Ж.Пvрэв. Хvн чулууны мøрøøр

(үргэлжлэл 15-р)

Зургадугаар бүлэг

Элэг нь хар бол санаа нь харь

“Олмыг нь асуулгүй
Усыг бүү гатла
Ончийг нь ололгүй
Хэргийг бүү шүү”
/Монгол цэцэн үгийн далай/

Танилд нүүр бий, үгэнд учир бий

Хамтарч айл гэр болон аж төрж байгаа хүмүүсийн амьдралыг холбодог хэлхээ нь зөвхөн хайр сэтгэл биш, тэдний зан араншин байдаг аж. Түүхч Сэрээнэндорж эцэг Гонгорын эрдэм мэдлэгийн өвийг хадгамжлан авчирсан төдийгүй, түүний эелдэг зан ааш, итгэмтгий чанар, нөхөртөө тусч сэтгэлийг хуулан авч үлдсэн нь Шархүүтэй бараг л анхлан нүүр учирч мэндийн солио хийснээс эхлэн танигдаж билээ. Тэгээд ч энэ хоёр эр бие биенээ нөхөр гэж үзэн, даруй 20-иод жил нэг нь нөгөө рүүгээ гүйж байгаа. Үүнээс овойж товойсон их хожоо гараагүй ч гэлээ амаа барихаар алдаа гараагүй өдий хүрсэн байна. Нөхрөө дагаад эхнэрүүд нь бас үерхэн найзархах болжээ. Энэ ч бас зүй ёсны хэрэг. Тэгтэл бас тэр хүүхнүүдийн цаана үеийн найзууд байдаг. Энэ нь хэнд ч зайлшгүй байх ёстой зүйл ээ. Ингээд л танил талын хэлхээ холбоо гэгч юм өргөжин тэлсээр айлын хаяа хамаар улам цаашилсан байдаг. Энэ нь ганц монголчуудын зан авир биш ээ.
Эх үрсийн баяр 6-р сарын нэгний нялх ногооны үнэр дөнгөж ханхлан хүмүүсийн сэтгэлд баясгалан нээдэг тэр өдөр Сэрээнэндорж Шархүүгийн гэр рүү утасдан, дагнан ёж үгээр нөхдөө дооглож байдаг зангаараа:
Эрхэм ноён, ахайтан та нар миний хар овоохойд залран ирэх болоогүй байна уу? Надад та бүхнийг угтуулан давхиулах “Бенз” машин алга. Харин үүдээ томсгохоор хаалганыхаа нугасыг сугалаад авчихлаа гэж хэлэв. Энэ Сэрээнэнгийн үгийг Цэрмаад дамжуулбал, хүүхэн инээд алдаж:
Бид танайхаас хишгийг чинь хийж ирэх уут саваа манай авгай оёж арай дуусаагүй байна гэж хэлэхгүй яагаа вэ гэлээ.
Шархүү Цэрмаа хоёр өөдтэй өнгөтэйгээ өмсөөд, урьсан айлдаа очлоо. Сэрээнэндоржийнд олон хүн алга. Туяа торниж эрийн цээнд хүрч яваа хоёр хүү охинтойгоо, бас урьд зүс таних төдий нэг цагаан царайтай авгайн хамт ширээ дүүрэн идээ засаж орхисон сууцгааж байв. Тэд зөвхөн мэндийн хэдэн үгээр биш, дагавар инээдэм тарьсан ёж үг цувруулан уулзаж буйданд суун халбага сэрээ, дийз авч, ширээнд тавьсан алаг тарган мах руу гар сунгацгаав. Болор хундаганд виски дүүргэж баярын үг хэлэх ялдамд:
Би сархадаа буруу аяганд хийж алдаа гаргав аа? Уг нь энэ сархдыг стаканд хийдэг гээ биз дээ? Уучлаарай Шархүү гуай гэж Сэрээнэндорж бас л ёжилно.
Чи биднийг ёс төртэй хүндэлж байгаа бол эхлээд виски ч биш, цагааныг хундгалах ёстой байсан. Би түүнийг нь ч бодсонгүй, Сэрээнэндорж, Туяа хоёрыг мөнгө ихтэйгээ гайхуулан вискигээр цай барьж байгаа юм байх гэж бодож байна хэмээн Шархүү гэрийн эзний үгний хариуд нэгийг хэлэв.
Танай хаалга зүгээр байх шив дээ. Нугас нь унаж орхисон мужаан байна уу гэж Сэрээнэн утасдаж байгаа сураг байсан гэж Цэрмаа үг нэмэв.
Сэрээнэн минь, чи ч ингэж л аман дээрээ алгадуулж байх гэж дээ. Түрүүн даанч их цэцэн цэлмэг үг хэлэх гэж арга ядаад байсан гэж Туяа хажуунаас нь хачир нэмлээ. Ингэж шуугилдаж байтал Туяагийн найз Аюуш нэртэй бүсгүй тэгш цагаан шүдээ яралзуулан инээж:
Та нар чинь ийм хачин яриатай, над шиг мангуу амьтанд тоглоом шоглоом нь ялгагдахгүй гайхалтай хүмүүс юм аа. Нөгөө бие биедээ баяр талархал хүргэж ерөөх нь хэзээ болж байна вэ хэмээн бас л ёжлон асуулаа.
Ээ, өршөөгөөрэй! Би л тэнэглэн энэ ноён хатагтай нартай ярилцах учраа ч олохгүй хөгөө тарьж байх шив гэж Сэрээнэнг хэлэхэд Шархүү хундагатайг авч өргөн:
Ноён Сэрээнэнг тэнэг гэдгээ ойлгож байгаад би баяртай байна. Тэгэхдээ бүр усан тэнэг гэж хэлэхгүй, нэг үг дутааж орхих юм даа. Тэр тэр нь яах вэ? Эх үрсийн баярын мэндийг та бүхэндээ хүргэж, дахин бүгдээрээ нэг нэг хүүхэд энэ жил төрүүлэхийг ерөөе гэж наргиан дэгдээн хундагатайгаа хөнтрөв. Сэрээнэн төрхгүй хүүхэд адил инээн:
За зүйтэй. Бид баярлаж байна. Манай их ухаантан маань бүгдээрээ нэг нэг хүүхэд төрүүл гэв үү? Би буруу дуулсан ч байж магадгүй. Эрэгтэй хүн хүүхэд төрүүлдэггүй биз дээ. Шархүү өөрөө төрүүлэх юм байлгүй. За энэ ч яах вэ. Хундагатайгаа зоогло гэлээ. Тэгтэл Туяа хүүхэн ов товхон цоохор царайдаа хөгжөөн тодруулж:
Нээрээ тэгвэл Шархүү ч хүүхдээ гаргаж хаячихаад л ажил их байна гээд гүйгээд явчих биз. Цэрмаа минь л түүнийг нь асрах гэж ядрах байх даа гэлээ.
Мэдрэлийн солиотой юм шиг ийм хүмүүстэй би яаж, юу ярих болж байна вэ гэж Аюуш толигор цагаан царайдаа инээмсэглэл тодруулж хэлснээ жаахан бодолхийлэн:
Одоо бодоод байхад Туяагийн хэдэн хүүхдийн заримыг Сэрээнэндорж төрүүлсэн байж мэдэх нь байна. Би хүүхдийн эмч. Намайг АУИС-д сурч байхад эрэгтэй хүн хүүхэд төрүүлдэг, түүнийг эх барьж авдаг тухай юу ч ярьдаггүй, багш нар маань тэр тухай огт ам ангайдаггүй л байсан даа. Би чагнуураа бариад энэ айлд хүүхдүүдийг нь үзнэ гэж нэлээд хэд ирсэн. Тэгэхдээ эдний хүүхдүүдийг бүгдийг нь Туяаг л төрүүлсэн гэж бодож байсан. Тэр миний бодол эндүүрэл байсан болж таарч байна уу гэвэл гэр дүүрэн инээдэм боллоо.
Аюушийн үгийг чагнаж суусан Шархүү “Энэ чинь нэлээн наргиж болох бүсгүй байх шив. Харваас энэ байж байгаа нүдний нь бусдыг гижигдсэн харц, үг хэлж байгаа дууны нь өнгө цаанаа л нэг шооч шинжтэй байна шүү” хэмээн бодон “Энэ хүүхэнтэй чинь лавхан танилцъя. Ийм нүүрэмгий хүнээс юу ч гарч болно” хэмээн боджээ. Цэрмаа ч бас шинэ танил Аюушид талархах сэтгэлтэй болж “Аюуш бол Сэрээнэн, Туяа хоёрын бурхан нь болж таарлаа. Эдний хэдэн хүүхдийн эрүүл энхийг хариуцдаг эмч нь Аюуш болж байх шив. Эднийд олон ирсэн гэж байгааг бодоход энэ гэрийнхэн хүүхдэдээ хамрын шуухинаа туссан ч Аюушийг дуудан авчирч байдаг шив” хэмээн бодож байтал Шархүү өндийж бүх хүний хундагыг дур мэдэн сэргээгээд:
За Сэрээнэнгийн хуучин найз, Цэрмаа бид хоёрын цоо шинэ танил Аюуш эмчийн сайн сайхны төлөө, бидний энд эхлэж байгаа найзлал улам өргөжин зузаарахын төлөө энэ хундагаа өргөе гэвэл Цэрмаа хөндлөнгөөс:
Миний өвгөн бодсон санасныг минь дандаа ингэж таадаг увьдастай шүү. Шархүүгийн хэлж байгаа үг бас миний үг гэж хүч нэмлээ.
Би эднийд ирээд огт дуулж мэдээгүй яасан их сонин зүйлийг олж мэдэж байна вэ? Шархүү, Цэрмаа хоёр бас ижил сэтгэхүйтэй болж таарч байна уу гэж Аюушийг хэлбэл тэндээс Туяа хундагатай сархадаа сунган:
Энэ Шархүү, Цэрмаа хоёрын зөвхөн нүүр царайны өнгө байдал ялгаатай харагддаг боловч бусад бүх зүйл нь ив ижилхэн болохыг сая Аюуш таагаад хэлчихлээ. Би ганцхан юмыг нь мэддэггүй гэж наргиан нэмэхэд:
Чиний мэддэггүй юм чинь шөнө эд нар орондоо яаж наргидаг нь л байгаа биз гэж Сэрээнэндорж хэлэв. Бас бөөн инээдэм боллоо. Ийм хөгжөөн хагас өдөр үргэлжлэн, халуун бууз зооглоцгоож, виски шимж наргилаа. Хөгжөөнтэй, хөөр нь бялхаж цалгилсан уулзалт болж, Шархүүд нэгэн шинэ танил нэмэгдэв. Сайхи хүн нэг байтугай 1000 танил нэмэгдэхэд тэдэнд хүрэхүйц харилцаа тогтоож чадахтайгаа аж.
Аюуш эмчийн өөрөө хэлж байгаагаар энэ бүсгүй Сэлэнгийн Алтанбулаг хотод төрсөн, арав хүрэхгүй настайдаа эцэг, өвөө нартайгаа хамт Улаанбаатар хотод ирж суурьшсан. Эцэг Дашдаваа нь газар тариалангийн гэх үү, хүнсний ногоо тарих мэргэжилтэй, тэр ажлаасаа одоо салаагүй, Сонгинын буланд хоёр га газарт төмс, хүнсний бусад нарийн ногоо тарьдаг ажилтай. Өвгөн эцэг нь Далай гэдэг дээсэн сахалтай, зузаан бор царайтай, ногоочин хятад байсан. Түүнийг өндөр настай болсон байхад Аюуш өвөр дээр нь сууж эрхэлж байсан гэнэ. Эцэг Дашдаваа нь өөрийнхээ ааваас газрын ажил яаж хийж шимийг нь хүртдэгийг заалгасан байна.
Би бол хятадын хурлийз хүүхэн. Манай өвөө тэр луухаан намайг дөнгөж бага сургуулийн босго алхаж байхад “Хүн эрүүл саруул явж байвал хамаг явдал бүтдэг. Энэ охиныг минь хүний эрүүл энхийн төлөө зүтгэж явдаг эмч болгоорой” гэж ээж, аавд хэлдэг байсан гэдэг. Тэгээд би 10-р ангиа төгсөөд Анагаахын дээд сургуульд орж эмч болсон гэж Аюуш ярьж Шархүү, Цэрмаа хоёрт өөрийгөө танилцууллаа. Шархүү Аюушийн энэ үгийг сонсоод “Эрлийз хүн хоёр амьтай гэдэг үг байдаг. Энэ авгай хэдэн амьтай бол? Эрлийз хурлийз бүхнийг эх оронгүй гэж үзэж болохгүй. Хурлийз байтугай цэвэр хятад байлаа ч манай улсад үнэнч санаатай хүн байдаг. Түрүүн нас барсан Лю Жимин гуай манай улсад үнэнч сайхан сэтгэл гарган зүтгэж ажилласаар яваад төрийн дээд шагнал хүртэж байсан шүү дээ. Тэр ариун сэтгэлээ хадгалж яваад амиа алдсан. Гэхдээ эдний олонх Монгол Улсыг эх орноо гэж үздэггүй нь бүр батлагдсан үнэн. Аюуш аа, чи аль нь бол? Морины сайныг унаж мэддэг, хүний сайныг ханилж мэддэг гэж хэлдэг дээ” хэмээн бодож байлаа.
Аюушийн эр нөхөр нь геологич, одоо улсад хариуцлагтай ажил хийдэг, саяхан Чех улс руу албан ажлаар явсан. Тэр хүн одоо 7 хоноод ирнэ гэнэ. Аюуш хоёр хүүхдийнхээ хамт хадам аавындаа түр байгаа, сууц байшин нь засвартай учир тэнд сууж байгаа гэнэ. Энэ байдлыг нь Шархүү сонсоод Аюушид ойртон, аж байдлын янз бүрийн юм нэлээн ярилцлаа. Эдний байрыг Төрхүү ахлагчтай засварын бригад болсон хэдэн хүн засаж байгаа. Тэр засварчид ажилдаа овоо нарийн ханддаг. Тэдний дотор Сүгсээ гэдэг овлог байдалтай, ажилдаа тун нямбай болов уу гэмээр нэг хятад хүн нүүхэд тусалж байсан гэсэн үг бүсгүйн яриан дунд хавчуулагдан гарч ирж байв. Тэд нэлээд халж дотоод санаагаа дэлгэн ярилцаж байгаа боловч Аюуш вискиний халуунд зүрхэндээ тээж яваа бодлоо гүвж сэгсрэн хаяж орхих хүүхэн биш бололтой. Ихээхэн хянуур байдал ажиглагдаж байлаа. Олон зүйлийн эрэлд орсон аюулаас хамгаалахын ажилтан Шархүү хүчит ундаа зэгсэн балгасан ч гэсэн хэний амнаас ямар үг унах бол гэж ухаалгаар чагнаж олз олохын төлөө л бүхнээ хандуулан дайчилж яваа нь мэдээж билээ. Тийм байх нь энэ эрийн гажуу зан биш ээ. Ингэх нь зүй ёсны хэрэг.
Аюушаас Шархүү “олз” хайхдаа тэр Сүгсээ гэдэг хүний байдлыг судлаж мэдэхэд тус нэмэр болох зүйл олж авъя гэсэн нэг санаа сэтгэлд нь орж ирлээ. Учир нь Шархүү тэр Сүгсээгийн монгол нэрийг урьд талийгаач Цэвээний Балжингаас мэдэж авсан болохоор “Энэ ямар хүн бэ?” гэж онцгой анхаарал тавьж, түүнийг барилга засварчин, дэргэдээ мөнгөнд хэт шуналтай хоёр ч найзтайгаа хамт байгаа. Тэднийг Төрхүү гэдэг барилгын мэргэжилийн нэг хүн даргалан ажиллуулж байгааг мэдэж яваа. Тэгэхээр Аюушийг Сүгсээд аль болох ойр дотно байлгаж, түүгээр дамжуулан судлан танилцах ажлаа амжуулж магад гэж сайхи эр бодож билээ. Шархүү эхлээд Аюуш өөрөө ямар бодолтой хүн бэ? Түүний эр нөхөр нь ямар хүн байна вэ? Улсын хариуцлагатай алба хашдаг гэхээр нуруу алдахгүй догь амьтан байгаа болов уу хэмээн бодон, одоо эмч бүсгүйг судлах гэсэн санаагаа хэрэгжүүлэх эрмэлзэлд автав. Тэд буйдан дээр зэрэгцэн суугаад байн байн сархад шимэн, араандаа шанцай, дун ногоо зууж амтлан байж:
Хүүхдийн биеийг эмчилнэ гэдэг хамгийн төвөгтэй байдаг биз дээ гэж Шархүү асуув. Аюуш сайхи хүнийг эгцлэн харж:
Та яагаад хүүхдийг эмчлэх хэцүү байх гэж бодов оо хэмээн хариу асуулт тавилаа. Шархүү инээж, эелдэглэн, зориуд гайхах аяс үзүүлээд:
Хүүхэд хаанаа юу яаж өвчилж байгаагаа өөрөө хэлж мэдэхгүй шүү дээ. Том хүн бол бүгдийг ярина.
Хүүхэд биеийнхээ зовуурийг хэлж чадахгүй нь үнэн боловч эмчлэхэд хялбар тал нь дийлдэг. Яагаад гэвэл тэр нялх амьтанд том хүний адил өөр янз бүрийн архагжсан өвчин байдаггүй. Удамшлын юмгүй л бол биенд нь туссан өвчин дангаараа байдаг. Тэр өвчний нь зөв оношлон таниад, түүнийг нь барьж авч эмнэхэд илаарших нь хурдан, танихад ч бас дөхөм байдаг юм даа, эрхэм дарга минь! Би хүүхэд эмчилж байх дуртай болсон хүн.
Чи хүүхэд эмчлэх мэргэжлээ дээшлүүлэх талаар гадагшаа гарч элдвийг үзэж сонирхож яваа биз дээ? Манай хүүхдийн эмчилгээ бусад хөгжилтэй орны түвшинд хэр ойртож очсон бэ, Аюуш аа?
Би эмчилгээний хувьд овоо дээшилсэн гэж боддог. Гэхдээ сүрхий эмнэлэг хөгжсөн орнуудын түвшинд хүрэх болоогүй л байгаа байх. Би мэргэжил дээшлүүлэхээр ЗХУ-д 6 сарын хугацаатайгаар курст явж Москвад суралцсан. Тэдний эмчилгээний арга ажиллагаа ерөнхийдөө манайхтай тун төсөөтэй. Арга ч үгүй байх. Манай эмчилгээ ЗХУ-ын эмнэлгийн онол дадлагыг түшин дагаж хөгжсөн юм чинь. Бид Зөвлөлтийн багш, мэргэжилтэн эмч нарыг л даган дуурайж яваа шүү дээ. Тэгэхээр түүнийгээ дагалгүй яахав гэж Аюуш эмч нэлээн бодолд орсон янзаар хэллээ. Тэд хэсэг зуур яриагаа тасалснаа Шархүү “Энэ эмчийг би мэдэж авах гэж санаж байгаа болохоор уг асуудлаа гүйцээх учиртай шүү. Энэ маань ам алдахгүй гэж хаширлаж байгаа нь лавтай” хэмээн бодоод:
Аюуш аа! Чи өөр хаашаа явж юу үзсэн бэ? Бодвол нэлээд яваа биз?
Би өнгөрсөн жил Бээжинд болсон Азийн орнуудын хүүхдийн эмч нарын семинар зөвлөгөөнд оролцож тэнд хагас сар байсан. Би гурвуулаа явсан.
Бодвол Хятад улс ч хүүхдийн эмнэлгээр урагшаа нэлээн хол явчихсан айл байгаа биз дээ. Эмнэлэг нь сүрхий хөгжсөн орон гэдэг биз?
Та яагаад Хятадыг хүүхдийн эмнэлэг сүрхий хөгжсөн гэж байгаа юм бэ хэмээн Аюуш хариу асуув. Энэ эмч хүн юм асуухаар сөрөг асуулт тавьж өөрөө юм дуулах таалалтай бололтой байдал ажиглагдсан байв.
Хятад хүн амаар дэлхийд тэргүүлдэг. Хүүхэд их олонтой болохоор тэднийх энэ талын эмнэлэг, эмчилгээгээ гоц анхаардаг болов уу гэж би бодоод хэмээн Шархүүг хэлэхэд эмч бүсгүй нүдээ том болгон харж:
Бидэнд тэдний гоц сүрхий юм огт ажиглагдаагүй. Нарийн юмаа ч биднээс нуугаа биз. Хүн ам нь шороон түм болохоороо урсгалаараа өсөж явдаг биз дээ. Эмчилгээний голлох зүйл нь хятадын ардын эмнэлэг гээд л мэдэх мэдэхгүй баахан өвс ургамал хандалж уулгаад байдаг юм билээ. Бид учрыг нь олох аргагүй зүйл дээ тэр.
Одоо чинь өвс ургамлын гаралтай зүйл л хүний биед сайн гэж та нар ярьдаг биз дээ. Тэгэхээр Хятадын зөв юм байгаа биз?
Шархүү та юмны нарийн учрыг мэддэг хүн байна. Тэгэхдээ ургамал бүхэн сайн биш шүү. Хорт ургамал бишгүй их байдаг. Хорыг ургамлаар хийдэг. Хар тамхийг ургамлаар бүрдүүлдэг. Хятадын тэр хэрэглэж байгаа юмны учир утгыг мэдэж аваад бид эмнэлэгтээ тэднийг дуурайн хэрэглэнэ гэвэл одоогоор л лав бүтэхгүй зүйл. Бид чинь европ эмнэлэгт суралцсан. Түүгээрээ эмчилгээ явуулдаг. Түүндээ дадсан хүмүүс.
Аюуш аа! Хятад чинь аливаа юмны учир утгыг мэдэж тайлах талаар тун амаргүй гэдэг. Тэгэхээр Хятадын тэр сүрхий юмнуудын учрыг олж мэдэж ашиглахыг бид зорих нь олон талын ашигтай биш үү?
Та тэгэж бодож байгаа бол түүн рүүгээ өөрөө яв! Та хятадуудыг бидний хүссэн ёсоор хамаг юмныхаа учир байдлыг “ингэдэг юм” гээд хэлээд өгч орхино гэж бодож байна уу? Тэр чинь эндүүрэл биш биз? Тэдний нарийн юм нь хаалттай байдаг.
Чи яагаад тэгэж бодож байгаа хүүхэн бэ? Хачин юм аа?
Юу нь хачин байхав дээ. Та мэднэ биз дээ. Хятадын будаан хээтэй шаазангийн хийдэг аргыг мэдсэн манай нэг оюутан бүсгүйг наашаа ирэхээс өмнө тэд хэн нь мэдэгдэхгүй амь насыг нь хөнөөгөөд, мөрийг нь балласан гэж. Хятад хүн бидэнд юмныхаа учрыг зааж хэлэх байтугай эцэг нь хүүдээ өөрийнхөө мэддэг чаддаг юмныхаа нууцыг хэлж өгдөггүй үхдэг гээ биз дээ. Тийм баримт ч маш олон сонсогдож байдаг.
За тийм байжээ. Эмнэлгээ байя гэхэд хятадаас өөр бусад сурч мэдэх юм бидэнд их бий байх аа. Наад зах нь хүнд үйлчилдэг үйлчилгээ гойд гэдэг. Та нарыг Бээжинд 15 хоног байхад үйлчилнэ гэдгийг ч үзүүлж алдаа биз дээ гэж Шархүү асуулаа. Аюуш энэ үгийг сонсоод хөмсөг зангидан:
Тийм ээ. Сайн үйлчилгээтэй гэж хятадуудыг хэлдэг. Тэгэхдээ цаанаа юм бүхэн нь хуурамч, зөвхөн өнгө зассан байдаг аюултай даа. Ер нь эднийд үнэнч юм байдаг болов уу гэмээр шүү. Тэгэж байж л тэр олон хүн чинь бие биеэ мэхлэн амь тэжээх аргаа олж яваа хэрэг. Юм бүгдийг өнгөн талаас нь хүний нүдийг төөрүүлэхээр гял цял харагдуулж байгаад л бусдын мөнгийг салгаж авахыг хамгийн дээд эрмэлзэл болгож байна шүү дээ. Ийм арга ухаан хятадын бүр цусанд нь шингэж. Тэдний амьдрах гол арга нь болсон хэрэг. Яагаад хятад хүн хуурамч, өнгөц байдаг юм бэ гэж асуухын хэрэггүй. Тийм шүү, Шархүү гуай!
Чи тэгээд Хятад оронд хэд хоног байгаад сүсэг муутай ирсэн бүсгүй шив дээ. Уг нь тийм баймааргүй л байлтай гэж Шархүү хэллээ.
Аюуш бодлогошрон хэсэг зуур сууснаа уртаар амьсгаа авч:
Би танд хэлэх юмныхаа эвийг олохгүй байна. Бид чинь энэ эх нутаг дээрээ эрх дураараа өсөж бойжсон баян айлын эрх танхи хүүхдүүд гэсэн үг дээ. Нутаг минь өргөн уудам, байгаль минь баялаг, уудаг ус нь хүртэл тунгалаг. Өндөр газар учраас агаар салхи цэвэр ариун. Жилийн дөрвөн улиралтай, зуны халуун, өвлийн тэсгим хүйтэн хоёроороо хамаг нянг устган, хамаг юмаа ариусган цэвэрлэж чаддаг. Олон мянган жилээр талхиж үхүүлэн сүйтгээгүй газрын хөрсөнд ургаж байгаа тариа ногоо маань хүртэл байгалиас хайрласан тэр амт шимтийг хадгалж байгаа. Түүнийг идэж уухад ямар сайхан амттай байдаг билээ. Одоо бидний өмнө Хятадаас авчирсан улаан лооль овоолгоостой байж байна. Үүний өнгө нь ямар гоё вэ? Гэтэл Монгол газрын хөрсөнд ургуулсан улаан лооль ямар амттай байдгийг бид мэднэ. Бээжинд зангидсан гараас том, час улаан лооль өмнө авчраад тавина. Амт нь ус. Одоо манайх хүнсний юугаар бордсон зүйл хаанаас хэт их аваад өмөн үү өвчин газар авч байна гэж бодож байна вэ? Бодоод үз. Манай лоолийн амт нь сүү гэсэн үг. Тийм үү, үгүй юу? За тэгээд Бээжинд гудамжинд гараад зугаацахаар явахад нүдэнд харагдаж байгаа бүхэн хүний юм. Тэнд манай юм, миний юм гэж санагдах зүйл нэг ч байхгүй. Агаар нь халуун гэж яана вэ? Хүн эрдэм номын зүйл бодож, түүнийг бясалгах зав чөлөөг тэр халуун уур амьсгал нь огт олгохгүй. Тэгэхээр монгол хүн тэнд зун цагт очоод юм сурч мэднэ гэж санахын ч хэрэггүй бололтой. Бид Бээжинд очоод л тэр оройноосоо гэрээ санаж эхэлсэн. Ёстой хагархай ч болов гэр минь, хазгар ч болов ээж минь гэдэг үг үнэн юм билээ. Тэгээд их хөгтэй. Бид гурав нутаг буцна гээд хүүхэд хуурах жаахан хог түүн дэлгүүр хэсэж аваад л байрандаа ирээд хэвтсэн чинь тэр шөнө нойр хүрдэггүй. Тэгээд өглөө галт тэргэнд суугаад наашаа хоёр өдөр явлаа. Галт тэрэг удаан яваад байх шиг санагдана. Мааньтын дөрөлж дээр гараад Богд хан уулын оройг хараад бид бүгд дуу алдан нүднээсээ дусал унагасан шүү. Хүүхдүүдээ санах гэж бүр тоймоо алдсан гэж Аюуш хэлээд инээлээ.
Хүүхдүүдээсээ илүү хар хүнээ санаад хөнжлөө мөрөөдөө биз дээ гэж Шархүүг хэлэхэд хажууд нь нэг ч үг дуугарахгүй суугаад байсан Туяа инээн:
Шархүү юун гэнэхэн бэ? Түүнийг заавал хэлүүлэх гэж шалгаагаад яах нь вэ гэж хэлэхэд гэрийн эзэн эр хундага сэргээн өргөж бас инээсээр:
Бидний ярилцсан зүйл дотор хамгийн гоё нь Аюушийн яриа болох шив гэлээ. Бүгд энэ үгийг таашаан хундага суллав. Туяагийн хийсэн хоол гоц сайхан амттай байв. Гэхдээ Агьтын хөндийн шарсан мөөгийг гүйцсэнгүй.