Монголд хутагт, хувилгаад тодорч байсан нь эртнийх. Олон арваараа ч тоологдох байх. Харин YIII Богд Жавзан дамбын үед албан ёсоор бий болсон "тамгатай хутагт" есхөн байдаг. Түүний нэг нь Цэрэн намжилын Найдан сүрэн бөгөөд тэрээр Хан хэнтий уулын аймгийн Мэргэн гүний хошуу, одоогийн Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын нутагт 1900 оны үед мэндэлжээ.Эцэг, эх хоёр нь хүүгийнхээ цовоо сэргэлэн, авхаалжтайг анзаарч нутгийн нэгэн ламд шавь оруулжээ. Хүү ч гэрээ санаж оргож боссонгүй, тухайн үеийн бурхан шашны ёс дэгпэмийг хүндэтгэж хичээнгүйлэн суралцаж байв. Гэтэл Саж лам тэргүүтэй шашны томчууд тэр хийдээр очиж нутаг нугадаа шүтэгдэх болсон Найдансүрэн хүүтэй уулзаж учирчээ. Аливаа юмны хувь төөрөг сонин байдаг хойно Найдансүрэн хүүгийн эрдмийн далайд хөл тавих хувь тавилан тэр хүнтэй уулзсанаар эхэлжээ.
Монголын бусад хутагтын түүх, намтар нэлээд элбэг баян байдаг бол Хүүхэн хутагтын 30 насны богинохон амьдрал их зөрчилтэй, эмгэнэлтэй, өрөвдөлтэй төгсчээ. 1973 онд Хэнтийн Театрын дарга байсан Т.Хишигжаргал гуай хуучилахдаа "Хүүхэн хутагт Найдансүрэн гэж хосгүй сайхан, нуруу туруу тэгш, зүс царай тунгалаг, үг яриа цэгцтэй, зан байдал төлөв төвшин,, ёстой сайн сайхны шинж бүрдсэн хүн" байсан юм билээ. Халхын ноёд хатад Хүүхэн хутагтад мөргөе сүсэглэе гэхээсээ илүү түүнийг харж нүд баясгая, сэтгэл сэргээе, танилцаж хөөрөлдөе гэдгээ илүүд үздэг байж.
1922 онд Саж ламын хэрэг мандаж Ерөнхий сайд Бодоотой хамт буудагдахад хүүхэн хутагт оргож гэнэ, баригдаж гэнэ гэсэн цуу яриа их тархсан юм гэсэн. Хүүхэн худагт До яаманд баригдахын даваан дээр урагшаа хил даван оргож гарсан байдаг. 1930 онд Гончигдоо нарын чекистууд лам болон хувирч очоод баривчлан авчирч цаазалжээ. Хүүхэн хутагтад зориулан халх Монгол даяар үе дамжин дуулж ирсэн нэгэн дууг МУИС-ийн багш асан Г.Ойдовжамц бүрэн эхээр нь бичиж өгснийг толилуулья.
Бор борын бялзуухай нь
Босгон дээгүүр жиргэж байна шүү
Болзоо нь үгүй
Хүүхэн хутагт
Босон суунгаа чилээстэй
Баян баргын адуу нь
Баахан хэцүү манаатай
Балар шугуйн дунд
Байн байн бүгээстэй
Баян баргын адуун нь
Гучин гурван шаргатай л гэнэ
Гучин гурван шаргын
Гурваас бусад нь жороо л гэнэ шүү
Хоёр шөнө нь отлоо доо
Хойтох шөнө нь
Нойр ихтийн гадуур
Наргиуласхийгээд өнгөрлөө
Нохой муутын гадуур
Доргиулс хийгээд өнгөрлөө
Шанхны минь үсийг харвал
Сайхан хүүхэн гэнэ биз
Саадаг нумыг минь харвал
Сайн эр гэнэ биз
Унасан морь минь
Усан тэлмэн жороо доо
Тохсон эмээл минь
Тохой зандан бүүрэгтэй
Барьсан ташуур минь
Барим хэрийн зандан
Дөрөөлсөн дөрөө минь
Дөрвөн лангийн жийжүү.
Энэ дуунаас үзвэл нэг хэсэг Хүүхэн хутагт шилийн сайн эр болж явсан бололтой. Уг нь Хүүхэн хутагт Найдансүрэн Улсын дээд хуралд суудалтай, Зүүн аймгийн ноёдын чуулганыг даргалагч. Богдын засгийн газрын том тушаалтан байсан гэж түүхэнд тэмдэглэжээ.
Энэ дуунаас үзвэл нэг хэсэг Хүүхэн хутагт шилийн сайн эр болж явсан бололтой. Уг нь Хүүхэн хутагт Найдансүрэн Улсын дээд хуралд суудалтай, Зүүн аймгийн ноёдын чуулганыг даргалагч. Богдын засгийн газрын том тушаалтан байсан гэж түүхэнд тэмдэглэжээ.
Хүүхэн хутагтаас Хэнтийн коммунистууд одоо ч цэрвэсэн хэвээр байдаг нь сонин. Хэнтийн 80 жилийн ойгоор түүний эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлс, зураг хөргийг аймгийн музейд байрлуулах гэж АН-ыхан хөөцөлдөж Д.Арвин гишүүнд хүртэл айлтгаад бараагүй гэнэ билээ. Д.Арвин гишүүн нутгийнхаа хутагтын талаар ямар ч мэдлэггүй атлаа их мэдэгчийн дүр эсгэж "Тэр эсэргүү хөгшин ламаар яах юм бэ" гээд музейд юу ч тавиулахгүй хэмээн тас хөндлөн "хэвтжээ". Хүүхэн хутагт Найдансүрэн цэл залуу 30-хан насандаа буудуулсан юм шүү гэдгийг Д.Арвинд хэлмээр санагдлаа.
Хүүхэн хутагтын хойд дүр Ламаадан Гомбын Ламаадан буюу Цэрэнпунцаг гэдэг найман настай жаал хүүг Хүүхэн хутагтын хойд дүр хэмээн нутгийн сүсэгтнүүд тодруулсан тэр цагаас газар газрын хүмүүс ирж түүнд мөргөж сөгдөж, бишрэх болжээ. Угийн сэргэлэн цовоо, ухаалаг энэ жаалд эвгүй байсан ч сүсэгтэн олны бишрэлийг дийлж чадсангүй. 1944 оны зун ДЯЯ-ны хэсэг хүн очиж Хэнтийн дарга нартай нэгэн тохироо хийгээд явжээ. Удалгүй аймгийн дарга Дондов, ДХХ-ын дарга шар Рэнцэн нар Хэнтийн төвийн багш нарыг цуглуулж Хүүхэн хутагтын хойд түр хэмээн олныг мунхруулж байгаа нэгэн этгээдийг тусгаарлах болсон. Эхлээд танай сургуульд оруулж засрах төлөв байдлыг ажиглаж байгаад хэрхэх тухай жич шийднэ гэж чангахан анхааруулаад хэрэв багш нар түүнийг хараанаас гаргаж нууцыг задруулбал шийтгэнэ гэжээ.
Тормолзсон хар нүдтэй улаа бутарсан шардуу царайтай Ламаадан тус сургуулийн сурагч болжээ. Тухайн үед тэнд багшлаж байсан нэрт эрдэмтэн, түүхийн ухааны доктор Лхамсүрэнгийн Бат-Очир гуай юу гэж ярьсныг сонирхуулъя.
...Ламаадан гэж хачин амьтан орж ирэх байх аа гэж бодож байтал "цовоо сэргэлэн байрын хөөрхөн хүү" байсан, бид ээлжээр жижүүрлэж манана, зүүн аймгийн сүсэгтнүүд авгай, хөгшид тэр хүүхдээс адис авах гэж дайрч биднийг сандаргана. Манай сургуулийн захирал Лхүндэвсамбуу бас Өмнөдэлгэрийн хүн. Ламаадангийн ангийнх нь багш Санж гэж эмэгтэй одоо 90 гаруй насыг зооглож буй хөгшин буй. Тэд тэр хүүхдийг өрөвдөж хайрлахаас гадна өөрсдөө хэл аманд орчихгүй яаж салах вэ гэсэн бодолтой байсан даа. Удаа ч үгүй тэр жаал гэнэт алга болсон, чухам яасныг хэн ч мэдээгүй" гэсэн байх аж.
...Ламаадан гэж хачин амьтан орж ирэх байх аа гэж бодож байтал "цовоо сэргэлэн байрын хөөрхөн хүү" байсан, бид ээлжээр жижүүрлэж манана, зүүн аймгийн сүсэгтнүүд авгай, хөгшид тэр хүүхдээс адис авах гэж дайрч биднийг сандаргана. Манай сургуулийн захирал Лхүндэвсамбуу бас Өмнөдэлгэрийн хүн. Ламаадангийн ангийнх нь багш Санж гэж эмэгтэй одоо 90 гаруй насыг зооглож буй хөгшин буй. Тэд тэр хүүхдийг өрөвдөж хайрлахаас гадна өөрсдөө хэл аманд орчихгүй яаж салах вэ гэсэн бодолтой байсан даа. Удаа ч үгүй тэр жаал гэнэт алга болсон, чухам яасныг хэн ч мэдээгүй" гэсэн байх аж.
Харин тэр жаалтай хамт сурч байсан А.Шагдар гуай /хожим лектор байсан/ ярихдаа: "Бид бүгдээрээ л тэр жаалыг шохоорхож харна, би нэг удаа багш нарын нүдийг гэтэж байгаад сэмхэн орж аав ээж, гэрээ их санаж байна, ирэх нь үү гэж мэргэлүүлсэн тэр хүү "би ч гэрээ бас санаж л байна гээд санаа алдаж аав ээж чинь ирэхгүй, харин чи cap болоод бүрмөсөн очно" гэлээ. Нээрээ ч би цусан хатгаа тусаад бүрмөсөн харьсан юм даа" гэв.
Философийн ухааны доктор Рэгзэндорж гуай ярихдаа "би бас түүнтэй хамт сурч байсан шавар авч гар дотроо нэг эргүүлээд л мал амьтан хүний дүрс их гоё хийдэг ер бишийн жаал байсан" гэв. Тэр есөн настай хүүхдийн хувь заяа хэрхсэнийг бид бүгд мэднэ. Жаахан хүүхдийг эсэргүү дайсан болгож эцэг эхийнх нь хамт буудаж байсан туршлага тухайн үеийн коммунист Орос, социалист Монгол хоёрт л гарсан нь даанч бэрх юм даа.
Ц.Навагчамба
No comments:
Post a Comment