Улаан- баатарын дараахь хоёр дахь том хот Дарханыг барьж байгуу лагчдын нэг бол Монгол Улсын гавьяат барилгачин А.Чүлтэм гуай, Силикат буюу цагаан тоосгоны үйлдвэрийн үүх түүхийг тэр сайн мэднэ. 30 жил энэ үйлдвэрийн даргаар ажилласан юм. Бишгүй хуучлах юмтай хөгшин байлаа.Нэгэнт түүхт үйл явдал санаанаас огт гардаггүй юм. 1945 оны аравдугаар сарын 19-ны шөнө монголчууд хүний урманд цурам хийгээгүй байх. Нийтээрээ улс орныхоо төлөө саналаа өгвөл БНХАУ-ын тусгаар тогтнолыг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрнө гэж ЧанКайшигийн хятад дэлхийд зарласан юм. Аравдугаар сарын 20-нд санал асуулгын дүн гарах ёстой байлаа. Би тэр Завхан аймаг, одоогийн Голь-алтай аймгийн Жаргалан сумын хүн. Багийн худалдааны төлөөлөгчийн алба хашиж байлаа. Гоминданы хятадын ГЯЯ-ны сайд Ван Ши, ЗХУ-ын ГЯЯ-ны сайд Молотов хоёрын БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхтэй холбогдуулж гаргасан албан ёсны хоёр нот бичгийг үг үсэг алдалгүй цээжилчихсэн байв. Бүх нийтийн санал асуулгыг хүн бүрээс биечлэн авсан юм. Би бичиг үсэгт сайн байлаа. Овог, нэр, нас хүйс, гарын үсэг зурах зай бүхий хүснэгтийг маш нямбайлан бэлтгэж зэхсэн. Хүмүүс биднийг халуун дотно угтаж байлаа. Гоёлынхоо дээл хувцсыг өмсөж малгайгаа тавьчихсан, гэр орноо гял цал цэвэрлээд, идээ будаагаа таваг дүүрэн засч, сүүтэй цайгаа аягалж, сархадаа сөгнөчихсөн, хөөрөг тамхи зөрүүлж, тун ч баяр байсгалантай байв. Хэвтэрт орчихсон хүнд өвчтэй хүн хүртэл босч, гоёлын дээлээ өмсчихсөн орон дээрээ сууж байсан юм. Гарынхаа үсгийг зарим нь түвдээр зурж, ямар ч бичиг үсэг мэдэхгүй нь бэхэнд хуруугаа дүрээд хүснэгтэд хурууныхаа хээг дарж байв. Аравдугаар сарын 20-ны өглөө гарын үсэг зурах ажил машэрт дууссан. Бичиг үсэгтэй, нутгийн шилдэг гэгдэх нягтлан бодохууд санал асуулгын дүнгийн товчоо хийж, тайлан гаргаад хүснэгтийн нэг хувийг хавсаргаж, сумын төв рүү маш яаралтай хүргэх ажлыг зохион байгуулав.
Манй баг сумын төвөөсөө дөрвөн өртөө зайтай байсан юм. Мориор сүрхий давхидаг Цогоо гэгч залуу байлаа. Хол замд морин дээр зогсохгүй удаан давхихаар булчин шөрмөц задардаг ажээ. Цогоогийн гар хөлийн булчинг чивхийтэл боочихсон байсан. Цогоо санал асулугын бүх дүнг авч, морины сайныг унаж, сумын өтв рүү довтолгосон. Өөртөө бүрт 3 пункт, нийт 12 пунк зохионбайгуулсан байв. Цогоо тэндээс унаагаа явуут дундаа сэлгэн сольж өчүүхэн ч амсхийлгүй давхисан. Пункт бүр дээр дотоод яамны ногоон малгайтай төлөөлөгч байлаа. Цогоог чанд хамгаалж явуулж байсан юм билээ. Сум, багийн төлөөлөгч биднийг хүртэл нэг айлаас нөгөө айлд очиход бие биедээ хүлээлгэж өгч байсан юм. Ямар их ач холбогдол өгч, өндөр сонор сэрэмжтэй ажил зохион байгуулсан нь ойлгогдож байгаа юм. Аравдугаар сарын 20-нд хамгийн түрүүнд манай багийн санал асуулгын дүн сумын төвд хүргэгдсэн байсан. Цогоогоо буцаж ирэхэд манай багийнхан баярлаж, наадамж хийж, хөөрч баясч байсан юмдаг. Монголын ард түмэн , тэгж улс орныхоо тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа дэлхий дахин харуулсан юм.
Манй баг сумын төвөөсөө дөрвөн өртөө зайтай байсан юм. Мориор сүрхий давхидаг Цогоо гэгч залуу байлаа. Хол замд морин дээр зогсохгүй удаан давхихаар булчин шөрмөц задардаг ажээ. Цогоогийн гар хөлийн булчинг чивхийтэл боочихсон байсан. Цогоо санал асулугын бүх дүнг авч, морины сайныг унаж, сумын өтв рүү довтолгосон. Өөртөө бүрт 3 пункт, нийт 12 пунк зохионбайгуулсан байв. Цогоо тэндээс унаагаа явуут дундаа сэлгэн сольж өчүүхэн ч амсхийлгүй давхисан. Пункт бүр дээр дотоод яамны ногоон малгайтай төлөөлөгч байлаа. Цогоог чанд хамгаалж явуулж байсан юм билээ. Сум, багийн төлөөлөгч биднийг хүртэл нэг айлаас нөгөө айлд очиход бие биедээ хүлээлгэж өгч байсан юм. Ямар их ач холбогдол өгч, өндөр сонор сэрэмжтэй ажил зохион байгуулсан нь ойлгогдож байгаа юм. Аравдугаар сарын 20-нд хамгийн түрүүнд манай багийн санал асуулгын дүн сумын төвд хүргэгдсэн байсан. Цогоогоо буцаж ирэхэд манай багийнхан баярлаж, наадамж хийж, хөөрч баясч байсан юмдаг. Монголын ард түмэн , тэгж улс орныхоо тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа дэлхий дахин харуулсан юм.
Та яаж бичиг үсэг сурсан юм бэ?
Арваад настайдаа бие дааж бичиг үсэг сурсан. Айлуудад захидал Даваадорж, тасгийн дарга Гиваан нар эр зоригийн гайхамшгийг үзүүлж, дайсан бүслэн авахад эвлэлийнхээ бат лэрхийллийг хадан дор нуугаад, элгэн дроо гранат тэсэлж бүгж овоорсон дайсны хамт амь эрсэдсэн юм. Тэд БНМАУ – ын баатар цолоор нэхэн шагнагдсан. Нрхрд нь ч бааатарлагаар тулалдсан билээ. Баруун хязгаарт, Байтаг Богдод тэгж арван баатар хилчин төрсөн юм. Арван баатрын тухай ном бичиж, дуу зохиож, кино бүтээг хүн арддаа үлдээсэн. Товч түүх нь ердөө л энэ.
Жинхэнэ эх орончид, жинхэнэ эх орончид, жинхэнэ эх орны үр сад байлаа. “ Ямар хүү төрүүлснээ эцэг, эх минь мэдэг, ямар хүнээр мануулснаа эх орон минь хараг” гэсэн ахмад яруу найрагчийн шүлгийн гал цогтой халуун мөр бий. Түүний жишээ Байтаг Богдын арван баатар мөнөөс мөн. Яг тэднээс эдүгээ сумангийн улс төрийн орлогч Хаянхярваа, холбоочин Пэлжээ гуай хоёр л амьд сэрүүн дуулдана. Бусад нь бурхан болжээ. Буданчийн Хөх толгойн суманд алба хааж байсан хилчин дайчдаас ч хурууу дарам тоологдох болжээ. Хол явах боломж байх биш, хотдоо эрэл хайгуул хийлээ. Буданчийн Хөх толгойд баруун хязгаарын 5, 6, 24 дүгээр отрядад радио холбоочноор ажиллаж байсан, эдүгээ 74 настай Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын харьяат Даваагийн Мягмаржав, 70 нас зооглож буй Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын харьяат Сүхийн Пэрэнлэй гуай хоёрыг саяхан олж уулзаж хуучлав.
Хилчин хоёр ахмад дайчны нэг нь хотын төвд Улаанбаатар төмөр замын ажилчдын орон сууцанд, нргрр нь Улаанхуаранд хувийн хашаа, гэрт амьдарч байна. Мягмаржав гуай гэрт суудаг ажээ. Хоёр хөгшин өдөртөө үгүй юм гэхэд өнжөөд ууулздаг гэнэ. Өвлийн хүйтэнд нас арай дүүгээрэээ Пэрэнлэй гуай хотоос Улаанхуаранд ирж, урин дулаан болохоор Мягмаржав гуай хот орж, “дүүгийндээ” зочилдог ажээ. Идэр залуугаасаа эр цэргийн алба хамт хаааж, насныхаа шувтарга руу төмөр зам гэдэг өнөр өтгөн гэр бүлд хоёул хоёулаа харьяалагдаж явсан болохоор хоёр хөгшин яалт ч үгүй “ хууурай ахан дүүс” болжээ. “Огт өөр аймаг сумын хар элэгтэй хоёр эр хүн нэгэн насыг хамтдаа барах хувь тавилан заяажээ. Хэн нь хэнийхээ өмнө орохыг тааж мэдэхгүй юм” гэж Пэрэнлэй гуай хүүрнэж суулаа.
Мягмаржав гуай 18 настайдаа цэрэгт татагдаж, одоогийн Эх, нялхасын төвийн өмнөх хоёр давхар, цагтаа хүүхдийн больниц гэж нэрлэгдэж байсан ДЯЯ – ны төв сургуулийн хилийн цэргийн холбооны ангид, Пэрэнлэй гуай 21 настайдаа цэрэгт татагдаж, Хужирбуланд хилийн цэргийн холбооны ангид суралцаж, хэн хэн нь холброочин – радист мэргэжил эзэмшжээ. Мягмаржав гуай 1947 онд, Пэрэнлэй гуай 1948 он дбаруун хязгаарт цэргийн алба хаах болж, холбоочноор очжээ. “ Нэг нь нөгөөгийнхөө халааг авч явжээ гэж хэлж болно” хэмээн хоёр хөгшин ярж суув.
Байтагийн арван баатрын тухай сонирхоход Мягмаржав гуай, “1948 оны долдугаар сарын 8 – ны өдөр санагдана. Наадмын өдрүүдэд хил хамгаалалтыг нэмэгдэл хүч гаргаж бэхжүүлдэг журамтай байлаа. Ахлах дэслэгч Хаянхярваагаар удирдуулсан манй сумангийн есөн байлдагч хилийн манаанд гарсан юм. Чухам яг юу болсныг тэдний нэг Гончигзэгвээ хожим нь надад ярсан. Бүдүүн Харгайтын голбг уруудаад дайсан цуваагаар гэнэт орж иржээ. Манай хилчид нэргүй хоёр өндөрлөгт хуваагдан байрлаж, ахлах дэслэгч Хаянхярваа дунд хэсэгт үдпэж, дайчдаа удирджээ. Дайсан арав дахин давуу хүчээр миномет, винтовын галаар сумнан мөндөр буулгаж, дайрч давшжээ, тасгийн дарга Гиваан, Байлдагч Тэгшээ, Даваадорж гурав хөнгөн пулемётаараа тун мэргэн бууджээ. Дайснууд галын цэгээ тэдэн дээр төвлөрүүлж, бүслэн дайрч, амьдаар нь олзлох зорилт тавьжээ. Байдал хүндэрч, хэт давууу хүчтэй тулгарснаа мэдмэгц ахлах дэслэгч Хаянхярваа байлдагч Пэлжээг хобоо бариулахаар ар тийш явуулжээ. Бусад нь дайсантай ана мана үзэлцэж, аргагүй давуу хүчинд автагдаж Тэгшээ, Даваадорж, Гиваан гадна байлдагч Дандархайдав, Архад, Баян, Чойжин нар амь эрсджээ. Пэлжээ мориныхоо хурдаар Дамжигийн толгойд байрлаж ыасан Майдраг даргатай сумангийн төв дээрирж байдлыг илтгэжээ. Су”ман ё тэр дороо түргэн авав. Будаөнчийн Хөх Толгойд нисэх онгоуц байлаа. Нисэх онгоц нисч хүрэхэд дайсан айж сандарч ухарч зайлжээ. Сумангийн төв дээр сумангийн дарга майдригийн эхнэр Нацагням, Аюулаас хамгаалахын төлөөөлөгч дулмаагийн эхнэр Дуламсүрэн, Улиастайн заставын дарга Жамбаагийн эхнэр Ъэсэм холбоочин Пэрэнлэй бид хоёр үлдсэн юм. Гурван хүүхэн винтов буу барьчихаад сумангийн гурван талд харуулын үүрэг гүйцэтгэж байлаа. Бид хоёр нэг нь холбооны аппаратнаас холдохгүй, нөгөө нь гурван хүүхнээ байн байн эргэж байв. Өнөөдрийн үдээс маргаашийн үд хүрсэн юм. Сумангийнхан буцаж ирэв. Дайсан миномётныхоо суурийг ч авж амжилгүй үхэгсдийнхээ хүүрийг санд мэнд зөөж аваад ухарсан байжээ. 150гаруй дайсан арван байлдагчийг амьдаар нь барих гэж ирээд өөөрсдөө ыут цохишдож буцжээ. Манайхан хилчин нөхдөө Дамжиг толгой дээр оршуулжээ. Шүлс ч амтагдахааргүй хуурай халуун байсан гэдэг юм. Дандархайдавын хамаг бие хөөчихсөнийг харж, сумангийн дарга Майдриг нүднийхээ нулимсыг барьж чадахгүй байжээ. Энэ тулгаралтын дараа Бүдүүн Харгайтын заставт төвөөс “Газ – 67” машинтай дарга нар ирсэн юм. Тэдэнтэй зохиолч Уламбаяр гэдэг хүн ирж билээ. Отряд, сумангийн удирдлага, сумангийн улс төрийн орлргч Хаянхярваа нар тулгаралт болсон газарт очиж, бүх зүйлииг нэгд нэгэнгүй танилцуулж үзүүлсэн, Бүдүүн Харгайтын голоор дээш доош уруудаж их явсан. Удалгүй “ Энх тайвны манаа” гэдэг тууж хэвлэгдэн гарсан юм” гэлээ.
Ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн тухай хилийн цэргийн Цэдэн – Иш генералын бичсэн зүйлийг та бүхэн сонин хэвлэлэс олж уншсан гэсэн
Арваад настайдаа бие дааж бичиг үсэг сурсан. Айлуудад захидал Даваадорж, тасгийн дарга Гиваан нар эр зоригийн гайхамшгийг үзүүлж, дайсан бүслэн авахад эвлэлийнхээ бат лэрхийллийг хадан дор нуугаад, элгэн дроо гранат тэсэлж бүгж овоорсон дайсны хамт амь эрсэдсэн юм. Тэд БНМАУ – ын баатар цолоор нэхэн шагнагдсан. Нрхрд нь ч бааатарлагаар тулалдсан билээ. Баруун хязгаарт, Байтаг Богдод тэгж арван баатар хилчин төрсөн юм. Арван баатрын тухай ном бичиж, дуу зохиож, кино бүтээг хүн арддаа үлдээсэн. Товч түүх нь ердөө л энэ.
Жинхэнэ эх орончид, жинхэнэ эх орончид, жинхэнэ эх орны үр сад байлаа. “ Ямар хүү төрүүлснээ эцэг, эх минь мэдэг, ямар хүнээр мануулснаа эх орон минь хараг” гэсэн ахмад яруу найрагчийн шүлгийн гал цогтой халуун мөр бий. Түүний жишээ Байтаг Богдын арван баатар мөнөөс мөн. Яг тэднээс эдүгээ сумангийн улс төрийн орлогч Хаянхярваа, холбоочин Пэлжээ гуай хоёр л амьд сэрүүн дуулдана. Бусад нь бурхан болжээ. Буданчийн Хөх толгойн суманд алба хааж байсан хилчин дайчдаас ч хурууу дарам тоологдох болжээ. Хол явах боломж байх биш, хотдоо эрэл хайгуул хийлээ. Буданчийн Хөх толгойд баруун хязгаарын 5, 6, 24 дүгээр отрядад радио холбоочноор ажиллаж байсан, эдүгээ 74 настай Хөвсгөл аймгийн Рашаант сумын харьяат Даваагийн Мягмаржав, 70 нас зооглож буй Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын харьяат Сүхийн Пэрэнлэй гуай хоёрыг саяхан олж уулзаж хуучлав.
Хилчин хоёр ахмад дайчны нэг нь хотын төвд Улаанбаатар төмөр замын ажилчдын орон сууцанд, нргрр нь Улаанхуаранд хувийн хашаа, гэрт амьдарч байна. Мягмаржав гуай гэрт суудаг ажээ. Хоёр хөгшин өдөртөө үгүй юм гэхэд өнжөөд ууулздаг гэнэ. Өвлийн хүйтэнд нас арай дүүгээрэээ Пэрэнлэй гуай хотоос Улаанхуаранд ирж, урин дулаан болохоор Мягмаржав гуай хот орж, “дүүгийндээ” зочилдог ажээ. Идэр залуугаасаа эр цэргийн алба хамт хаааж, насныхаа шувтарга руу төмөр зам гэдэг өнөр өтгөн гэр бүлд хоёул хоёулаа харьяалагдаж явсан болохоор хоёр хөгшин яалт ч үгүй “ хууурай ахан дүүс” болжээ. “Огт өөр аймаг сумын хар элэгтэй хоёр эр хүн нэгэн насыг хамтдаа барах хувь тавилан заяажээ. Хэн нь хэнийхээ өмнө орохыг тааж мэдэхгүй юм” гэж Пэрэнлэй гуай хүүрнэж суулаа.
Мягмаржав гуай 18 настайдаа цэрэгт татагдаж, одоогийн Эх, нялхасын төвийн өмнөх хоёр давхар, цагтаа хүүхдийн больниц гэж нэрлэгдэж байсан ДЯЯ – ны төв сургуулийн хилийн цэргийн холбооны ангид, Пэрэнлэй гуай 21 настайдаа цэрэгт татагдаж, Хужирбуланд хилийн цэргийн холбооны ангид суралцаж, хэн хэн нь холброочин – радист мэргэжил эзэмшжээ. Мягмаржав гуай 1947 онд, Пэрэнлэй гуай 1948 он дбаруун хязгаарт цэргийн алба хаах болж, холбоочноор очжээ. “ Нэг нь нөгөөгийнхөө халааг авч явжээ гэж хэлж болно” хэмээн хоёр хөгшин ярж суув.
Байтагийн арван баатрын тухай сонирхоход Мягмаржав гуай, “1948 оны долдугаар сарын 8 – ны өдөр санагдана. Наадмын өдрүүдэд хил хамгаалалтыг нэмэгдэл хүч гаргаж бэхжүүлдэг журамтай байлаа. Ахлах дэслэгч Хаянхярваагаар удирдуулсан манй сумангийн есөн байлдагч хилийн манаанд гарсан юм. Чухам яг юу болсныг тэдний нэг Гончигзэгвээ хожим нь надад ярсан. Бүдүүн Харгайтын голбг уруудаад дайсан цуваагаар гэнэт орж иржээ. Манай хилчид нэргүй хоёр өндөрлөгт хуваагдан байрлаж, ахлах дэслэгч Хаянхярваа дунд хэсэгт үдпэж, дайчдаа удирджээ. Дайсан арав дахин давуу хүчээр миномет, винтовын галаар сумнан мөндөр буулгаж, дайрч давшжээ, тасгийн дарга Гиваан, Байлдагч Тэгшээ, Даваадорж гурав хөнгөн пулемётаараа тун мэргэн бууджээ. Дайснууд галын цэгээ тэдэн дээр төвлөрүүлж, бүслэн дайрч, амьдаар нь олзлох зорилт тавьжээ. Байдал хүндэрч, хэт давууу хүчтэй тулгарснаа мэдмэгц ахлах дэслэгч Хаянхярваа байлдагч Пэлжээг хобоо бариулахаар ар тийш явуулжээ. Бусад нь дайсантай ана мана үзэлцэж, аргагүй давуу хүчинд автагдаж Тэгшээ, Даваадорж, Гиваан гадна байлдагч Дандархайдав, Архад, Баян, Чойжин нар амь эрсджээ. Пэлжээ мориныхоо хурдаар Дамжигийн толгойд байрлаж ыасан Майдраг даргатай сумангийн төв дээрирж байдлыг илтгэжээ. Су”ман ё тэр дороо түргэн авав. Будаөнчийн Хөх Толгойд нисэх онгоуц байлаа. Нисэх онгоц нисч хүрэхэд дайсан айж сандарч ухарч зайлжээ. Сумангийн төв дээр сумангийн дарга майдригийн эхнэр Нацагням, Аюулаас хамгаалахын төлөөөлөгч дулмаагийн эхнэр Дуламсүрэн, Улиастайн заставын дарга Жамбаагийн эхнэр Ъэсэм холбоочин Пэрэнлэй бид хоёр үлдсэн юм. Гурван хүүхэн винтов буу барьчихаад сумангийн гурван талд харуулын үүрэг гүйцэтгэж байлаа. Бид хоёр нэг нь холбооны аппаратнаас холдохгүй, нөгөө нь гурван хүүхнээ байн байн эргэж байв. Өнөөдрийн үдээс маргаашийн үд хүрсэн юм. Сумангийнхан буцаж ирэв. Дайсан миномётныхоо суурийг ч авж амжилгүй үхэгсдийнхээ хүүрийг санд мэнд зөөж аваад ухарсан байжээ. 150гаруй дайсан арван байлдагчийг амьдаар нь барих гэж ирээд өөөрсдөө ыут цохишдож буцжээ. Манайхан хилчин нөхдөө Дамжиг толгой дээр оршуулжээ. Шүлс ч амтагдахааргүй хуурай халуун байсан гэдэг юм. Дандархайдавын хамаг бие хөөчихсөнийг харж, сумангийн дарга Майдриг нүднийхээ нулимсыг барьж чадахгүй байжээ. Энэ тулгаралтын дараа Бүдүүн Харгайтын заставт төвөөс “Газ – 67” машинтай дарга нар ирсэн юм. Тэдэнтэй зохиолч Уламбаяр гэдэг хүн ирж билээ. Отряд, сумангийн удирдлага, сумангийн улс төрийн орлргч Хаянхярваа нар тулгаралт болсон газарт очиж, бүх зүйлииг нэгд нэгэнгүй танилцуулж үзүүлсэн, Бүдүүн Харгайтын голоор дээш доош уруудаж их явсан. Удалгүй “ Энх тайвны манаа” гэдэг тууж хэвлэгдэн гарсан юм” гэлээ.
Ахлах дэслэгч Хаянхярваагийн тухай хилийн цэргийн Цэдэн – Иш генералын бичсэн зүйлийг та бүхэн сонин хэвлэлэс олж уншсан гэсэн
Ямар сэтгэгэдэлтэй байдаг вэ?
Ахлах дэслэгч Хаянхярваа ухарсан гэдэг. Огт худлаа. Эцсээ хүртэл дайчдынхаа хамт тулалдсан. Хүчээр давуу дайсныг ялж ялалт байгуулсан юм. Шууд хэлмэгдүүлэлт гэж үзнэ. Гүтгэлэг гэуж хэлнэ. Цэдэн – Иш генерал дайнд оролцоогүй. Албан тасалгаанд л байсан хүн шүү дээ. Хилийн цэргийн түүх, архивыг ч үгүй хиихэхлд оролцсон гэж боддог.
Майдриг гуай танай сумангийн дарга байсан.
Гайхамшигтай хүн. Амьд байсансан бол их л юм ярих өайсан. Одоо амьпд хоцорсон нь ихийг ярдаг цаг болжээ. Тэгээд л түүх гуйвж байна. Майдраг хошууч арван баатрын сумангийн дарга байхдаа ахмад цолтой байсан юм. Уур уцааргүй, даруухан, инээд алдсан дарга байлаа. Тушаалыг өгсөн шиг өгнө. “Зоригтой, сонор сэрэмжтэй бай. Мэргэн бууд” гэдэгсэн. Тушаал биелүүлсэн байлдагчид үнэнхүү хайртай. Дарга шиг дарга байлаа. Цэрэгтэйгээ нийлнэ, тэгээд ч цэргүүдээрээ хүрээлүүлсэн. Боловсрол муутай. Гэхдээ амьдрал, тэмцлийн асар их туршлагатай. 1945 оны дайнд явсан юм билээ. Монгол улсын баатар болох хүн байсан юм.
Ахлах дэслэгч Хаянхярваа ухарсан гэдэг. Огт худлаа. Эцсээ хүртэл дайчдынхаа хамт тулалдсан. Хүчээр давуу дайсныг ялж ялалт байгуулсан юм. Шууд хэлмэгдүүлэлт гэж үзнэ. Гүтгэлэг гэуж хэлнэ. Цэдэн – Иш генерал дайнд оролцоогүй. Албан тасалгаанд л байсан хүн шүү дээ. Хилийн цэргийн түүх, архивыг ч үгүй хиихэхлд оролцсон гэж боддог.
Майдриг гуай танай сумангийн дарга байсан.
Гайхамшигтай хүн. Амьд байсансан бол их л юм ярих өайсан. Одоо амьпд хоцорсон нь ихийг ярдаг цаг болжээ. Тэгээд л түүх гуйвж байна. Майдраг хошууч арван баатрын сумангийн дарга байхдаа ахмад цолтой байсан юм. Уур уцааргүй, даруухан, инээд алдсан дарга байлаа. Тушаалыг өгсөн шиг өгнө. “Зоригтой, сонор сэрэмжтэй бай. Мэргэн бууд” гэдэгсэн. Тушаал биелүүлсэн байлдагчид үнэнхүү хайртай. Дарга шиг дарга байлаа. Цэрэгтэйгээ нийлнэ, тэгээд ч цэргүүдээрээ хүрээлүүлсэн. Боловсрол муутай. Гэхдээ амьдрал, тэмцлийн асар их туршлагатай. 1945 оны дайнд явсан юм билээ. Монгол улсын баатар болох хүн байсан юм.
Монгол улсын баатар гэснээс Жамбаа баатар танай отрядын заставын дарга баысан гэлүү?
9 – застав, Улиастын заставын дарга байсан юм. Ахмад Майдриг даргатай гуравдугаар суман Улиастай, Бүдүүн Харгайт, Олоннбулаг, Үзүүр цагаан, хавтагийн буюу Зээгийн заставаас бүрддэг байлаа. Жамбаа гуай хээгүй, бүдүүн бараг эр хүн. Хөөрхөн ноцолдоно. Хэзээний л цэрэгтэйгээ ноцолдоод зогсчихсон харагдана. Анд нүгэлтэй хорхойтой. Малын сэгэн дээр хавх тавьж, мөн ч олон чоно авласан даа. Байтаг Богд уул ан амьтнаар асар баян. Аргаль, янгир, ирвэс, зэрлэг гахай, зээр, чоно гээд байхгүй амьтангүй. Бид ан хийж идшиндээ нэмэрлэдэг байсан юм.
9 – застав, Улиастын заставын дарга байсан юм. Ахмад Майдриг даргатай гуравдугаар суман Улиастай, Бүдүүн Харгайт, Олоннбулаг, Үзүүр цагаан, хавтагийн буюу Зээгийн заставаас бүрддэг байлаа. Жамбаа гуай хээгүй, бүдүүн бараг эр хүн. Хөөрхөн ноцолдоно. Хэзээний л цэрэгтэйгээ ноцолдоод зогсчихсон харагдана. Анд нүгэлтэй хорхойтой. Малын сэгэн дээр хавх тавьж, мөн ч олон чоно авласан даа. Байтаг Богд уул ан амьтнаар асар баян. Аргаль, янгир, ирвэс, зэрлэг гахай, зээр, чоно гээд байхгүй амьтангүй. Бид ан хийж идшиндээ нэмэрлэдэг байсан юм.
Хилчдийн хоол хүнс ямар байсан бэ?
Сүүлдээ хачин өндөр хангамжтай болсон. Мал махны тухайд яриад яахав. Нэгдүгээр гурил, цагаан, шар будаа, масло, шар тос гээд хамгийн ховор хүнсээр хилчид л туйлдаг байлаа. Нутгийн ардууд бидэн дээр байнга ирнэ. “ Манийгаа хамгаалж байгаа буянтай улс” гээд торгууд түмэн биднийг хачин их хүндэлнэ. Сүүгээр ч таслахгүй. Бид ч савыг нь хоосон буцааахгүй. Байтагийн арцыг их сураглана. Бахйтаг Богд уул арцаар дүүрэн байлаа. Байтагть байхгүй юм огт байгаагүй. Хилчдийн амьдрал ахуй үнэхээр хангалуун байжээ. Эх орон, ард түмэн, улс орныхоо хил хязгаарбг бат найдвартай хамгаалах хатуу үүрэг өгөөөд өгсөн үүрэг шигээ хилчин дайчдаа халамжилж, хамгаалж хайрладаг байсан юм. Сард байлдагч бүр таван хайрцаг шүдэнз, нэг дүнсэн тамхины нормтой байлаа. Бид ч өвөл, зун, салхи шуурга, цас бороо, юуг ч үл тоон явган, тэмээ, морь хослуулж улыбнха хилийг нүд чавчилгүй хамгаалж байлаа. Холбоочид “белка” гэдэг ороосын холбооны үүрч явдаг авсаархан аппаратай байв. Хүч чадал гэдэг лут.
Та хоёр хил дээр болсон тулгаралтанд орж үзсэн үү?
“Үзсэн” гэснээ эхлээд Мягмаржав гуай хуучиллаа.
1948 оны арав, арван нэгдүгээр сарбн үед Нарийн Харгайтын голын чиглэлээр гоминданы хорь орчим цэрэг, хасгийн дээрэмчид дайрсан юм. “агтын” Даржаа пулемёттой, би винтовтойтаарч тулалдсан. Дээрэмчид алагдагсдынхаа хүүрийг аваад буцсан байлаа. Морин дээрээсээ явдал дундаа шүүрэээд авчихдаг сүрхий сургуультай байв. Тавин онд таван зуугаад дайсантай манай есөн байлдагч гурван өдөр тулалдсан юм. Хоол ундаа мартаад улайрчихсан байсан. Дайсан үүрээр зугтчихсан байв. Сэрэмжилж байж ажихад буцчихсан байв. Энэ тулгаралтанд Дамба,Дамдинсүрэн хоёр амь үрэгдсэн Пэрэнлэй гуай нөхрийнхөө хуучийг үргэлжлүүлж, 1950- 5 сарын 30, 31 – ний үед 800 гаад дайсан ирж яваа мэдээ авсан. Эхлээд зургаан морьтон харагдав. Хоёр талын заставаас хүч нэмэв. Нийлээд 60 –аад хүн болсон. Сумангийн дарга намайг бүрэн зэвсэглээд, хоёр ширхэг граннаттай, радио холбооны аппараттай биеэр холбоо бартулхаар дайсны чиглэлд тушаал өгч явуулсан . Амь өрссөн тушаал байв. Би дайсанд ойртсон гэтэл Хятадын ардын чөлөөлөх армынхан байлаа.Тэднийг дарга нартайгаа авчирч уулзуулсан . Монгол, Орос, Хятад гуравын дарга уулзаж гар барилцаж тун нөхөрсөг байсан юм. Хятадын дарга нар зураг зурж”Осван, Осван” гэж байв . Осваны хасгийн дээрэмчидийн хань хамсаатнууд газарчилсан болж Хятад нөхөдийг бидэнтэй байлдуулжээ гэж дүгнэлт гаргасан юм. Энэ тулгарлалтад Хятадын нэг офицер жагсаалын бага дарга Чулуунбаатар хүнд шархдаж Завхан аймгийн Хомогдой гэдэг цэрэг алагдсан юм. Шархдсан хоёрын отряд дээр авчирч эмчилж Хятад офицерийг хожим нь Түркменээр дамжуулж нутагт нь буцаасан. Тулгаралтаар манай сумангийн дарга нарын байрны дэргэд мина дэлбэрч байсан юм. Бидэнд отрядаас хүнд, хөнгөн пулемоттой хочр ачааны машин дүүрэн цэрэг хүч нмэгдүүлж ирэж байсан. Мягмаржав 1950 оны 9–р сард, би 1951 оны 9-р сард цэргээс халагдсан юм.
Сүүлдээ хачин өндөр хангамжтай болсон. Мал махны тухайд яриад яахав. Нэгдүгээр гурил, цагаан, шар будаа, масло, шар тос гээд хамгийн ховор хүнсээр хилчид л туйлдаг байлаа. Нутгийн ардууд бидэн дээр байнга ирнэ. “ Манийгаа хамгаалж байгаа буянтай улс” гээд торгууд түмэн биднийг хачин их хүндэлнэ. Сүүгээр ч таслахгүй. Бид ч савыг нь хоосон буцааахгүй. Байтагийн арцыг их сураглана. Бахйтаг Богд уул арцаар дүүрэн байлаа. Байтагть байхгүй юм огт байгаагүй. Хилчдийн амьдрал ахуй үнэхээр хангалуун байжээ. Эх орон, ард түмэн, улс орныхоо хил хязгаарбг бат найдвартай хамгаалах хатуу үүрэг өгөөөд өгсөн үүрэг шигээ хилчин дайчдаа халамжилж, хамгаалж хайрладаг байсан юм. Сард байлдагч бүр таван хайрцаг шүдэнз, нэг дүнсэн тамхины нормтой байлаа. Бид ч өвөл, зун, салхи шуурга, цас бороо, юуг ч үл тоон явган, тэмээ, морь хослуулж улыбнха хилийг нүд чавчилгүй хамгаалж байлаа. Холбоочид “белка” гэдэг ороосын холбооны үүрч явдаг авсаархан аппаратай байв. Хүч чадал гэдэг лут.
Та хоёр хил дээр болсон тулгаралтанд орж үзсэн үү?
“Үзсэн” гэснээ эхлээд Мягмаржав гуай хуучиллаа.
1948 оны арав, арван нэгдүгээр сарбн үед Нарийн Харгайтын голын чиглэлээр гоминданы хорь орчим цэрэг, хасгийн дээрэмчид дайрсан юм. “агтын” Даржаа пулемёттой, би винтовтойтаарч тулалдсан. Дээрэмчид алагдагсдынхаа хүүрийг аваад буцсан байлаа. Морин дээрээсээ явдал дундаа шүүрэээд авчихдаг сүрхий сургуультай байв. Тавин онд таван зуугаад дайсантай манай есөн байлдагч гурван өдөр тулалдсан юм. Хоол ундаа мартаад улайрчихсан байсан. Дайсан үүрээр зугтчихсан байв. Сэрэмжилж байж ажихад буцчихсан байв. Энэ тулгаралтанд Дамба,Дамдинсүрэн хоёр амь үрэгдсэн Пэрэнлэй гуай нөхрийнхөө хуучийг үргэлжлүүлж, 1950- 5 сарын 30, 31 – ний үед 800 гаад дайсан ирж яваа мэдээ авсан. Эхлээд зургаан морьтон харагдав. Хоёр талын заставаас хүч нэмэв. Нийлээд 60 –аад хүн болсон. Сумангийн дарга намайг бүрэн зэвсэглээд, хоёр ширхэг граннаттай, радио холбооны аппараттай биеэр холбоо бартулхаар дайсны чиглэлд тушаал өгч явуулсан . Амь өрссөн тушаал байв. Би дайсанд ойртсон гэтэл Хятадын ардын чөлөөлөх армынхан байлаа.Тэднийг дарга нартайгаа авчирч уулзуулсан . Монгол, Орос, Хятад гуравын дарга уулзаж гар барилцаж тун нөхөрсөг байсан юм. Хятадын дарга нар зураг зурж”Осван, Осван” гэж байв . Осваны хасгийн дээрэмчидийн хань хамсаатнууд газарчилсан болж Хятад нөхөдийг бидэнтэй байлдуулжээ гэж дүгнэлт гаргасан юм. Энэ тулгарлалтад Хятадын нэг офицер жагсаалын бага дарга Чулуунбаатар хүнд шархдаж Завхан аймгийн Хомогдой гэдэг цэрэг алагдсан юм. Шархдсан хоёрын отряд дээр авчирч эмчилж Хятад офицерийг хожим нь Түркменээр дамжуулж нутагт нь буцаасан. Тулгаралтаар манай сумангийн дарга нарын байрны дэргэд мина дэлбэрч байсан юм. Бидэнд отрядаас хүнд, хөнгөн пулемоттой хочр ачааны машин дүүрэн цэрэг хүч нмэгдүүлж ирэж байсан. Мягмаржав 1950 оны 9–р сард, би 1951 оны 9-р сард цэргээс халагдсан юм.
Хилчид хувийн ямар зэвсэгтэй байв?
Байдагч бүр жад бүхий урт шар Орос винтовтой , 120 сум, гранат , бас сэлэмтэй байсан. Винтов тун хол тусгалтай, “Р-1” гранат хэрэглэж байлаа. Агтны дунд орооод сэлмээ гаргаж цавчиж тулалдах хэрэгтиэй гэж зааварладаг байсан юм.
Байдагч бүр жад бүхий урт шар Орос винтовтой , 120 сум, гранат , бас сэлэмтэй байсан. Винтов тун хол тусгалтай, “Р-1” гранат хэрэглэж байлаа. Агтны дунд орооод сэлмээ гаргаж цавчиж тулалдах хэрэгтиэй гэж зааварладаг байсан юм.
Та хоёрын сэтгэлд сумангийн дарга Майдригаас өөр хэн байдаг вэ?
Жамин генерал. Дорж гехрал хоошоо Академид явж, Хилийн цэргийн удирдах газрын даргаар Жамьян гуай болсон юм. Үнэнч шудрага ямар ч үед гуйваж дайвдаггүй жинхэнэ хилчин эр хүн. Цэргээс генерал хүртлээ дэвшисэн хүн. Отрядын дарга Сундуй гуайгаа одоо ч бид мартаддаггүй.
Жамин генерал. Дорж гехрал хоошоо Академид явж, Хилийн цэргийн удирдах газрын даргаар Жамьян гуай болсон юм. Үнэнч шудрага ямар ч үед гуйваж дайвдаггүй жинхэнэ хилчин эр хүн. Цэргээс генерал хүртлээ дэвшисэн хүн. Отрядын дарга Сундуй гуайгаа одоо ч бид мартаддаггүй.
Хилийн цэрэг та нарыг хир харж үздэг бэ?
Дайнд оролцсон ахмад дайч\нй үнэмлэх л өгсөн . дотроосоо гарсан ахмадуудаа харж үзэхээс гадна буй манийгаа мартсан юм билээ.
Дайнд оролцсон ахмад дайч\нй үнэмлэх л өгсөн . дотроосоо гарсан ахмадуудаа харж үзэхээс гадна буй манийгаа мартсан юм билээ.
Та хоёр хязгаарын цэргээс халагдаад яриж тохирч төмөр замд орсон уу?
Үгүй ээ. Хэн хэн нь аяндаа явсаар тэний хүн болчихсон юм. Мягмаржав 1955 онд төмөр замын курс дүүргэж токарчин болсон.
Үгүй ээ. Хэн хэн нь аяндаа явсаар тэний хүн болчихсон юм. Мягмаржав 1955 онд төмөр замын курс дүүргэж токарчин болсон.
Та хоёр үр хүүхэд ач гуч олонтой биз дээ?
Хэн хэн нь өнөр өтгөн дөө. Мягмаожав 11 хүүхэдтэй хөгшин нь 1970 онд бурхан болсон. Пэрэнлээ би 7 хүүхэдтэй 5 хүү 2 охинтой. “Та хоёрын залгамжилах цэрэг эрс байгаа юм байна” гэсэнд ахмад хоёр дайчин үнэнхүү байрлаж нээрээ тийм шүү хэмээн ам амандаа үглэж байлаа.
Хэн хэн нь өнөр өтгөн дөө. Мягмаожав 11 хүүхэдтэй хөгшин нь 1970 онд бурхан болсон. Пэрэнлээ би 7 хүүхэдтэй 5 хүү 2 охинтой. “Та хоёрын залгамжилах цэрэг эрс байгаа юм байна” гэсэнд ахмад хоёр дайчин үнэнхүү байрлаж нээрээ тийм шүү хэмээн ам амандаа үглэж байлаа.
У.Амарсайхан
1997 он
1997 он
No comments:
Post a Comment