг зуур дуугүй байснаа номхон царай гарган:
Өвс ногооны шимээр ч гайхуулдаг газрын нэг л дээ, энэ. Нутгийн айлууд зун болохоор тэр доогуур урсаж байгаа голоо дагаад олноороо ирж буудаг юм. Тэгээд их олон айлын мал энэ хөндийд дүүрэн байж зунжин намаржин идээшилж байна шүү. Та нар зун ирж үзээрэй гэв.
Танайх дагнан энд нутаглаж байдаг айл уу? Их хүйтэн байдаг биз дээ?
Манайх энэ хавьд нутагладаг. Цаг агаар дулаахан байдаг. Зарим өвөл цас их унадаг нутаг даа. Тэглээ ч их ээлтэй, өгөөмөр газар. Энд ер нь Монголын малчид зуу, мянган жилээр нутаглаж ирсэн гэдэг юм билээ. Тийм муу нутагт ингэж олон жил байх ёсгүй биз гэж хэлбэл европ хувцаст хоёр хоорондоо бас хятад хэлээр нэлээн удаан шулганан ярилцаад Гончигт хандан:
Энэ юуны хөшөө вэ гэж зориуд юу гэх нь вэ гэсэн янзаар асуун Хүн чулууг заалаа. Адуучин хэсэг зуур бодолхийлэн байснаа:
Би яаж мэдэх вэ? Харин та нар сайн мэдэж байгаа биз. Саявтар бий болсон муу ёрын муухай царайтай чулуу гэж манай нутгийнхан хэлдэг гэлээ.
Муухай царайтай гэнэ ээ гэж тэд үг давтаж хэлээд инээлдэн байснаа:
Мөд удахгүй сайхан царайтай, сайн ёрын чулуу гэж хүмүүс хэлэх болж орхивол яана вэ? Та өөрөө энэ чулууг ямар ёрын гэж үздэг вэ хэмээн асуулаа. Гончиг хаширлан гайхсан царай гарган харж байснаа:
Би тийм ийм гэж мэдэхгүй байна. Мөд удахгүй энэ чулууг мал шөргөөгөөд онхолдуулан унагаж орхих биз дээ гэлээ.
Та тэгэж унаасай гэж хүсэж байдаг юм уу?
Энэ хээрийн хөсрий чулуу надад гэм хийж байгаа биш, унах ёстой бол унана биз. Үүний ёс тавилан гээч нь байдаг юм бол тэр нь л мэдэх хэрэг шүү дээ гэж хэлснээ:
Та нар энд чулуу нэмж босгоод байх шив. Энд яах гэж байгаа хэрэг вэ хэмээн асуулаа. Савхин дээлт эр хуурамчаар инээж ая тавих царай гарган:
Бид одоо ийм тийм болгоно гэж байгаа юм биш ээ. Бид газар шинжиж яваа хүмүүс. Тэгээд энд хожмын цагт хот суурин байгуулах юм уу, тариа ногоо тарьж болох газар байна гэсэн тэмдэг тавин үүнийгээ газрын зураг дээр тэмдэглэх гэж чулуу нэмэн босгож байгаа хэрэг. Та харин энэ шинэ, хуучин чулууг хүн мал унагаж орхих вий гэж харж сэргийлэн байгаарай гэж хэлээд, монголчууд адил шилний бөглөө нээн, газар дэлхийд өргөсөн архинаасаа цаасан аяганд жаахан хийн Гончигт өглөө. “Гийчид” өөрсдөө бас ямар нэгэн юм үл мэдэгдэх хэлээр шулганан ярьж тэр сархдаасаа уув. Гончиг “энэ хор биш юм шив” гэж бодон өгснийг нь балгаж орхилоо.
Ирсэн хүмүүс хоорондоо үл мэдэгдэх хэлээрээ ярилцан талбай дээгүүр нэлээд явж байснаа тэргэндээ орж суугаад ирсэн замаараа эргээд давхих нь энд зориуд ирснийг нотлож байлаа. Гончиг байдлыг ажиглаж тэнд ганцаараа хэсэг зуур зогсохдоо хөнгөн тэрэгний ар, өвөртөө хадсан дугаарыг харснаа бодвол хоёр дугаар нь хоорондоо ижилхэн байв. Хар төмөр дээр цагаан будгаар бичсэн “....УБИ” гэсэн дугаар нүдэнд нь дурайн тусаж байсныг сайхи хүн санаж үлдсэн байна.
Гончиг Агьтын хөндийд бий болсон Хүн чулууны тухай ах Шархүүдээ хэлэх хэдэн үг эндээс олж хоцорлоо. Дөч шүүрч насалсан энэ эр уг явдлын цаад нарийн учрыг бодож гайхшран “Урд нь Хүн чулуу босгосон байтлаа сая ирсэн хүмүүс дахиад түүнийхээ баруун зүүн хоёр жигүүрт нэмж гонзгой чулууг босгодог нь ямар учиртай байна вэ? Тэд өөрсдийгээ газар шинжээчид гэж хэлдэг нь үнэн болов уу? Тэд хоорондоо хятад хэлээр ярилцан надаас үгээ нуух ямар учир байв аа? Тэр зүүн хацар дээрээ хар мэнгэтэй, гурвалжин нүдтэй шовгор царайт эр бол эд нарын ахлагч нь болоод хамаг үгээ тэр хэлээд байна. Хаанахын ямар гайхлууд ирээд явав даа?” хэмээн бодон гайхширч байснаа “Ах Шархүү энэ Хүн чулууг хэн эргэх нь вэ? Хаанаас ямар хүн ирж дэргэд нь юу хийх нь вэ? Сайн ажиглаж байгаарай хэмээн хоёр ч удаа надад хэлсэн. Тэр ер нь учиртай хэрэг байх” гэж Гончиг бодож байснаа сая болж өнгөрсөн явдлыг ахдаа даруй дуулгахаар шийдлээ.
Адуучин эр хэд хоногийн дараа хот орж зун цагт хэрэглэх гутал хувцас олж ирэх, малын хөлийн татварт өгөх мөнгө олох хэргээр хот орохоор шийдэн, аян замын тэрэг унаа хайж эхлэв. Тэрээр ийм хэргээр Улаанбаатарт ирж ахындаа буун, Цэрмаа бэр эгчээрээ үйлчлүүлж, ирсэн оройгоо Агьтын хөндийд хэд хоногийн өмнө болсон явдлыг ахдаа хэлэв. Гончигийн тэр яриаг ах нь сонсоод жигтэй их сонирхон сонсоод:
Тэр явдлыг чи өөр хүнд битгий хэлээрэй! Чи тун чухал зүйл надад хэлж өглөө хэмээн үнэлж байснаа бодолхийлэн байж:
Тэр тэргэнд явсан ахимагдуу насны савхин дээлтэй хүний нэрийг чи мэдэж авч чадаагүй биз дээ хэмээн асуухад Гончиг бодож байснаа:
Би тэр хүний нэрийг асуугаагүй, асуусан ч надад нэрээ үнэн зөвөөр хэлэхгүй байгаа биз. Тэд машиндаа суух үедээ жолооч нь савхин дээлтэд хандан “Лутхүү гуай! Та юмаа мартаагүй биз?” гэж асууж байсан. Тэгэхээр би тэр хүнийг Лутхүү гэдэг нэртэй юм шив хэмээн бодсон шүү гэлээ. Шархүү энэ нэрийг сонсоод нүүрэндээ таашаал тодруулан дүүгээ харж:
Чи ёстой сайн байна. Ахынхаа захисан зүйлийг марталгүй ингэж хэрэг болгож байгаа чинь ухаан сайтай л хүний явдал гэж урамшуулав. Гончиг Улаанбаатарт хоёр хоног байж Цэрмаа эгчээрээ амтат бууз хийлгэн идээд гадуур хөөцөлдөх ажлаа гүйцээгээд нутаг буцлаа.
Шархүүд дүү нь хөдөөнөөс ирээд хэлсэн зүйл том олз гэж санагдан, тэр дуулсан бүхнээ илтгэх хуудас болгон бичээд, түүнийгээ барин хэлтсийн даргаас саяхан дэвшин газрын дарга, хурандаа болж байгаа Соном дээрээ орж ёс хийн мэндлэн уулзлаа. Энэ хоёрын яриа ажилсаг дотно болов.
За, нохойн дуу ойртож байж магадгүй шив. Нэгэнт тэр хүмүүсийн унаж явсан тэрэгний дугаар, хэрэг явдлыг толгойлон зохиож явсан хүний нэр, зүс царайг бид мэдсэн хойно учир ургана даа. Би Автозамын хэрэг эрхэлдэг газарт одоо даалгавар өгөөд тэр тэрэг хаанахын болох, жолооч нь хэн болохыг мэдье. Тэдний бүртгэл заавал байж таарна. Тэгээд тэрэгний жолоочийг саяхан ямар хэргээр хэнтэй хөдөө явсныг мэдэж болох биз. Чи тэр Лутхүү гэдэг хүн хаана, юу хийж байдаг болохыг мэд! Ер нь энэ “Хүн чулуу”-ны хэргийг чи одоо улам лавшруулан судлаж олон жил бодож хөөцөлдсөн ажлаа дуусгах хэрэгтэй. Энэ талаар бид байн байн ярилцаж байгаа болохоор юм юм чиний сэтгэлд бэлэн өрөөстэй байгаа биз хэмээн Соном дарга хэлээд яриагаа дуусгав.
Шархүү элдэв тэмдэглэл юмаа шүүж үзэн, ганц нэг өөрийн таних хүнтэйгээ уулзахад эрт цагт Их хүрээнд ажиллаж байсан Хишигтийн пүүсний туслах данжаад байсан Ван Шисан гэдэг хүний хүү Жаргал гэдэг хүний их хүү Лутхүү гэдэг нэг хүн байдаг. Тэр бол хот хөдөөгийн хооронд явж худалдаа хийдэг гэсэн тэмдэглэл ажил төрөл нэгтэй Га гэдэг ажилтны дэвтэрт байж тааралдлаа. Тэр хүн Агьтын хөндийд сая очиж чулуу нэмэн босгож байсан хүн мөн эсэх нь огт мэдэгдэхгүй байв. Тийм амархан яаж мэдэгдэх вэ? Мөн бол тэд хамаг хэргээ бусдаас нуун хийж байгаа. Гэхдээ хичнээн нуулаа ч гэсэн нууц нууцаа илчилдэгийг хэлэх эрт байх аа. Ингэж Шархүү бодон бараг шөнө нойроо хулжтал уг хэргийг бодсоор байж билээ. Ингэхэд хэрэв тэр Лутхүү нь Хүн чулууг босгон, түүнийг “сэргээж”, дэргэд нь өөр чулуу нэмэн босгож явсан этгээд мөн бол яах вэ? Тэр этгээд уг хэргээ яалаа гэж тийм амархан хүлээх вэ? Бусгаж булгиад байвал яаж харилцах вэ? Барьж хорин мөрдөх үү гэхчилэнгийн юм сайхи эрийн толгой дотор эргэлдэн зовоож байв. Чингэх нь зүй байлаа.
Гурав хоногийн дараа Автозамын хэрэг эрхлэх газраас Агьтад очсон тэрэгний дугаарыг хөөж шалгаад “Элбэгсайхан жолоочтой хувь хүний суудлын хөнгөн тэрэг хөдөө Лутхүү нарын хоёр хүн суулган явсан. Тэгэж явсныхаа хөлсөнд (хоёр хоног) 20 мянган төгрөг тэр Лутхүүгээс авсан. Урьд нь тэд бие биеэ зүс таньдаг. Лутхүү чухам эрхэлсэн тодорхой ажилгүй, худалдаа арилжаа нэлээд хийдэг. Улаанбаатарт өөрийн хувийн гуанзтай, бас хүнсний жижиг дэлгүүртэй” гэсэн тодорхойлолт гарчээ. Чингэхээр одоо Агьтын хөндийд байгаа Хүн чулууг эргээн сэргээх ажил сая хийсэн этгээд Лутхүү мөн болох нь гарцаагүй болов. Харин тэр Хүн чулууг анхлан босгосон этгээд хэн болох нь гүйцэд тогтоогдоогүй, тэр хэргээс зайлах зам Лутхүүд байхгүй боловч түүнийгээ хүлээх эсэх нь бас эргэлзээтэй байлаа. Ер нь Лутхүү гэгч этгээд Ван овогт Сүгсээгийн дүү гарцаагүй мөн боловч тэд өдгөө хоорондоо ямар дотнын харилцаатай байгаа нь бас судлагдаагүй гэх үү, тэр барилагчинтай холбоотой гэж тооцогдож байгаа хүмүүсийн нэрсэд түүний нэр ороогүй, тийм сэжигт автаагүй байгаа аж.
Шархүү тэр Лутхүүгийн гэр орон хаана байдгийг мэдэж авлаа. Сайхи хүний сэтгэлд “Лутхүү бол Сүгсээгийн дүүгийн нь хүүхэд мөн юм бол эд нар хоёулаа манай орны эсрэг далд ажил хийдэг байж болно. Тэгэхдээ эд нар хамаг хэргээ яалаа гэж бусдын нүдэн дээр ил хийх вэ? Түүнийгээ хамгийн нууц аргаар үйлдэж яваа нь лавтай. Тэд ахан дүүс гэдгээ бүр ч их далдалж яваа. Эд нарын дотор бээсэн муу санаа үхээд ясыг нь хусаж байсан ч үнэнээ хэлэхгүй. Хамгийн далд үхширсэн санаа эдний цусанд шингэсэн амьтад. Тэгэхээр Лутхүү гэгч этгээд “Хүн чулууг би босголцсон” гэж яав ч хэлэхгүй. Тийм болохоор барьж аваад хатуухан мөрдөхөөс өөр арга байхгүй. Тэр Хүн чулууг босгож тавих хэрэгт Сүгсээ бас гарцаагүй оролцсон. Тэгсэн байтлаа тэр хэрэг явдлыг өөрийн гараар яав ч хийхгүй. Бусдын гараар хамаг бузар хэргээ гүйцээлгэнэ” хэмээн бодож судалгаа-сорилт-туршилтаа үргэлжлүүлэн хийсээр байлаа. Түүнээс няцах, тээнэгэлзэх, айх юм Шархүүд огт байхгүй нь мэдээж.
Тэрээр Лутхүүг Сүгсээтэй адил судлаж үзвэл, тэр этгээд зэгсэн хөрөнгө зоорьлож авсан байж мэдэх, 3-4 хүн хөлслөн авч гуанз, дэлгүүртээ зараад ажиллуулж байгаа. Гэртээ ам бүл тавуулаа гэх үү, зэгсэн торнисон гурван хүүхэдтэй, одоо хоёр нь багш, судлаач алба хаадаг, нэг охин нь хүүхэд төрүүлээд гэртээ байдаг. Эхнэр нь нэлээд ам хэлтэй, Улсын их дэлгүүрт худалдагч хийж байгаад бие муу гэсэн шалтгаанаар тэндээсээ гарсан, одоо гэртээ байгаа, бас л өмнө зүгийн цусны хүүхэн гэнэ. Сүгсээ нэг удаа хоёр жилийн өмнө Сонгинын буланд очиж загас барихдаа Лутхүүтэй хамт бургасан шугуйд уулзан, хамт ногоон дээр сууж хоол идэн, амтат ундаа балгаж байсаас үзэхэд тэд бие биеэ сайн мэдэж байгаа аж. Ван овогт Сүгсээ Бээжингээс анхлан ирсэн даруйхандаа өөрийн ахан дүүсээ нэлээд эрж гүйсэн. Тэгээд сүүлдээ тэр нь нам гүм болсон нь заримыг олж аваад өмхий санаандаа баригдан, тэр эрлээ хэнд ч хэлэхээ байсан билээ. Тийм үедээ эд бие биенээ олоо биз.
Лутхүү, түүний эцэг Жаргал нар ч хувийн арилжаа наймааны хэргээр Бээжинд нэг биш удаа очиж байсан. Тэгэхдээ хамаатан гэх үү, эцэг-өвөө нэгтэй, эх-эмээ тусдаа садан төрлөөрөө Улаанбаатарт сууж байгаа гэдгээ мэдэж авсан биз ээ. Ийм л хүмүүс Агьтын хөндий рүү хараагаа чиглүүлэн, тэнд ирээдүйн хятад орон байраа барих, тариа ногоо тарьж өөрийн болгох санаагаа биелүүлнэ гэж бусдаас өрсөн шав тавьж, сая очоод, хүн бүрт том өргөө, зоог гүнцэгийн газар, үр хүүхдийнхээ сууцыг барих буудлаа сонгон авч, хожим хэнтэй ч булаацалдахгүй болгон тэмдэгт чулуугаа босгоод ирсэн аж. Үүнийгээ “Бид Ар газарт ирээдүйг харсан алсын бодлоготой хэрэг үйлдэж яваа. Тэнд Ар Бээжинг босгоно” гэж бахархал болгон бодож яваа нь гарцаагүй ажээ. Ингэ гэж тэдний сэтгэлийн шунал хөтлөн, Агьт руу зогсоо зайгүй татаж чиргүүлсээр байгааг үгүйсгэх аргагүй.
Шархүү Долоон буудалд байгаа Лутхүүгийн хавиар хэдэн үдэш орой эргэлдэн, байдлыг ажихад тэдний гадна тал нь хэн ч тоож үзэмгүй яйжгий мөртлөө дотроо цэцэг ургуулан мод тарьж тохижуулсан хашаанд өдөрт хүн амьтан бараг орохгүй, нас барсан айлын хоосон өв байгаа юм шиг чимээ аниргүй байдаг атлаа шөнө оройхон болоод ирэхээр ганц нэгээрээ хүн цувран ирж хаалганд нь байгаа нууцхан товхыг даран дохио өгөөд орж явчихыг нэг биш удаа ажиглав. Бас түүний хурууны хээг авах гэж Шархүү оролдсон боловч огт болж өгөх биш ээ. Мөн Лутхүүгийн эзэгнэж байгаа зоогийн газрыг олж мэдээд, тэндээ эзэн хүн өөрөө байдаг үдшийн цагаар Шархүү өөртөө туслах чанарын далдхан ажил хийдэг хоёр залууг оруулан хоол идүүлж, гуанзны нуун зарж байгаа архинаас нэг шилийг авахуулан, түүнийгээ “уулгаад” нэлээд “согтууруулан”, хооронд нь “хэрэлдүүлж” байснаа бүр том “муудалцаанд” хүргэж, гаднаас цагдаа яаран дуудуулж ирүүлээд тэднийг баривчлуулав. Тэр далимаар гуанзны эзэн Лутхүүг бас баривчлах болж “Чи хууль зөрчин, зөвшөөрөлгүйгээр архи нуун худалдаасан. Эндээ хэрэг дэгдэх үүсгэврийг тарьсан” гэж зэмлэн, түүнийг саатуулж байцаалтад оруулав. Ингэх бэлтгэлийг Шархүү хийх гэж Соном даргад илтгэн зөвшөөрөл олох, түүнийг барьж авах саналаа Шүүх байгууллагаар бас зөвшөөрүүлэх зэрэг ажлыг яаран хөөцөлдөж гүйжээ. Ийм бэлтгэл хийсний эцэст уг хэргээ гүйцэтгэсэн аж.
Уг хэргийн мөрдөн байцаалтыг Аюулаас хамгаалах байгууллагаас мэргэжлийн хүн гарган явуулж, хэрэгтний мэдүүлгийг ажилтан Шархүү тухай бүрт нь танилцаж байв. Лутхүү зохих байгууллагын зөвшөөрөлгүй хийсэн архины худалдаа, Агьтын хөндийд өнгөрсөн хавар очиж хоёр чулуу босгосон хэргээ хүлээж байгаа боловч тэнд анхлан Хүн чулуу аваачин босгосоныг огт хүлээхгүй, “Түүнийг би мэдэхгүй” гээд халгаахгүй гүрийж байлаа. Хэрэгтэн хүн ”Саяхан би хуучин танил Зоригт нэртэй өвөрлөгч нутгаас 17 жилийн өмнө Улаанбаатарт ирж суусан нэг хүнийг газар мэдэх болов уу гэж дагуулан, Монголынхоо хөдөө нутгийг үзэх санаатай явж байгаад идээшлэгтэй газар дайралдахаар нь хожим тэнд очиж суун амьдрах бодлоор шав тавин, хоёр чулуу босгосон. Биднийг очиход тэнд нэг Хүн чулуу байж, түүнийг би үзээд “Эртнээс нааш энд хүн амьдарч ирсэн их өлзийтэй газар байна” гэж бодон яваандаа тэнд очиж сууя хэмээн чулуу босгосон” гэж мэдүүлэг өгч, Хүн чулууг анхлан өөрөө босгосоныг сэгсэрч байв. Мөрдөн байцаалтад түүний өгч байгаа нэг мэдүүлгийг энд дурьдахад хачирхалтай байлаа.
Чи яах гэж заавал тэр Агьтын хөндийд очиж сууршин суух гэж бодсон юм бэ? Чамайг ямар нэгэн этгээд тэнд оч гэсэн юм уу гэж асуухад Лутхүү хэнэггүй царай гарган, шулуухан байдлаар:
Намайг хэн ч тийшээ очиж суу гээгүй. Ажиглаж байхад хүмүүс хот орон газарт ирж суухыг их эрмэлзэж байна. Хөдөөд ялангуяа залуу хүмүүс байх дургүй болсон янзтай. Гэтэл хортой агаар, ус муутай болсон. Сав л хийвэл мөнгө зарж амьдрах хэргээ гүйцээж байна. Одоо миний хүүхдүүд торнин хаа ч ялгаагүй биеэ дааж амьдрах чадвар олж байгаа. Нөгөө гэвэл миний эхнэрийн бие өвчинд баригдан тааруухан болсон. Тэр маань ходоод гэдэсний архаг өвчтэй, ядаргаанд орсон учир хөдөөний шингэн агаарт байвал тэр байдал нь засарна гэж би бодсон. Эмч нар ч тэгэж зөвлөж байгаа. Бас анжисны хошуу огт хүрээгүй, онгон цэвэр хөрсөнд тарьж ургуулсан тариа ногоо идэж байх хүсэлд автаад бид хөдөөг зүглэе гэж бодсон.
Чи тэр Агьтын хөндийг шим ихтэй сайн газар гэж яаж мэдсэн бэ? Хүн нэг явж хараад л энэ сайн газар гэж таньж мэдэхгүй шүү дээ. Тийм биз дээ, Лутхүү? Аль чи газар сайн мэддэг их мэргэжилтэй хүн юм уу? Чиний өгч байгаа мэдүүлэг тун ойлгомжгүй байна.
Надад хөдөөний зарим газрыг сайн мэддэг ганц нэг хуучин танил хүн бий.
За. Тийм байж таарах ёстой. Чамд ямар гээч сайн танил хаана байдаг юм бэ? Түүнийг чинь хэн гэдэг вэ? Чи тодорхой яриач!
Би яръя. Чандмань Уул сумын төв дээр Цагаан, Далайхүү гэдэг хоёр айл бий. Тэр Цагаан гуай их өндөр настай болсон. Тэр хүмүүс ойр хавийнхаа байдлыг үзээд хамаг газрын хөрсийг таньж мэддэг болсон. Хаана ямар тариа ногоо тарьвал зохимжтойг мэддэг болсон нарийн нүдтэй хүмүүс.
Тэр хүмүүс чинь чухам хаана юу хийдэг юм бэ?
Би хэлье. Цагаан, Далайхүү хоёр одоо Чандмань Уул сумын төвийн хажуугаар урсдаг Шавартайн голын хөвөөн дээр голдуу сармисаг, бусад дун ногоо, яншуй, жууцай зэрэг нарийн ногоо тарьдаг. Тэд хотоос холхон газрын хөрсөнд харийн ногоо тарихад олон жил бордоо хийгээгүй болохоор амт шимт маш сайнтай байдаг. Тийм газрын нэг нь энэ сумаас зүүн урагшаа байгаа Агьтын хөндий гэдэг газар гэж надад танилын хувьд зааж өгсөн. Тэгээд би тэр хөндийд очиж шууд эзэгнэн жаахан ногоо тарих санаатай шав чулуу босгосон ... гэж Лутхүү өчиг өглөө. Энэ этгээд амиа хаацайлан энэ удаад өчиг өгөөгүй нь бас шалгагдав. Харин тэр Цагаан, Далай хоёр нь хэтийн зорилготой далд санаагаар Монголын тал хээрийн болон хойт бүс нутагт чухам хаана ямар тариа ногоо таривал өгөөжтэй болохыг удаан хугацаагаар судлаж байгааг Лутхүү мэдээгүй байж болох.
За, тийм санаа бодолтойгоор өнгөрсөн хавар идээшлэгтэй сайн газар үзэхийг бид хичээсэн. Тэгэж явахад тэр Агьтын хөндий миний нүдийг булаасан гэж хэн боловч үнэмших мэдүүлэг өгчээ. Хэрэгтэн энэ үгээ ямар нэгэн зохиомол биш, үнэн голоосоо бодсон янзаар хэлж байв.
Мөрдөн байцаагч ч Лутхүүгийн үгэнд итгэхээр байв.
Чамтай хамт хөдөө явсан Зоригт гэдэг эрийг чи хэзээнээс мэддэг болсон юм бэ?
Би танилцаад удаагүй. Нэг жилийн өмнө би Зоригтоос өөрөө тарьсан гэгдэж байгаа баахан төмс, байцаа худалдаж аваад л танилцсан. Тэр хүн чухам аль нутгийн, ямар эр болохыг мэдэхгүй. Түүний одоо хаана байгааг ч мэдэхгүй гэсэн мэдүүлэг Лутхүү өгч байв. Үүнээс өөр үг сайхи хүний амнаас гарахгүй, хэд хоног байцаалт үргэлжилсэний эцэст Хүн чулууны дотроос Шархүүгийн олж авсан бичигтэй төмөр дээр байгаа хүний зүүн гарын долоовор хурууны хээг авчирч хэрэгтэнд өөрт нь үзүүлээд сайхи хэрэгтний нүүр өөд нь мөрдөгч ширтэн харж:
Ийм баримт байсаар байхад чи үүнийг зөвшөөрөхгүй байх арга алга шүү дээ. Бид уг хэргийн гарцаагүй гэрчлэх баримт байгаа учир энэ хэргийг чамтай холбон асууж байна. Үнэнээ хэлбэл чамд ногдох ялыг шийдэхдээ харгалзан үзнэ гэж хэлсэнд Лутхүү баахан бодож байснаа, хөлсөө асгаруулан, царайгаа чинэрүүлж суугаад уртаар амьсгаа аван:
Би аав Жаргалынхаа заавраар Хүн чулууг Агьтын хөндийд анхлан аваачиж тавьсан. Түүнийг барилгын чулуу засдаг Найманжин хашааны сүүдэрт гурав хоног сууж нүдэн, уг дүрсийг хийсэн ... гэлээ.
Чи түрүүн үүнийгээ хэлэх байсан. Тэр хэргийг мэдэх хүн одоо хаана байна вэ? Чи түүнд оролцсон хүмүүсийг үнэн мөнөөр нь хэл!
Би одоо худлаа хэлэхгүй. Чулуун хүнийг хийхийг мэдэх хүн одоо дэлгүүрийн манаач байгаа өвгөн Гомбо мэдэж магадгүй. Бусдыг би мэдэхгүй.
Чиний өвөг эцгийн хүү Ван овогт Сүгсээ түүнийг хийхэд биеэр оролцсон баримт бас манайд байгаа. Энэ талаар чи юу мэдэх вэ?
Тийм ээ. Сүгсээ ах яг биеэрээ Хүн чулууг хийх, босгох ажилд оролцоогүй, нэлээд тооны мөнгө өгсөн байх. Би тэгэж аав Жаргалын амнаас сонсож байсан ... Өөр тэр хэрэгт оролцсон хүн одоо байхгүй болсон.
Агьтад тэр Хүн чулууг чухам яах гэж та нар босгосон хэрэг вэ?
Би бүр нарийн учрыг мэдэхгүй. “Энд монгол хүн байхгүй болж, хожмын цагт олон хятад хүн ирж сууршина. Тэр цагт энэ шимтэй газрыг бид хэнтэй ч булаацалдахгүй байхын тулд одооноос бэлтгэлээ хийж байгаа хэрэг” гэж аав хэлж байсан. Чулуун дотор байгаа төмөр дээр бичсэн үгсийг өөр хүн зохиосон. Би саарал өнгийн будгаар түүн дээр бичсэн. Тэгээд миний хурууны хээ түүн дээр тусаж үлдсэн байна гэж Лутхүү өчөөд:
Би нялх бага зээтэй. Авгайн бие муу. Намайг амьд мэнд явуулж өршөөгөөрэй гэж хэрэгтэн өршөөл гуйсныг мэдүүлгийн протоколд бичсэн байна.
Шархүү “Хүн чулууны мөр” хэргийн үнэн байдал тодорч байгаад баяртай байгаа боловч түүний цаана бас яаралтай шийдвэрлэвэл зохих нэлээд ажил байв. Тухайлбал, одоо Ван овогт Сүгсээг яах вэ? Лю овогт ажилчныг хөнөөсөн этгээд хаана, яаж яваа бол? Тэр бүгдийн хэрэг Шархүүгийн гараар орж байгаад дутуу орхигдсон. Тэр хэргүүд Лутхүүг баривчилсаны дараа сөхөгдөн яриа гарч ирж байгаа нь түүний сэтгэлийг догдлуулж байв.