Арван буянт номын цагаан түүх
Энэ бол XIII зууны Монголын түүхийн маш чухал зохиол юм. Хубилай сэцэн хаан зохиосон гэж үздэг. Энэ тухай мэдээг Ордосын Хутагтай сэцэн хунтайж анх гаргаж ирсэн.XVII зууны үеийн Монголын нэрт түүхч Саган сэцэн буюу тэр үеийн нэртэй гэгдэх эрдэмтэд өөрсдийнхөө бүтээлд Цагаан түүхийг заавал ашигласан байдаг. Гэхдээ Чагирварьди хаан Хубилай сэцний туурвисан /номын/ Цагаан түүхийг ашиглалаа.Энэ зохиолын талаар академич Ш. Нацагдорж "Цагаан түүхийн тухай" бүтээлийг 1956 онд бичсэн. Үүндээ: Энэ зохиол бол Хубилайнх биш. Харин Хубилайн үед энэ зохиол бичигдсэн нь үнэн. Хубилай хааны даалгавраар нэгэн ухаантай эрдэмтэн энэ номыг бичжээ. Энэ зохиолд шашны нөлөө гүнзгий туссан, лам нарын эрх ашгийг хуулиар ямар зорилгоор зохиогдсоныг тайлбарласан байдаг. 3-р бүлэгт жинхэнэ зохиол гардаг. Эцэст нь монгол ноёд язгууртны зэрэг дэвийг хүснэгтээр гаргасан байдаг. Германы эрдэмтэн Сагастер Цагаан түүхийг герман pуу орчуулахдаа Жамъян гүний дэвтрийг гол болгосон. Цагаан түүхийг судлахын тулд бүх хувилбаруудыг сайтар харьцуулж, үг үсэг бүрийг тулган нягталж анх зохиогдох үед бичсэн санаа, хожмын хүний бичсэн зүйлийг ялган салгах хэрэгтэй. Энэ хувийг судлахын тулд нэг хүн бус, монгол хэл, эх түүхийн гүнзгий мэдлэгтэй хүмүүс хамтран ажиллах зайлшгүй шаардлагатай. Хутагтай сэцэн хунтайж Цагаан түүхийг хуулж оршил болгон бичихдээ энэ номыг Сүн Жү хотоос олж Баранэширийн хуучин сударлугаа тохиолгож билэгтэйеэ сайтар барилдуулж шинжлэн бичвээ. Үүнээс үзвэл Сүн Жү хотоос олдсон нэг эх, баранаширээс олдсон эх гэж хоёр эх байсан бололтой. Баранаширигээс олсон нь олдоогүй.Шинжлэн бичив гэдгийг зарим хуулбарт шинэчлэн бичив гэж буруу хуулсан байдаг. Энэ нь хожмын алдаа юм . Сэцэн хунтайж Цагаан түүхийг хэрхэвч шинэчлэн өөрчлөөгүй харин бусад эхүүдтэй харьцуулж шинжилсэн байх гэдгийг зарим эрдэмтэд үгүйсгэж ер нь шинэчилж бичсэн байхыг үгүйсгэдэггүй . Гэтэл хуучны ялангуяа XVIII зуунаас өмнөх монголын түүхчид өөрийн хүсэл зорилгоор ном зохиолыг өөрчлөн бичдэг байлаа . Цагаан түүх бол хууль цаазны чухал дурсгал мөн.
Цагаан түүхийн гол зорилго бол шашин төр хоёр ёсыг тэгш явуулах тухай хууль цааз . Энэ тухай Цагаан түүхийн төгсгөлд бичсэн байдаг . Үүнд: “Эртний бурхан сайдын байгуулсан 4 их төрийн 10 буянт номын цагаан түүх нэрт судар энэ мөн” Ө.х цагаан түүх бол эртний богд сайд нарын байгуулсан 4 их төр / шашин төр, түүний тогтох ёс мөн /, Анх хүн амьтан буй болсон тэр цагт Махасамади хаан 2 ёсны 4 их төрийг байгуулсан ажгуу . Хожим нь Шигимүни Махасамадын үүсгэсэн 2 ёсыг үлэмж шинэтгэж тансаг гaйхамшгийг явуулжээ. Түүний дараа Сүрэнзэнхамба улам төгөлдөржүүлж монгол орноо богд Чингис хаан 2 ёсны 4 их төрийг сайтар явуулж зассан ажгуу .Хубилай сэцэн хааны үед дээдсийн үүсгэсэн хоёр ёсыг буюу 4 их төрийг төгөлдөржүүлэхдээ Чингисийн үед төвдийн Гунгаанямбуу ламыг Монголд залж бурхны шашин дэлгэрүүлсэнийг улам төгөлдөржүүлжээ. Хубилай хаан суумагцаа "Би вээр хоёр ёсыг адил тэгш явуулна" гэж амлаж Пагва ламыг баруун газраас залж ирээд 108 сүм байгуулж бурхан шашныг дэлгэрүүлэн бурсан хуврагуудыг албанаас хэтрүүлж үл засах хууль тогтоов . Хубилай хааны үед бурхны шашныг хүчтэйгээр түгээж Хубилайн сүүлийн үеийн дансанд 42318 хувраг зарим тоогоор бол 213100 хувраг байсан гэдэг мэдээ бий . Хубилай шашин , төр 2 ёсыг тэгш явуулах дүрэм зохиосон . Үүнийг "Төрийн сургаал" хэмээн нэрийдэж үр ач нар , төрөл төрөгсөд нийт хүмүүст ухуулан сургах болжээ.Хожим нь энэ дүрэм Юан улсын төр засах хөтөлбөр болж байсан гэдэг. Шашин төр 2 ёсыг тэгш явуулна гэдэг нь шашны ёс , ертөнцийн буюу төрийн есны харьцааг маш зөвөөр шийдвэрлэж аль нэгийг нь илүү буюу дутуу үзэхгүй байхыг хэлнэ.Цагаан түүхт ертөнцийн төрийг засах үндсэн зарчим нь Махасамадигийн үед цогцолж Шигимүни бурхан шинэтгэж , Сүрэнзэн хийгээд богд Чингисийн үед хэвшив . Чингис хааны 2 ёсыг монгол оронд гийгүүлж эхэлсэн , журамласан , түүнийгээ нийтэд түгээн сургаж байлаа .
Юан улсын үед бурхны шашин төрийн байгуулалтай адил нарийн зохион байгуулалтай, үйл хэргээ явуулах дэс дараалалтай , түүнийгээ чанд баримталдаг байлаа .Шашны байгууллагын хамгийн дээд эзэн буюу тэргүүлэгч нь номын ёсыг эхлэн явуулна . Энэ тухай Цагаан түүхд тэмдэглэсэн байдаг . Номын ёсыг эрхэлж явуулъя хэмээвээс төрийн хаан шашны зарлиг , тарни, шаштир , номхотгол зэрэг 4 ном номлож авшиг авхуулна .Шашны тэргүүн бол хаантэй энэ тэгш байх ёстой . Бурхан шашны өвөг Шигимүни хүнийг төрөх , өвдөх , өтлөх , үхэх зовлонгоос тонилгох бясалгал үйлдэж ном номын билэгдэл өгүүлсэн. Түүнээс биш тусгайлан ном судар зохиогоогүй байна. Харин шавь нар нь ном болгон бүтээсэн. Түүнийг зарлиг гэдэг. Зарлигийг дээд мэргэд , шидтэнүүд тайлбарлаж бүтээл гаргасан. Түүнийг шаштир гэж нэрлэдэг.Бурхны зохиосон зарлигийг их хөлгөн , доод буюу бага хөлгөн , нууц тарни гэж 3 хуваасан . Хубилай сэцэн хаан Пагва ламаас авшиг хүртэж / сургаал сонсож / бурхны шашны шавь болж улмаар Пагваг Юан улсын номын эзэн буюу багш болгосон байна. Пагва , Хубилай хоёр ижил эрхтэй байсан гэж олон сурвалжид бичсэн байдaг. Цагаан түүхд ч энэ мэдээ бий. Гэхдээ тэр хоерыг ямар үед аль нь тэргүүлэх сууринд суухийг тусгайлан заасан байдаг. Ном айлдах үед буюу хүн цөөхөн цагт ламтан дээр сууна. Харин хаад ноёд, түшмэд тэpгүүтэн олон хүн хурсан цагт хаантан дээр морилно. Төвд зүгийн шашинтнууд ламд айлтгал өргөх үедээ бүгд хүндэтгэл үзүүлж тэргүүн лам, хаан хоёрын аль аль нь ямар эрхтэй байхыг нарийн тодруулаагүй гэсэн мэдээ бий. Тэгвэл Юан улсын үед төр, шашин хоёрын ёсыг чанд сахиж өгсөн /зааж/ байна . Юаны үед Пагва тахилгын орны лам болж, Хубилай сэцэн түүнийг хүндлэгч, өглөгийн эзэн болсон гэж сударт цөөнгүй тэмдэглэсэн байдаг. Гэхдээ тахилын орны лам, өглөгийн эзэн хоёр адил эрхтэй, хоёулаа бурхан гэж үзсэн байдаг. Шашны ёсоор бол номын эзэн ламтан хамгийн дээд сууринаа сууна. Тиймээс ч дээд номын эзэн ламтан гэсэн байдаг. Дээд номын эзэн лам хаан ордны зохион байгуулалтай адил 25 их тушаалтантай. Тэр нь жаргуулагч /дуу хөгжимчин/, тавигч /тахил өргөдөг хүн/, тахилч /уран цэцэн үг хэлж сэтгэлийг нь баясуулагч /, дэлбэгч /жолооч/, хоньч , адууч , бүрээч гэх мэт . Тэдгээр номын эзний үйл хэрэгт үнэнч зүтгэнэ . Хамгийн шудaргa, авилгач бус хүмүүс байна. Номын эзний өмнө зарлиг явуулах тусгай хүмүүс байна. Тэднийг гүүш гэх ба Юан улсын их ламтан 32 гүүштэй /орчуулагчтай/ байжээ .
Номын эзэн ламтан өөрөө дээд суудлыг эзэлдэг бол түүний тушаалтанууд дэд , дунд суудлыг эзэлдэг. Мөн гүдэн хэмээх тушаалтан бий. Гүдэн, гүүш нарт үйлчлэх яамтан буюу тусгай албан тушаалтан байна.Шашны байгууллагын эмх цэгц, зохион байгуулалт нь ганц үйлсийн төлөө хүчин зүтгэх ёстой. Энэ нь хүн бүхэн номын ёсоор явахыг сэнхрүүлдэг.Шигимүний сургаалд "Хүн төрөх, өвдөх, өтлөх, үхэх буюу орчлонгийн зовлонгоос ангижрахад ямар ч илд, цэрэг, зэвсэг, морь хэрэггүй. Гагцхүү тэсвэрлэн сууж бясалгал хийх, тэгснээрээ урин, мунхаг, тачаангуй гурвыг тэвчвэл гашуун зовлонгүй болно" Бурхны шашны сургаалд бясалгал хийхийг онцгой чухалчилж, төгс бясалгал хийсэн тохиолдол 10 хар нүглийг тэвчиж, 10 цагаан буяныг үйлдэж сурна. Хубилайн үед шашин, төр хоёр ёсыг тэгшээр явуулах үндсэн агуулга нь 4 их төрийг сайтар явуулахад оршино гэж тэмдэглэсэн байдаг. 4 их төр гэдэг нь номын 2 төр буюу тарни, судар, ертөнцийн 2 төр буюу энх, хялбар /зол жаргал/ хоёр юм. Номын хоёр төр бол үндсэндээ бурхны зарлиг. Ертөнцийн хоёр төр бол хааны засаг буюу хааны хууль юм. Бурхны зарлиг буюу номын төрийг дагаж явбал гаслангийн далайгаас ангижирч бүрэн чадьюу. Номын засаг буюу номын төргүй болбоос aмьтан тамд унаж үе үеэрээ сүйрнэ. Хааны засаг буюу ертөнцийн төргүй болбоос улс аймаг эвдэрюү. Энэ хоёрыг чанга явуулж чадваас бүх зүйл амгалан жаргаланд оршино. Цагаан түүхд зовлон жаргалыг ялгагч, буян хилэнц гэж байна гэж сургасан. Ө.х Хэн жаргалтай, хэн зовлонтoй байх нь 6уян хилэнц үилдсэнээс нөхцөлдөнө гэжээ. Жаргалан зовлон нь урьд төрлийн үйлийн үрээр нөхцөлдөнө гэж бас сургасан . Энэ насандаа буян үйлдвээс зовлонгийн далайгаас гэтэлнэ. Буян үйлдэнэ гэдэг нь номын төрийг дагаж байна гэсэн үг юм.Цагаан түүхд энэ тухай өгүүлсэн нь : Юан улсын үед бурхны шашин хүчтэй нэвтэрч төрийн бодлогын нэг чухал хэсэг нь түгээх , сурталчилах , номын есыг чанд сахихад оршиж байлаа .
Юан улсын үед Шигимүнээс гадна 4 махаранз , 189 догшид зэргийг тахиж байлаа. Шашны лам хуврагыг зохион байгуулан сүм хийдэд суулгаж бурхны сургаал зааж, шүүлэг шалгалт авч шашны зүтгэлтнүүдийг бэлтгэж байлаа .Бурхны шашинд хүүхдийг 5 настайгаас нь эхэлж сургаад 30 жил сургасны дараа шүүлэг шалгалт авдаг байсан. Шашны байгууллага номын төрийг хэрхэн явуулах бүх үйл ажиллагааг эрхэлнэ.Ертөнцийн төр буюу хааны засаг нь шашныг дэмжиж орон даяар 4 төрийг сурталчилна. 4 төр хэзээ боловч бие биенээ дэмжин тэтгэнэ. Тэгэхгүйгээр улс ер оршин тогтнох үндэс үгүй буюу. Цагаан түүхд бичсэнээр Монголын хаад шилдэг дээдийг агуулсан хамгийн дээд эрхт бурхны бүрэлбаа байлаа. Монголын хаан бол Энэтхэгийн Махасамадийн угсааны хувилсан дүр мөн. Монголын хаад нармай их улс эвлүүлэн засаж, ертөнцийн төрийг ёсоор нь засаж дээд тэнгэрийн заяагаар хүн төрөлхтөнийг аврах дээдийн дээд заяат хаад мөн. Хаaн хүний тухай Цагаан түүхд тодорхой дурдсан байдаг. Хаан xүн ямар эрх үүрэгтэй байх вэ? гэдгийг заахын зэрэгцээ Монголын хаан бол дээд тэнгэрээс заяасан, бичиг, цэргийн эрдмийг хослуулсан хосгүй хүн. Хааны эрхэнд хэн ч халдах ёсгүй.Хааны өмнөөс засаг төрийн хэргийг явуулах тусгай хүмүүс байна. Энэ нь хонжин, тайш, бусад ноёд байна. Тэд төрийн хэргээс гадна шашны хэргийг удирдана. Хааны өмнө хэрэг явуулагчид бурхны зарлиг, үнэн номын сургаалыг хамаг амьтанд ухуулж, судар тарнийн ёсоор эндүүрэлгүй явуулна. Ингэснээрээ энх төрийг амар байлгана. Төрийн хэргийг явуулахдаа эртний богд дээдсийн тогтоосон хууль дүрмийг чанд сахина. Төрийн түшмэд нь их төр амгалан байхыг батлахын тулд түмэн олныг сонор сэрэмжтэй байлгана. Хэрэв харь дайсан довтолбол арга болон хүчээр дарангуйлна . Хэрэв арганд эс орвол хүчлэн дарна . Төрийн түшмэд бол хааны чимэг, их төрийн оньс, хүн хүний тэргүүн, хааны удаах мөн. Юан улсын үед төрд түшмэдийг дэс зэрэгт оруулж байлаа. Тэр үед номч тайш буюу хамах, түрүүч тайш зэрэг түшмэдийг ангилан дэв зэргийг нь тогтоосон нэр байжээ.Түшмэд бурхны шашныг ард олон амь мэт сахиж, их төрийг нүд мэт хайрлаж байх ёсон бий болгоход бүх хүчээ зориулна. Улсыг засах ёс түшмэл бүхний үндэс буюу хамгийн эрхэмлэх ажил байна. Иргэн хүн өөр зуураа заргалдвал түүний буруу зөвийг голчоор ялгах ёстой. Үүнийг зөвхөн түшмэл эрхэлнэ. Иргэн эвдрэлцвэл бүрэн самуурахад хүрч болно. Хэрэв самуун дэгдвэл харь дайсанд зууш болно. Харь дайсныг хүчээр дарахын цагт цэрэг эрхэм болно. Цэрэг хүчирхэг байхад зэр зэвсэг эрхэм болно. Цэрэг хүн түүнийг захирсан түшмэд жирийн иргэнээс илүү чин шудраг, сонор сэргэг байна. Нутаг нутгийи иргэнийг захирах чэрби, зайсан, өрлөг гэсэн тусгай цолтой түшмэл байдаг. Хааны нийт түшмэд 1 хэсэг нь бичгийн ажил эрхэлнэ. /Шаштир, түүх, цадиг, намтар, сан/ Зарим нь цэрэг, хууль цааз, захирах тушаал эрхэлнэ.
Эдгээрээс гадна хаанд буюу хаан ордонд үйлчилж амгаланг сахиулна. Тийм хүмүүсийг хишигтэн түшмэл, чинсан, мээрэн зэрэг янз бүрийн нэрээр голлож байжээ. Мөн Да Ё буюу Их-Ё, хиа зэрэг жижиг ноёд түшмэдэд үйлчилдэг албан тушаалтан байна. Энэ тухай Цагаан түүхд тодорхой дурдсан бий. Ном судар тархаагч, эдийн сан хадгалагч, буурч, сөнч, угтагч буюу үдэгч, баатар, чирэгч, /чарга хөллөсөн морийг хөтөлж явдаг тушаалтан/, оточ, хуурч, дууч тушаалтан хүртэл байсан.Эднийг нийлүүлээд үйлчлэгч хишигтэн гэдэг. Мөн түмт, мянгат, зуут, тавьт, аравт гэсэн тушаалтан байсан. Эдгээр ноёд засаг захиргааны нэгжийг байнга удирдана. Харъяат иргэнээ төрийн хэрэгт байнга бэлэн байлгана. Хамгийн шилдэг хүмүүс байх ёстой,Цагаан түүхд бичсэнээр бол хаанаас эхлээд аравтын дарга хүртэл эртний богд хуулинд захирагчид, ёслол дүрмийг өчүүхэн ч зөрчилгүй дагаж биелүүлнэ. Тэд 3 их үйлд үнэнч байх естой. Энэ:
1. Хүмүүсийг ертөнцийн гашуун ба тамын зовлонгоос аврах амгалангийн дээд үйл
2. Ард иргэнийг сайтар засах жаргалангийн дээд үйл
3. Улсыг сахих явдлыг ухах үйлсийн дээд үйл
Энэ гурван их үйл төр засах гол сургаал байх ёстой. Мөн бүх дэсийн түшмэд 4 их төрд үнэнч байх ёстой. Мөн 6 их үлгэрт /дуурайлал/ сурсан байх ёстой.
1. Өнгөрсөн төрийн сайныг үлгэрлэ , муугий нь сургамжлах
2. Бурхан багш Шигимүни сургаал зарлигийг үлгэр болгох
3. Ёслолт хүнийг үлгэр болгох
4. Өөрийн дураар дүрэм ёс зөрчихийг цээрлэлийн үлгэр болгох
5. Өмнөх төрийн үед цэрэг байгуулж улсаа хамгаалсныг үлгэр болгох
6. Гамнаж аривлах өсөн нэмэхийг үлгэр дууриал болгох
Энэ зургааг базаж хэлбэл Монголын хаад, бүх ноёд төрөө засахдаа түүхийн туршлага, сургамж, шашин, төр ёс, ёслол дүрзм, цэрэг засаг, аривлаж гамнахыг эрхэм болгож үг юм.Монголын түшмэд эрдэм мэдлэгийг эрхэмлэх ёстой гэж Цагаан түүхд сургасан байдаг. Эрдэмтэй болно гэдэг нь:
1. Өнгөрсөнийг хөөж онох гун ухаан
2. Ирээдүйг угтаж мэдэх утач
3. Битүүг тааж мэдэх үлэмж
4. Эдүгээ ахуй буюу одоо байгааг бүрэн төгс мэдэх
5. Бусдын самбаа өгүүлэхийг урьдаас онож мэдэх гайхамшигт сэцэн
6. Аян, авын үйл явдлыг ёсоор мэдэх мэргэн баатар
7. Таван ухаанд төгс гэгээрэх, гэгээн билэгтэн байх ёстой. /Таван ухаанд: Хэл судлал, гүн ухаан, анагаахуй, шашны сургаал, урлахуй эд 5 болно/
Хаан хүн цэцэн мэргэн, өрөвч шудраг, эрдэм тегс, чадал баатар байх ёстой. Энэ бол хаан, төрийн түшээд хангасан байх ёстой болзлыг журамлан зааж өгсөн болно. Бүх түшмэд 9 их билэгт нэвтэрсэн байх ёстой.
1. Түг түмэн цэргийг сүр хүч, эр зоригт удирдах хараа ихт хар туг
2. Хамаг бүгдийг хөдөлгөх дуу ихт улаан бүрээ
3. Бие сахих, хүчин ихт алтан хор /сум/
4. Гэрэл цацрангуй шар шүхэр
5. Засаг явуулах хурц илд
6. Алтан эмээл
7. Бүс
8. Исэр
9. Өрлөгүүд /жанжин/
Энэ 9 билэгийн учрыг бүх түшмэд мэдэх ёстой. Ингэснээр төрд үнэнч зүтгэнэ. Юан улсын төр, шашин төр хоёр ёсыг тэгш явуулахад дээрх зүйлийг бүх ноёд түшмэд ухаарч, дагаж шийтгүүлж байх ёстой. Энэ хоёр ёс бол өнө үүрдийн дүрэм мөн.Түшмэд хийгээд бүх ард 4 цагийн буяныг үйлдэх, 4 цагийн хуримийг дурсан өнгөрүүлж байх ёстой. Энэ нь хавар, зун, намар, өвөл юм. Дээд Шигимүнийг дурсаж хаврын тэргүүн сарын 15-нд Шигимүни хувилгаан үзүүлсэнийг тэмдэглэнэ. Хаврын дунд сарын 15-нд Шигимүни бурхан болсныг дурсана.
Дөрвөн цагийн хурим нь хавар цагаас сүргийн хурим, зун цагт уурын хурим, намар цагт ширийн хурим, өвөл цагт тасгийн хурим юм.Дөрвөн цагийн хурим хийх өдөр нь Чингис хааныг дурсах гол хүндэтгэлийн өдөр болно.Хубилай хаан бурхны шашныг төрийн шашин болгож түүний өвөг Шигимүни Монголын эрхэм шүтээн гэж хуульчилсан байна. Түүнээс гадна Чингис хаан бол Шигимүнээс үл дутал өвөг мөний хувьд өнө турш дурсах естой. Энэ хоёрыг л шүтдэг байх ёстой гэжээ.
_
_
mongraphy.blog.banjig.net
No comments:
Post a Comment