Жанчхүү хотын бөглүү гудамжны нэг хэрмэн дэх тоосгоор барьсан намхан байшинд Жамба, Баатар хоёр өөд өөдөөсөө хаpан сууж ярилцах ажээ.- Сэжиг аваагүй биз гэж Жамбыг асуухад
- Үгүй. Тантай ярьж тогтсоны дагуу хийсэн. Саад болох зүйл таарсангүй овоо тайвуу амжсан. Хавтсыг нээхэд нэг хялгас байсныг бодооч! Айхавтар хардамтгай шүү. Өөр тэмдэг байгаагүй, энэ хальсыг гэрэл үзүүлэхээс тун болгоомжлоорой, гээд Баатар хар цаасанд боодолтой зургийн хальсыг өгөхөд,
- Эх орондоо илгээх чиний үнэтэй бэлэг шүү. Японы цэрэг тагнуулын чухал мэдээ бидний гарт орсноор, эх орноо хамгаалах үйлсэд тустайгаар үл барам эзэрхэгчүүдийн сөнөлийг хурдатгахад нэмэр хандив болох юм. /Ээж/ үүнийг авах талаар онц шимэрхээд байгаагийн учир үүнд байгаа юм шүү гэж Жамба /Мөнгө товч/-ийн хэний төлөө юу хийсний үнэ цэнийг товчхон хэлэхэд
- Би ойлгож байна. Квантуны тагнуулын хэлтсийн хэд хэдэн заавар үүнд бий. Энэ ч яахав тус бол бол сайн хэрэг. Япончуудын заль мэх, хэрцгий, хүний үнэргүйг харахаас эгдүү хүрч учраа ололцмоор санагдана. Өчигдөр ийм нэг явдал боллоо.
Өглөө 11 цаг болж байв. Гуяма надад байцаалтыг орчуулаарай. Улаан Монголын нэг тагнуулыг барьсан гэхэд дотор пал хийх шиг болсон. Удалгүй үзэмчин маягийн хувцастай гуч гаруй насны гонзгой бор царайтай бахим эрийг оруулж ирэв. Тэрийг их л байцаан зовоосныг би мэдсэн. Нэрээ Дамдин гэсэн.
Зүүн үзэмчид хошуу. Жанчхүүд мал худалдаж бараа авах гэж яваа нь үнэн гээд мэдүүлсэн. Гэтэл Гуяма нөгөө тасалганд орж тагнуулын газрын зарлага нэртэй нэг алуурчинд үг зааж өгөөд хэлэхгүй болохоор толгой түрүүгүй зодуурын модоор балбаж цус нөжтэй нь хутгав. Хоёр хөлний хооронд төмөр шааригаар цохиж зовоож ухаан алдуулаад орхив. Тэр хүн юу ч хэлэхгүй байгааг харахад манайхаас ирсэн шиг байна. Цаанаа л зоримог байдал ил. Тэр нэг ч үг дуугарахгүй үхнэ гэж шийдсэн хүн билээ гэхэд Жамба бодолхийлэн,
- Тийм ч байж болох юм. Аминд хүрсэн хичнээн хүнд мөч тулгаравч гэсэн эх орондоо уршиг гай тарих ганц үг алдахгүй байх л ёстой. Тэгэхээр тэр хүний түмэн зөв. Эх орны төлөө нэг л үхэх гэж эр бие төрдгөөс хойш .. .гэж Жамбын эрс хэлэхийг Баатар толгой дохин зөвшөөрч
- Шоронд тийм хүмүүс бас хэд бий дэг ээ. Харуул тун чанга болсон. Арга олдох эсэхийг харъя гэхэд
- /Ээж/-ийн зааваргүй гоомой юм хийж болохгүй. Энэ бодол зөв. Гэвч бүтэмжгүй зүйл оролдож алдвал түүнээс илүү гарз учирч манайх хохирох аюултай. Эвийг олж сайн бодож буурьтай ханд. Хүүхэд галаар тоглодоггүйн адил, бид хэрэггүй тоглоомоор тоглохгүй шүү гэж Жамба сургамжлав.
- Ойлголоо. Хэд хоногоос Цагаан-Овоо хүрнэ гэж Гуяма хэлсэн бодвол хойд хилд ойр очно байх тэр үед нэг гүвээ даваад ухасхийгээд эх орондоо очив гэсэн үг гэж Баатар хүүхэд зан гаргав.
- Яаж болох вэ? Осолтой шүү! Дүү минь. Чи эх орондоо халуун хайртай. Түүний төлөө чин сэтгэлээр зүтгэж байгааг хэн бүхэн мэднэ. Энэ үед чам шиг ийм боломж олсон хүн эх орны төлөө хэрэгтэй зүйл ихийг хийхгүй бол хэн хийх вэ? /Ээж/ ингэж ч байгаа. Намайг буцсаны дараа тун удалгүй /ээж/-ийн илгээсэн хүн ирж чамтай уулзана. Тэр үед чинь урьдахаас улам л бадрангуй болно, цаг үе ч тийм байна.Ямар ч үед болгоомж чухал. Японы тагнуулынхан хартайг өөрөө надаар хэлүүлэхгүй мэднэ. Гишгээд мөрөө хар! Дайсны үүрэн дотор байгаа болохоор яая даа гэх мөч олон таарна. Үүнд тун хатуу зориг тэсвэр хэрэгтэй. Эх орон чинь чамайг байнга харж хандаж байх болно. Чи ганцаараа биш шүү, гэхэд
- Тийм ээ. Гэхдээ та намайг зөв ойлгоно байх. /Чи харь газар, хар буруу элэгтний дотор ажиллах гэж үү, Эх орон чинь тэртээ хол байна. Элгэн садан чинь бас тэнд гэж ямар нэг далдын хүч шивнээд байх шиг л бодогдох юм. Таныг явах гэхлээр бүр ч./ гэж хоолой зангируулан хэлэхэд
- Энэ ч яах аргагүй. Гэлээ ч ахын ёсоор чамд нэг биш хэлсэн шүү дээ. Санаж байгаа биз. /Ирсэн гийчин буцдаг/ёс бий. Чиний түших сайн нөхөр удахгүй ирнэ. Сэтгэл бүү зов. Чи ч бас л буцна. Эх орондоо баяртай уулзах ерөөл тавья гэж Жамба хэлбэл Баатар гуниглангуй
- Та надад чулуугаа орхихгүй юм уу гэж сулхан дуугарав. Үгүй. Эх орны энэ чулуутай чи адил юм. Би дүүгээ эх орны энэ чулуутай зүйрлэн сэтгэлээ тэжээн их эрч хүч аван, чиний эх орондоо халуун тус хүргэж байгаад чинь бахархаж байв. Энэ чулуу надтай хамт яваг. Чи эх орныхоо чулууг өөрөө авахын төлөө эсэн мэнд золбоо хийморьтой зүтгэ!
- Цаг болов. Дүү минь гээд Жамба Баатарыг чанга тэврэн баруун хацар дээр нь үнсэхэд төрсөн ахаасаа хагацах гэж байгаатай адил Баатарын нүдэн дээгүүр нулимс гүйлэгнэн
- Замдаа сайн яваарай. Хилийн харуул манаа чанга болсон шүү. За явъя гээд шуудхан хэрэмний сүүдэр даган алхав. /Төрсөн эх орон ямар их увидастай вэ? Эх нутгийн ширхэг чулуу хүртэл эр биеийн сэтгэлийг тэжээж байна. Баатар эцгийн халааг авсан эх оронч болсон гэдэгт эргэлзээ алга. Гэнэдэж эндэхгүй л бол цолмон шиг гялалзаж явах хүү дээ/ гэж Жамба түүнд бишрэнэ.
***
Жамба /ээж/-тэй ээлжит холбоо барьж нэвтрүүлэгээ хийв. Сүүлийн үед өөрөө болон хоёр танилынхаа олсон үнэт мэдээгээ нэвтрүүлжээ. Жамба сүүлийн нэвтрүүлгээ дуусаад станцаа /үүргээ/ халааны хүн ирж автал газарт нуун байрлуулав. Энэ нь Жанчхүү хотоос хойш утасны цувраа модны жаран долоодохоос зүүнтээ хоёр зуун алхамд тонтойх гурван овгор чулууны хооронд баларшгүй тэмдэг бүхий нууцгай газар ажээ. Одоо төрсөн сайхан эх орондоо очиж, эхнэр, хүүхэд, элгэн садан, хань нөхөдтэйгээ учран золгоно гэж бодоход догдолсон сэтгэлээ барихуйяа бэрх. /Миний өмнө давах даваа учрах саад багагүй бий. Харийн нутаг дундуур хүний нүднээс далдуур сэжиг анир авахуулахгүй эсэн мэнд явж эх орны алтан шороон дээр хөлөө тавих гэдэг тийм амар биш. Ганцхан болгоомж тэвчээр л мэдэх хэрэг.
Японын хилийн харуул өдөр шөнөгүй нууц манаа тавьдаг болсон тул завсар зайг олох хэрэгтэй. Хилийн харуулынхан юм уу тагнуулын даалгавартнуудтай таарч сэжиг авахуулбал өнгөрнө гэсэн үг. Ийм үед хүч үзэн дайрахаас өөр мэх олоход хэцүү.
Галт тэргээр Завсар хүрч тэндээсээ унаажин цааш гарна.Чигээрээ явж болохгүй. Дунд гүний хошууны Хулстайн сүмийн баруун талаар цааш хар толгой дайрч Цонжийн голыг дагаж явахад болно. Хэрэв энэ зам саадтай гэвэл Адуучин хошууны нутгаар Яндуугийн хийд дайрч, Бор цагаан нуур, Хонгорын сүмийн баруугаар Авгын богд уулыг дамжин гараад явчих бартаа бүхий газар бий. Авгын богд уулаас наашхи газар л хүн амьтан олонтой. Одоо сэрүү орсон үе. Хэрэн явах онцгой яамныхны хөл цөөрсөн цаг болохоор учир бий хэмээн явах зам туулах бэрхшээлийн тухай сэтгэл оюундаа тунгаана.
Жамба завсар хотод галт тэрэгнээс бууж хотын захад байгаа танилындаа очиж амсхийгээд, унаажин морджээ. Танил, урьд нь тохирсноор хоёр сайн морь бэлэн болгосон байв. Японы мэдлийн пүүсэнд мал авахаар яваа гэсэн бичиг баримт өвөртөлж гадна төлөв нь энэ байдалдаа зохицжээ. Хаа ч гэсэн явуулын хүмүүсийг онцгой яамны салбарт хүргэн нягтлуулж байх зар бичиг хошуу чуулганд тарааж, баахан туршуулыг тал тал руу явуулсныг Жамба мэдсэн тул өдөрт нь бартаатай газар биеэ далдлан өнжиж, шөнө явах болов.
Дөрөв хоног дээрээ багахан модтой ууланд гарч орчиндоо хяналт хийв. Унасан морьд нь хол газар явсандаа зүдэнгэшжээ. Ой мод салхинаа шуугин ид шид орж үг хэлэх гэсэн мэт санагдана. /Угтуул/-ын гэр ойрхон байгааг баримжаалан мэдэвч /ээж/-ийн зааварт түүнтэй уулз гээгүй тул яаж дур мэдэх билээ. Морио амраан шазрын өндрөөс ажиглалт хийв. Хяруу хэд хэд дахин унасан болохоор өвс цайран хузайж, үе үе сэрүүн салхи хуугин сэнгэнэнэ. Тэртээ алсад бараантах айлуудаас дөрвөн морьтон гарч чигээрээ явснаа хоёр нь уулын баруун бэлээр хойно хойноосоо давхиж үлдсэн хоёр нь модны захад ирж мориноосоо буун, ийш тийш хэсэг дурандсанаа, мордон уул хярласан зам даган аажуу явав.
Жамба анир авахуулахгүйн тулд замаас холдов. Уулнаас зургаан км эргэм жижиг толгой дээгүүр гурван морьтой хүн гарч ирэн зүүн хойшоогоо даялав. /Энд хилийн гүнээс самналт хийхээр яваа нь илт агаад ямар нэг сэжиг авсан байж болзошгүй. Нүдэнд өртсөн газар ийм байгаа юм чинь хил дагуу чанга гэдэг нь үнэн. Манай хил эндээс өртөө шахам байх. Өчигдөр хошууны цагдаа, нэг дагуултайгаа тун сүрхий шалгасан шүү. Үнэмлэхийг минь тун сайн үнэмшигдэхэр хийсэн болохоор сэжиг авсангүй6 Дүрвэдийн хошууны нутгийг би сайн мэдэж, хүн таньдаг маань их тус болсон. Хошууны захирагч Эрэнцэн, наран зөвлөх Сахия хоёрын нэрийг барьж ярихад нарангийн далдын даалгавартан гэж дотроо эмээсэн ч байж магадгүй. /Эрээн давч хүрч хоёр хоноод эргэнэ. Та нар намайг итгэхгүй байгаа бол нэг нь хамт яв/ гэхэд яая гэсэн янзтай байна лээ. Аль нь ч надтай явсан замдаа би аргалчих л байсан. Өөрийн хошууны төв рүү аваачих санаатай үг цухуйлгасан.
Яалаа гэж дээ. Орой болсон цаг, хээр хөдөө таарсан тийм хоёрыг чинь цааш харуулчихаад зүш буруулж болохгүй яахав. Харин тэд аминдаа гарз хийж, надад түвэг удалгүй баахан хэл ам татаж тээнэгэлзэж, тээнэгэлзэж явуулсан нь тэдэнд өлзий, надад завшаан болов. Би ямар алуурчин биш, гэлээ чамд биеэ авч яваа бүхнээ тэдэнд алдахгүйн төлөө чадах бүгдийг хийх ёстой л доо. Харин хилд ийм ойр шөнө дайсны харуултай тулгарвал ярвигтай. Юу ч гэсэн гэгээ тасарсан хойно явъя. Өнөө шөнө намайг ирнэ гэж хурандаа ахмад хоёрын маань аль нэг харуулдан явнаа. Харанхуй болтол бас зай байна. Хүлээх мөч ямар удаан бэ? гэж бодсоноо хөвөнтэй тэрлэгэнд нуусан нандин олзоо тэмтрэн үзэв.
Баатар шиг эх орондоо элэгтэй хүнийг юу ч үл дийлнэ. Дайсны үүрэн дотор айн тэвдэхгүй уужуу байж, /ээж/-ийн даалгавраа биелүүлнэ гэдэг бол их л ухаан, зориг тэсвэр шаардана. Энэ бүхнийг Баатарт ганцхан эх орон гэдэг хэзээ ч ширгэшгүй ариун сэтгэл нь өгч тэтгэн тэжээж байгаа юм. Даанч залуу байна. Эрч зориглосноос болгоомжгүйдэж алдах вий дээ хэмээн Баатарыгаа бодон өрөвдөх сэтгэл төрөх ажээ.
Түнэр харанхуй болсон ч тоо томшгүй олон одон цэнхэр торгонд хадсан алтан одон мэт гялбан, нүдний хараанд гэгээ өгч газрыг баримжаалахад тусална. Жамба, мордон чимээ чагнан гэлдрүүлсээр уулын хормой руу бууж модны захад гарав. Чанх хойшоогоо явбал бага шиг гүвээ таарах тул баруун хажуу барихаар шогшив. Харлан харагдах газар хааяа бут орвон бараална. Морины хурдаар ширүүн явбал чимээ гарах осолтой. Шөнө, тэгээд сэрүүн орсон цаг учир дайсны хилийн харуулынхан яав ч өндөр газар хяналт хийгээгүй байх. Харин хонхор нам газар хорогдон чагнаж сууцгаах л лав гэж таамаглав.Морины чих сортолцох чигийг анхаарч түүнээс дайжин цогиж ергүүлэн газар дөхсөөр авай. Жамба мориныхоо амьсгааг дарахаар бууж, ойр орчноо нүд дасган ажиж чих тавина. Зүүн хойно чигтэй гэнэт гэрэл гялсхийн энд айл амьтан байхгүй японы хилийн хоёр хилийн харуулын зэргэмжээ завсар хоорондын газар учир, хилийн эргүүлийнхэн гэрэл гаргасан байж таарна.Манай хил арваадхан км газар байна. Удахгүй төрөлх нутгийнхаа агаарыг амьсгалан эхээс унасан газраа хөлөө тавьж, угаасан цэнгэг усаа ханатал залгилна гэж бодоход алжаасан бие жигүүр урган хөнгөрөх мэт болно.
Би одоо Жамба биш Чойжил болно. Жамба гэдэг чинь хэзээ ч мартахгүй ээлтэй нэр гэж бас бодно.Чойжил мориндоо мордон баруун хойш жолоо залан ергөв. Байсхийгээд мориныхоо амыг татан чимээ чагнан явлаа. Морь чихээ солбин сортолзох тэр зүг бараан юм бүртэлзэж морьтой хүмүүс гэдэг нь мэдэгдэв. Мориныхоо амыг татаж тэдэнд анир авуулахгүй тойрч гарахаар баруун тийшээ аяархан алхуулав. Зогс хүүе буудлаа шүү гэсэн дуу зэрэг дуулдав. Дайсны хилийн харуулынхан мөн ажээ. Эх орны торгон хил ойрхон байгаа, тэгээд ч харанхуй шөнө Чойжил юу гэж зогсож саатах билээ.
Мориндоо ташуур өгөн ухасхийлгэв. Хүүе! Буудлаа шүү гэж хашгирах сацуу буу хэдэнтээ тасхийн шөнийн нам гүмийг эвдэв. Чойжил, морины эрчээр давхивч тал газар учир нуугдаж болох орон сэрвэн ч байсангүй. Дайсан Чойжилын араас асар холгүй буудсаар давхицгаана.
Гэнэт нуруу нь халуу оргиж янгинах шиг болж цус амтагдав. Тэр шархадснаа мэдлээ, тэгсэнч давхисаар байв. Дайсан хөөсөөр хориод алхмын хэртээ сүүтэгнэн ирэхэд онилсон жижиг гар бууныхаа гохийг дарлаа. Нэг нь /та минь, амь авар/ хэмээн чарлах сацуу морь үргэн дөрөөгөө хангир жингэр хийлгэн арилав. Нөгөө нь харанхуйд амь алдахаасаа айн эргэв бололтой морины төвөргөөн пижигнэн холдлоо. Чойжилийн мөрний шарх тэсхийн аргагүй янгинан дуу алдан авч амь өрссөн аюулт мөчийг хэрхэн тэсвэрлэхгүй байх билээ. Түүний ухаан орон гаран байлаа. Унахгүйг хичээн давхисаар байлаа. Чойжил одоо ухлийг сөрөн амьдрахын төлөө тэмцэж ариун сайхан эх орныхоо төлөө тэмүүлнэ. Чойжилийн шархнаас цус их гарч түүний хүч тэнхээг барж өөрийн эрхгүй нүд нь бүрэлзэн ухаан алджээ. Тэр мориныхоо мундааг налан газардлаа. Унасан морь нь үрэгсэнгүй. жолоогоо чирэн зогсох гэснээ дороо зогсов.
Японын хилийн харуул өдөр шөнөгүй нууц манаа тавьдаг болсон тул завсар зайг олох хэрэгтэй. Хилийн харуулынхан юм уу тагнуулын даалгавартнуудтай таарч сэжиг авахуулбал өнгөрнө гэсэн үг. Ийм үед хүч үзэн дайрахаас өөр мэх олоход хэцүү.
Галт тэргээр Завсар хүрч тэндээсээ унаажин цааш гарна.Чигээрээ явж болохгүй. Дунд гүний хошууны Хулстайн сүмийн баруун талаар цааш хар толгой дайрч Цонжийн голыг дагаж явахад болно. Хэрэв энэ зам саадтай гэвэл Адуучин хошууны нутгаар Яндуугийн хийд дайрч, Бор цагаан нуур, Хонгорын сүмийн баруугаар Авгын богд уулыг дамжин гараад явчих бартаа бүхий газар бий. Авгын богд уулаас наашхи газар л хүн амьтан олонтой. Одоо сэрүү орсон үе. Хэрэн явах онцгой яамныхны хөл цөөрсөн цаг болохоор учир бий хэмээн явах зам туулах бэрхшээлийн тухай сэтгэл оюундаа тунгаана.
Жамба завсар хотод галт тэрэгнээс бууж хотын захад байгаа танилындаа очиж амсхийгээд, унаажин морджээ. Танил, урьд нь тохирсноор хоёр сайн морь бэлэн болгосон байв. Японы мэдлийн пүүсэнд мал авахаар яваа гэсэн бичиг баримт өвөртөлж гадна төлөв нь энэ байдалдаа зохицжээ. Хаа ч гэсэн явуулын хүмүүсийг онцгой яамны салбарт хүргэн нягтлуулж байх зар бичиг хошуу чуулганд тарааж, баахан туршуулыг тал тал руу явуулсныг Жамба мэдсэн тул өдөрт нь бартаатай газар биеэ далдлан өнжиж, шөнө явах болов.
Дөрөв хоног дээрээ багахан модтой ууланд гарч орчиндоо хяналт хийв. Унасан морьд нь хол газар явсандаа зүдэнгэшжээ. Ой мод салхинаа шуугин ид шид орж үг хэлэх гэсэн мэт санагдана. /Угтуул/-ын гэр ойрхон байгааг баримжаалан мэдэвч /ээж/-ийн зааварт түүнтэй уулз гээгүй тул яаж дур мэдэх билээ. Морио амраан шазрын өндрөөс ажиглалт хийв. Хяруу хэд хэд дахин унасан болохоор өвс цайран хузайж, үе үе сэрүүн салхи хуугин сэнгэнэнэ. Тэртээ алсад бараантах айлуудаас дөрвөн морьтон гарч чигээрээ явснаа хоёр нь уулын баруун бэлээр хойно хойноосоо давхиж үлдсэн хоёр нь модны захад ирж мориноосоо буун, ийш тийш хэсэг дурандсанаа, мордон уул хярласан зам даган аажуу явав.
Жамба анир авахуулахгүйн тулд замаас холдов. Уулнаас зургаан км эргэм жижиг толгой дээгүүр гурван морьтой хүн гарч ирэн зүүн хойшоогоо даялав. /Энд хилийн гүнээс самналт хийхээр яваа нь илт агаад ямар нэг сэжиг авсан байж болзошгүй. Нүдэнд өртсөн газар ийм байгаа юм чинь хил дагуу чанга гэдэг нь үнэн. Манай хил эндээс өртөө шахам байх. Өчигдөр хошууны цагдаа, нэг дагуултайгаа тун сүрхий шалгасан шүү. Үнэмлэхийг минь тун сайн үнэмшигдэхэр хийсэн болохоор сэжиг авсангүй6 Дүрвэдийн хошууны нутгийг би сайн мэдэж, хүн таньдаг маань их тус болсон. Хошууны захирагч Эрэнцэн, наран зөвлөх Сахия хоёрын нэрийг барьж ярихад нарангийн далдын даалгавартан гэж дотроо эмээсэн ч байж магадгүй. /Эрээн давч хүрч хоёр хоноод эргэнэ. Та нар намайг итгэхгүй байгаа бол нэг нь хамт яв/ гэхэд яая гэсэн янзтай байна лээ. Аль нь ч надтай явсан замдаа би аргалчих л байсан. Өөрийн хошууны төв рүү аваачих санаатай үг цухуйлгасан.
Яалаа гэж дээ. Орой болсон цаг, хээр хөдөө таарсан тийм хоёрыг чинь цааш харуулчихаад зүш буруулж болохгүй яахав. Харин тэд аминдаа гарз хийж, надад түвэг удалгүй баахан хэл ам татаж тээнэгэлзэж, тээнэгэлзэж явуулсан нь тэдэнд өлзий, надад завшаан болов. Би ямар алуурчин биш, гэлээ чамд биеэ авч яваа бүхнээ тэдэнд алдахгүйн төлөө чадах бүгдийг хийх ёстой л доо. Харин хилд ийм ойр шөнө дайсны харуултай тулгарвал ярвигтай. Юу ч гэсэн гэгээ тасарсан хойно явъя. Өнөө шөнө намайг ирнэ гэж хурандаа ахмад хоёрын маань аль нэг харуулдан явнаа. Харанхуй болтол бас зай байна. Хүлээх мөч ямар удаан бэ? гэж бодсоноо хөвөнтэй тэрлэгэнд нуусан нандин олзоо тэмтрэн үзэв.
Баатар шиг эх орондоо элэгтэй хүнийг юу ч үл дийлнэ. Дайсны үүрэн дотор айн тэвдэхгүй уужуу байж, /ээж/-ийн даалгавраа биелүүлнэ гэдэг бол их л ухаан, зориг тэсвэр шаардана. Энэ бүхнийг Баатарт ганцхан эх орон гэдэг хэзээ ч ширгэшгүй ариун сэтгэл нь өгч тэтгэн тэжээж байгаа юм. Даанч залуу байна. Эрч зориглосноос болгоомжгүйдэж алдах вий дээ хэмээн Баатарыгаа бодон өрөвдөх сэтгэл төрөх ажээ.
Түнэр харанхуй болсон ч тоо томшгүй олон одон цэнхэр торгонд хадсан алтан одон мэт гялбан, нүдний хараанд гэгээ өгч газрыг баримжаалахад тусална. Жамба, мордон чимээ чагнан гэлдрүүлсээр уулын хормой руу бууж модны захад гарав. Чанх хойшоогоо явбал бага шиг гүвээ таарах тул баруун хажуу барихаар шогшив. Харлан харагдах газар хааяа бут орвон бараална. Морины хурдаар ширүүн явбал чимээ гарах осолтой. Шөнө, тэгээд сэрүүн орсон цаг учир дайсны хилийн харуулынхан яав ч өндөр газар хяналт хийгээгүй байх. Харин хонхор нам газар хорогдон чагнаж сууцгаах л лав гэж таамаглав.Морины чих сортолцох чигийг анхаарч түүнээс дайжин цогиж ергүүлэн газар дөхсөөр авай. Жамба мориныхоо амьсгааг дарахаар бууж, ойр орчноо нүд дасган ажиж чих тавина. Зүүн хойно чигтэй гэнэт гэрэл гялсхийн энд айл амьтан байхгүй японы хилийн хоёр хилийн харуулын зэргэмжээ завсар хоорондын газар учир, хилийн эргүүлийнхэн гэрэл гаргасан байж таарна.Манай хил арваадхан км газар байна. Удахгүй төрөлх нутгийнхаа агаарыг амьсгалан эхээс унасан газраа хөлөө тавьж, угаасан цэнгэг усаа ханатал залгилна гэж бодоход алжаасан бие жигүүр урган хөнгөрөх мэт болно.
Би одоо Жамба биш Чойжил болно. Жамба гэдэг чинь хэзээ ч мартахгүй ээлтэй нэр гэж бас бодно.Чойжил мориндоо мордон баруун хойш жолоо залан ергөв. Байсхийгээд мориныхоо амыг татан чимээ чагнан явлаа. Морь чихээ солбин сортолзох тэр зүг бараан юм бүртэлзэж морьтой хүмүүс гэдэг нь мэдэгдэв. Мориныхоо амыг татаж тэдэнд анир авуулахгүй тойрч гарахаар баруун тийшээ аяархан алхуулав. Зогс хүүе буудлаа шүү гэсэн дуу зэрэг дуулдав. Дайсны хилийн харуулынхан мөн ажээ. Эх орны торгон хил ойрхон байгаа, тэгээд ч харанхуй шөнө Чойжил юу гэж зогсож саатах билээ.
Мориндоо ташуур өгөн ухасхийлгэв. Хүүе! Буудлаа шүү гэж хашгирах сацуу буу хэдэнтээ тасхийн шөнийн нам гүмийг эвдэв. Чойжил, морины эрчээр давхивч тал газар учир нуугдаж болох орон сэрвэн ч байсангүй. Дайсан Чойжилын араас асар холгүй буудсаар давхицгаана.
Гэнэт нуруу нь халуу оргиж янгинах шиг болж цус амтагдав. Тэр шархадснаа мэдлээ, тэгсэнч давхисаар байв. Дайсан хөөсөөр хориод алхмын хэртээ сүүтэгнэн ирэхэд онилсон жижиг гар бууныхаа гохийг дарлаа. Нэг нь /та минь, амь авар/ хэмээн чарлах сацуу морь үргэн дөрөөгөө хангир жингэр хийлгэн арилав. Нөгөө нь харанхуйд амь алдахаасаа айн эргэв бололтой морины төвөргөөн пижигнэн холдлоо. Чойжилийн мөрний шарх тэсхийн аргагүй янгинан дуу алдан авч амь өрссөн аюулт мөчийг хэрхэн тэсвэрлэхгүй байх билээ. Түүний ухаан орон гаран байлаа. Унахгүйг хичээн давхисаар байлаа. Чойжил одоо ухлийг сөрөн амьдрахын төлөө тэмцэж ариун сайхан эх орныхоо төлөө тэмүүлнэ. Чойжилийн шархнаас цус их гарч түүний хүч тэнхээг барж өөрийн эрхгүй нүд нь бүрэлзэн ухаан алджээ. Тэр мориныхоо мундааг налан газардлаа. Унасан морь нь үрэгсэнгүй. жолоогоо чирэн зогсох гэснээ дороо зогсов.
***
Гуяма уруу царайлан орж ирээд суутал, урьд зүс үзээгүй япон хүн гэнэт орж ирлээ. Гаднах төрхийг харахад нилээд хямсгар, өрөөний шалнаас тааз хүртэл хөмсөг зангидан харна.
- Албан хэргээ цэгцэлсэн биз гэхэд Гуяма
- Тэр талаар сэтгэл зовохгүй байж болно. Харин таны цаашдын ажилд тус болох болов уу гэсэн зүйлийг хэлж яримаар байна гэхэд
- Болно. Хэрэгтэй юм бол сонсоно гэж ихэмсэг хариулав./Үхэхдээ үхэр буугаа тавина/ гэгчээр Гуямагийн занал хорсол цээжиндээ багтаж ядан нөгөөл хардаж сэрддэг хүмүүсийг бариулж цааш нь харуулах гэж хэл нь загатнажээ. Далбагар цаасан дээр эгнүүлэн бичсэн хүмүүсийн нэр хаягийн дор японы дургүйцэн үздэг, улаан монгол талтай гэж бичснийг шинэ хүндээ үзүүлэхэд, тэр тун шимтэнгүй янзаар удаан уншсанаа
- Энэ надад хэрэг болно. Ийм муу амьтдыг яагаад одоо болтол нар салхинд чөлөөтэй байлгана вэ? учрыг нь дор нь олчихгүй: гэж зэмлэнгүй хэлэхэд Гуяма өршөөл гуйсан янзтай
- Барагийг нь учрыг нь олсон л доо. Заримыг нь амжсангүй байтал та ирлээ гэв. Гуямагийн оронд шинээр ирсэн хүнийг Катама гэдэг, нас 29, дээд шүд аржгар, хамрын нүх цооног шиг харласан, бирзгэр хүрэн нүүртэй, харахад хүйтэн дотортой хүн гэж мэдэгдэнэ. Зөөлөн сандлын аравчийг хавчигдуу цээжээрээ налж хөлөө алцайлган сууж ихэмсэг байдал үзүүлнэ. Бие намхан агаад гозгор толгойгоо гоохолзуулан хөдөлгөхөд халимаг нь хагалаасаараа холбисхийнэ. Осака хотын дээд сургуулийн монгол хэлний ангийг төгсөөд дараа нь тагнуул үйлдэх арга ухаанд сурвалжан, Харбинд зургаан сар дагалдан сурагч болж ажиллаад одоо энд дэвшин ирж байгаа ажээ. Утас дуугарав. Катама харилцуурыг авч чагнаж байснаа
- Тэгээд.. . тэгээд.. . Завсарт үзэгдсэн бол тэндхийн новшууд яагаад барьсангүй бэ?
- Үнэмлэх бичгийг нь шалгаад явуулчихсан. Хилийн наана эрэлчин гэж явсан гэнэ
- Тэгээд барьсан уу?
- Хууртаад явуулчихаж. . .
- Морийг нь буудаад явгалсан бол барихад юу байх вэ? Мөчийг нь хуга буудаад аваад ир гэж хэл
- Олдохгүй байна?
- Заавал ол! Хилийн бүх харуулын занги нарт мэдэгдэж одоохон хөөцөлд! Катама цаад хүнтэйгээ ийнхүү ширүүн дориун хэдэн үг солиод харилцуураа бараг чулуудаж орхив. . . Шинэ албан тушаал хүлээж аваад ажил яасан золгүй эхлэв.
Энэ янзаар ч бол ч дээ /Бурхан минь/ гэж аман дотроо бувтнахыг хэн ч сонссонгүй.
- Ямар урагшгүй юм бэ? Нэг оргодолч юм уу, улаан монголын тагнуулыг барина гээд хөөцөлдөж байна гэнэ. Ирэх биш бүтэх вий Хөлийг нь хуга буудаад авчрана биз гэж тэссэнгүй ам алдав. Гаднаас хотын хэрэг эрхлэх цагдаагийн газрын нэг хүн зөвшөөрөл аван орж ирэв.
... . гудамжны ... тоот хэрмэнд сууж байсан Жамба гэнэт өөр газар нүүж түүний оронд Буутаас нэгэн хятад иргэн суужээ. Жамба түүнд байшингаа хорь хоногийн өмнө худалдсан гэнэ. Жамбыг урд нь зөвхөн худалдааны улмаас танидаг болсноос биш хаанахын хүн, хаашаа явсныг огт мэдэхгүй гээд байна. Та бүхэн түүнийг сайн мэдэж байгаа байх. Бид эрэн сурвалжилсан боловч сураг алга. .. гэхэд Гуяма дуугүй амаа баръя гэвч чадсангүй.
- Тийм хүн байсан манайхан мэднэ. Хараанаасаа бүү гарга гэж хэдэн новшид даалгасан. Энд байна. Зүгээр явна гээд байсан чинь алдаж орхисон байх нь. Яагаад ийм мулгуу байна. Улаан монголын тагнуул байсан бол бүр ч балрах нь тэр дээ гэж гонгинохыг сонссон Катама, тоомжиргүйхэн
- Энэ явдал надад үл хамаарна. Гуяма та жанжин штабт өөрийн биеэр хэлж нүглээ наминчлах биз гэж ёжтой хэлэхэд Гуяма /Нэг бүдэрвэл долоо бүдэрнэ/ гэдэгболж дээ хэмээн гөлөлзөсхийг харахад урд ийм ядмаг эр байгаагүйсэн дээ гэж тохуурхмаар байв.
- Албан хэргээ цэгцэлсэн биз гэхэд Гуяма
- Тэр талаар сэтгэл зовохгүй байж болно. Харин таны цаашдын ажилд тус болох болов уу гэсэн зүйлийг хэлж яримаар байна гэхэд
- Болно. Хэрэгтэй юм бол сонсоно гэж ихэмсэг хариулав./Үхэхдээ үхэр буугаа тавина/ гэгчээр Гуямагийн занал хорсол цээжиндээ багтаж ядан нөгөөл хардаж сэрддэг хүмүүсийг бариулж цааш нь харуулах гэж хэл нь загатнажээ. Далбагар цаасан дээр эгнүүлэн бичсэн хүмүүсийн нэр хаягийн дор японы дургүйцэн үздэг, улаан монгол талтай гэж бичснийг шинэ хүндээ үзүүлэхэд, тэр тун шимтэнгүй янзаар удаан уншсанаа
- Энэ надад хэрэг болно. Ийм муу амьтдыг яагаад одоо болтол нар салхинд чөлөөтэй байлгана вэ? учрыг нь дор нь олчихгүй: гэж зэмлэнгүй хэлэхэд Гуяма өршөөл гуйсан янзтай
- Барагийг нь учрыг нь олсон л доо. Заримыг нь амжсангүй байтал та ирлээ гэв. Гуямагийн оронд шинээр ирсэн хүнийг Катама гэдэг, нас 29, дээд шүд аржгар, хамрын нүх цооног шиг харласан, бирзгэр хүрэн нүүртэй, харахад хүйтэн дотортой хүн гэж мэдэгдэнэ. Зөөлөн сандлын аравчийг хавчигдуу цээжээрээ налж хөлөө алцайлган сууж ихэмсэг байдал үзүүлнэ. Бие намхан агаад гозгор толгойгоо гоохолзуулан хөдөлгөхөд халимаг нь хагалаасаараа холбисхийнэ. Осака хотын дээд сургуулийн монгол хэлний ангийг төгсөөд дараа нь тагнуул үйлдэх арга ухаанд сурвалжан, Харбинд зургаан сар дагалдан сурагч болж ажиллаад одоо энд дэвшин ирж байгаа ажээ. Утас дуугарав. Катама харилцуурыг авч чагнаж байснаа
- Тэгээд.. . тэгээд.. . Завсарт үзэгдсэн бол тэндхийн новшууд яагаад барьсангүй бэ?
- Үнэмлэх бичгийг нь шалгаад явуулчихсан. Хилийн наана эрэлчин гэж явсан гэнэ
- Тэгээд барьсан уу?
- Хууртаад явуулчихаж. . .
- Морийг нь буудаад явгалсан бол барихад юу байх вэ? Мөчийг нь хуга буудаад аваад ир гэж хэл
- Олдохгүй байна?
- Заавал ол! Хилийн бүх харуулын занги нарт мэдэгдэж одоохон хөөцөлд! Катама цаад хүнтэйгээ ийнхүү ширүүн дориун хэдэн үг солиод харилцуураа бараг чулуудаж орхив. . . Шинэ албан тушаал хүлээж аваад ажил яасан золгүй эхлэв.
Энэ янзаар ч бол ч дээ /Бурхан минь/ гэж аман дотроо бувтнахыг хэн ч сонссонгүй.
- Ямар урагшгүй юм бэ? Нэг оргодолч юм уу, улаан монголын тагнуулыг барина гээд хөөцөлдөж байна гэнэ. Ирэх биш бүтэх вий Хөлийг нь хуга буудаад авчрана биз гэж тэссэнгүй ам алдав. Гаднаас хотын хэрэг эрхлэх цагдаагийн газрын нэг хүн зөвшөөрөл аван орж ирэв.
... . гудамжны ... тоот хэрмэнд сууж байсан Жамба гэнэт өөр газар нүүж түүний оронд Буутаас нэгэн хятад иргэн суужээ. Жамба түүнд байшингаа хорь хоногийн өмнө худалдсан гэнэ. Жамбыг урд нь зөвхөн худалдааны улмаас танидаг болсноос биш хаанахын хүн, хаашаа явсныг огт мэдэхгүй гээд байна. Та бүхэн түүнийг сайн мэдэж байгаа байх. Бид эрэн сурвалжилсан боловч сураг алга. .. гэхэд Гуяма дуугүй амаа баръя гэвч чадсангүй.
- Тийм хүн байсан манайхан мэднэ. Хараанаасаа бүү гарга гэж хэдэн новшид даалгасан. Энд байна. Зүгээр явна гээд байсан чинь алдаж орхисон байх нь. Яагаад ийм мулгуу байна. Улаан монголын тагнуул байсан бол бүр ч балрах нь тэр дээ гэж гонгинохыг сонссон Катама, тоомжиргүйхэн
- Энэ явдал надад үл хамаарна. Гуяма та жанжин штабт өөрийн биеэр хэлж нүглээ наминчлах биз гэж ёжтой хэлэхэд Гуяма /Нэг бүдэрвэл долоо бүдэрнэ/ гэдэгболж дээ хэмээн гөлөлзөсхийг харахад урд ийм ядмаг эр байгаагүйсэн дээ гэж тохуурхмаар байв.
***
Ахмад Дондог /Од/-ыг хүлээн болзоот газраа тоссон болохоор хэдий зам гажсан ч гэсэн өглөө эрт застав дээр авчирчээ
Чойжилыг зөөлөн дэвсгэр дээр хэвтүүлэн халбагаар халуун бүлээн цай халбагдан уулгахыг оролдоно. Хааяа хөдлөх боловч ухаан бүрэн орохгүй хэдэн цаг болов. Отрядаас түргэн тусламж дуудан яаралтай арга хэмжээ авчээ.
Чойжил хаана байгаагаа ухаарч ядсан аятай байснаа баруун гараа дээлийн дотоод хормой ямар нэг юм олох гэсэн шиг тэмтрэхийг ахмад Дондог ажаад тэр дагуу нь гараараа илэхэд үл мэдэгдэм юм дээлийн гадрын цаана шидээстэй байлаа.
Хагас дутуу ухаан оровч Чойжилийн сэтгэлээс гардаггүй зүйл бол тэрлэгэнд нь оёотой юм ажээ. Чойжил амь бие, бүх сэтгэл оюунаа түүнтэй холбосноос л сая тэмтрэн санаа амрав бололтой.
Чойжилыг зөөлөн дэвсгэр дээр хэвтүүлэн халбагаар халуун бүлээн цай халбагдан уулгахыг оролдоно. Хааяа хөдлөх боловч ухаан бүрэн орохгүй хэдэн цаг болов. Отрядаас түргэн тусламж дуудан яаралтай арга хэмжээ авчээ.
Чойжил хаана байгаагаа ухаарч ядсан аятай байснаа баруун гараа дээлийн дотоод хормой ямар нэг юм олох гэсэн шиг тэмтрэхийг ахмад Дондог ажаад тэр дагуу нь гараараа илэхэд үл мэдэгдэм юм дээлийн гадрын цаана шидээстэй байлаа.
Хагас дутуу ухаан оровч Чойжилийн сэтгэлээс гардаггүй зүйл бол тэрлэгэнд нь оёотой юм ажээ. Чойжил амь бие, бүх сэтгэл оюунаа түүнтэй холбосноос л сая тэмтрэн санаа амрав бололтой.
***
Чойжилийг онгоцоор эх орны зүрх нь болсон нийслэл хотод төдөлгүй авчрав.
- Чойжил арван хоёр цагт ухаан орсон. Бие нь тун ядруу байна. Түүнтэй ямар нэг зүйл ярихыг эмч хориглосон, цус их алдсан, энэ хиртэй байсан нь овоо гэнэ. Эхнэр хүүхдийг нь нөгөөдөрөөс уулзуулж болох байх гэж эмч хэлсэн гэж ахмад Дондог, хурандаад илтгэв. Хурандаа Дугажав бичгийхээ хавтаснаас хоёр хуудас гаргаж харснаа,
- /Од/-ын сүүлчийн мэдээ /ээж/-ийн захиасыг бүтээв. Байнга мөшгөлтийн дор байна. 25-26-27-ны шөнийн аль нэгэнд очно. Явах зам тун чанга. Чадал хүрэхгүй амь хохиров гэхэд би гомдохгүй ээ..Эх орон элгэн садан минь амар жимэр байг. Эх үрс л жаргаг. /Од/ гэсэн шүү. Чойжил маань золбоотой тулдаа эсэн мэнд иржээ гээд инээмсэглэв.
- Тийм ээ. Чойжилийн өврөөс алчуурыг сэжүүрт боодолтой хатуу зүйл гарахад би их л чухал юм гэж бодоод үзсэн чинь жижиг чулуу байсан гэж Дондогийг хэлэхэд
- Тэр чинь Чойжилд шижир алтнаас ч илүү үнэтэй чулуу даа гэж хурандаа тааламжтай өгүүлэв.
- Аа тийм үү. Тэгвэл нутгийн нь чулуу байж таарлаа. Аргагүй /Унасан газрын шороо алт/ гэдэг чинь тун утгатай үг. Зургийн хальсуудыг тодруулахаар зурагчинд өглөө. Маргааш бэлэн болно гэж Дондог нэмж хэлэв.
- Зүйтэй. Түүний чинь төлөө Чойжил, Баатар хоёр амиа өгөхөөс буцахгүй байсан даа. Дараачийн /Од/ нь/Мөнгөн товч/ руугаа удахгүй харвана. /Мөнгөн товч/ маань эх орон өөдөө төдөлгүй харвана хэмээн хурандаа итгэлтэй өгүүлэв.
- Чойжил арван хоёр цагт ухаан орсон. Бие нь тун ядруу байна. Түүнтэй ямар нэг зүйл ярихыг эмч хориглосон, цус их алдсан, энэ хиртэй байсан нь овоо гэнэ. Эхнэр хүүхдийг нь нөгөөдөрөөс уулзуулж болох байх гэж эмч хэлсэн гэж ахмад Дондог, хурандаад илтгэв. Хурандаа Дугажав бичгийхээ хавтаснаас хоёр хуудас гаргаж харснаа,
- /Од/-ын сүүлчийн мэдээ /ээж/-ийн захиасыг бүтээв. Байнга мөшгөлтийн дор байна. 25-26-27-ны шөнийн аль нэгэнд очно. Явах зам тун чанга. Чадал хүрэхгүй амь хохиров гэхэд би гомдохгүй ээ..Эх орон элгэн садан минь амар жимэр байг. Эх үрс л жаргаг. /Од/ гэсэн шүү. Чойжил маань золбоотой тулдаа эсэн мэнд иржээ гээд инээмсэглэв.
- Тийм ээ. Чойжилийн өврөөс алчуурыг сэжүүрт боодолтой хатуу зүйл гарахад би их л чухал юм гэж бодоод үзсэн чинь жижиг чулуу байсан гэж Дондогийг хэлэхэд
- Тэр чинь Чойжилд шижир алтнаас ч илүү үнэтэй чулуу даа гэж хурандаа тааламжтай өгүүлэв.
- Аа тийм үү. Тэгвэл нутгийн нь чулуу байж таарлаа. Аргагүй /Унасан газрын шороо алт/ гэдэг чинь тун утгатай үг. Зургийн хальсуудыг тодруулахаар зурагчинд өглөө. Маргааш бэлэн болно гэж Дондог нэмж хэлэв.
- Зүйтэй. Түүний чинь төлөө Чойжил, Баатар хоёр амиа өгөхөөс буцахгүй байсан даа. Дараачийн /Од/ нь/Мөнгөн товч/ руугаа удахгүй харвана. /Мөнгөн товч/ маань эх орон өөдөө төдөлгүй харвана хэмээн хурандаа итгэлтэй өгүүлэв.
No comments:
Post a Comment