Зохиосон эзэн нь тодорхойгүй гэж судлаачид үздэг. Зарим судлаачид халхын Цогт ауай гэгч хүн XVII зууны 2-р хагаст найруулсан гэж үздэг. Бүрэн нэрээрээ "Эртний Монголын хаадын үндэсний их Шар тууж" гэдэг.Энэ зохиолд галав ертөнц тогтсон, хүн амьтан яаж үүссэн, Энэтхэг, Төвдийн хаадын дээд язгууртны түүх, Монголын дээд өвгийнхөн буюу Бөртэ чоноос Лигдэн хүртэлх хаадын намтрыг товч өгүүлсэн байдаг.Шар туужийг зохиохдоо Монголын нууц товчоо, Цагаан түүх, Хаадын үндсэн хураангуй, Алтан товч зэрэг Монголын түүхийн сурвалж бичгүүдийг ашигласан. Гэхдээ Чингис хааны тухай бичсэн хэсэгт нь МНТ-оос өөр сурвалж ашигласан бололтой байдаг. ХIII-ХVII зууны үеийг хамарсан хураангуй Алтан товчоос зарим зуйлээрээ зөрөөтэй. Эрдэнийн товчийн зарим мэдээнүүд Шар туужид бий.Зөвлөлтийн эрдэмтэн Нина Павловна Шастина Шар туужийг нилээд судлаж Шар тууж, Эрдэнийн товч хоёр маш их төстэй, зарим хэсэг нь үг үсэг дараалан тохирч байдаг. Үүнээс нь үзвэл нэг сурвалжийг ашигласан гэж үзэж болно гэж бичсэн.Саган сэцнээс хойш XVII-ХIХ зууны түүхчид Шар туужийг голлож Монголын түүхийгмэддэг байлаа. 1891 онд Оросын эрдэмтэн Радлов Орхоны сав газарт нутаглаж байсан монгол айлаас олсон. Түүний дараагаар бас хоёр янзын дэвтэр олдсон. Тэдний нэр нь "Эртний хаадын их шар тууж оршвой" гэсэн нэртэй. Радловын олсон дэвтрийн эхний үй. Энэ гурвын үг үсэг яг таарч байсан.
Зөвлөлтийн эрдэмтэд судалж байгаад 1957 онд Шастина 3 дэвтрийг хооронд нь харьцуулж А, В, С гэж нэрлэн А дэвтрийг суурь болгон нөгөө 2-той нь харьцуулан маш нарийн судалсан. XVII зууны үеийн Монголчуудын ярианы хэл дээр бичигдсэн зохиол юм. Үсгийн дүрэм баримтлаагүй. Үүгээрээ бусад зохиолоос ялгаатай. Дотроо хэсэг, бүлэг гэж байхгүй. Ертөнц яаж үүссэн тухай, 4 их тив, хөдөлгөөний эцэст бий болсон, түүн дээр бурхны тааллаар эхлээд амьтан, дарaа нь хүн бий болсон.Хүн төрөлхтөний анхны үед хувийн өмч гэж байсангүй, байгаагаа хуваан хүртдэг нийтийн аж төрөлтэй байлаа. Энэ нь хүй нэгдлийн үеийг хэлж байна. Энэтхэг, Төвд, Монголын хаадын тухай бурхны шашны домгийн нилээд товчилж авсан байдаг. Бөртэ чонын тухай бичихдээ "Хаадын үндэсний хураангуй Алтан товч" зохиолоос нилээд өөр, Хураангуй Алтан товчид Алтан сандалт хаан 3 хүүтэй. Отгон хүү нь Бөртэ чоно нь бусадтайгаа муудалцаж умар зүг одож тэнгис далайг гаталж, Зэд хэмээх газар ирж Гоо Марал нэрт охиныг авч сууснаас Монгол овогтон үүсчээ гэж бичсэн байдаг. Тэгвэл Шар туужид Төвдийн Алтан сандалт хаан Лоннам нэрт түшмэлдээ хорлогдож хаан сууриа алдсаны дараа Алтан сандалтын отгон хүү Бөртэ чоно Гүнби газар явж тэндхийн Гоо Марал нэрт охиныг авч улмаар дорно зүг явж тэнгис далайг гаталж Бурхан Халдун ууланд хүрч Бида хэмээх улсад очиж учир явдлаа хэлсэн. Бида улсынхан хэлэлцэж Бөртэ чоныг ноён болгосон байна. Удалгүй Бөртэ чоно Бидагийн их хаанаар өргөмжлөгджээ.
Шар туужид Бөртэ чоноос Чингис хаан хүртэлхийг нилээд товчилж Бөртэгээс хойшхи 12 үе хүрэхэд Добу мэргэн төрлөө гэдгийг тэмдэлээд Алунгоо, Бутанцар нарын тухай тэмдэглэж, Бутанцараас хойш 9 үе блоход гал морин жил Чигнис хаан төрлөө гэж бичсэн.Есүхэйн тухай дурдаагүй. Чингис 28 насандаа Хэрлэнгийн хөвөөнөө орших Хөдөө аралд хаан болов гэж бичсэн байдаг. Чингис 29 наснаасаа 66 наслаж, бурхан болтлоо 12 удаа их аян дайнд мордож Зүрчид, Солонгос, Алтан улсын 13 муж, Тог наг, Сартуул, Тангад зэрэг улс үндэстнийг оруулан авчээ. 66 насандаа Тангадыг төвшитгөх явцад тэнгэрт халилаа.Чингисийн тухай энэ мэдээ нь Монголын түүхийн бусад зохиолуудтай үндсэндээ таарч байдаг. Чингисийн сайд түшмэдийн тухай, тэдэнд болон үр хүүхдүүддээ Чингисийн айлдаж байсан сургаалийг хураангуй дурдсан байдаг.Зүчийг Тог нагийн улсад, Цагаадайг Сартуулд, Өгөөдэйг Өвөр оронд илгээж Тулуйгаар гал голомтоо сахиулсан гэж бичсэн байдаг, Өгөөдэйгөөс Тогоонтөмөр хаан хуртлэх үеийн түүхийг бичихдээ 2 зүйлийг онцлон анхаарсан. Нэг нь Монголын хаадын үе улиран суусан он цагийг маш тодорхой дурдсан. Нөгөө нь Монголын хаад бурхны шашныг дэлгэрүүлсэн түүхийг товч боловч цэщтэй өгүүлсэн. Энэ хувьдаа намтар судлал, шашин судлалын чухал хэрэглэгдэхүүн болдог.
Богд Чингис хаан их ор сууснаас Тогоонтөмөр хаан төрөө алдтал 180 жил, 15 хаан төр барьсан байна. 1206-1368 он хүртэл 162 жил боллоо. Чингис, Өгөөдэй, Гүег, Мөнх, Хубилай гэх мэт.Бүх хаадын 15 удаа суусан хугацаа үндсэндээ зөв. Харин Гүегийн дараа Гүдэн /Хүдэн/ их хаан суулаа гэсэн нь ташаа юм. Гүдэн бол Өгөөдэйн хүү. 1235 оноос хойш Ганьсу, Хөх нуур, Шаньси, Сычуан зэрэг газраар явж тэр нутгийн ард олныг захирч байлаа. Тийм ч учрaас Төвдүүд Гүдэн бол Монголын их хаан гэж ойлгож байсантай холбоотой бололтой.Энэ бол зохиогч Шар туужийг бичихдээ Төвд сурвалж нилээд ашигласны илэрхийлэл бололтой. Бурхны шашин Монголд дэлгэрсэи тухай нарийн он цаг заасангүй. Төвдийн Гунгаажалцан хэмээх лам Монгол хаадын урилгаар монгол хязгаарт ирж шашин дэлгэрүүлcэн. Сажа бандид Гунгаажалцан бол Гүег хааны үед Монгол нутагт ирж ном дэлгэрүүлcэн тухай бусад түүхэнд бий. Төвдийн нэг аймаг 5 ухаанд нэвтэрсэн хүнд олгодог эрдмийн зэрэг цол Гунгаажалцангийн тухай бичихдээ тэрбээр Манзширийн хувилгаан 27 насандаа Энэтхэгийн газар одож тэрсүүдийн тэмцлийн дараа Бандида цол хүртсэн байна. 63 настайдаа Монгол газар ирж 70 настайдаа таалал барсан гэж бичсэн байдаг.
Гүдэн хааныг их ор суусны дараа жил 1251 онд Лусын өвчнөөр өөд болсон гэж бичсэн байдаг. Гунгаажалцан бол 5 ухаанд төгс мэргэжсэн хүн юм. Монголын хаад сонсон бишрээд түүнийг анх урьжээ.Гунгаажалцангийн авга ах Рагнажалсан: "Гахайн хамар мэт гуталтай, морины туурай мэт гэртэй, Монгол Улсын хаад эзэд бурхны шашныг ихэд хүсч дэлгэрүүлэхийг хичээн буй. Гунгаажалцан тэнд очвол нэн хэрэгтэй” гэж ятгасан байдаг. Гунгаажалцан Монголд ирэхдээ өөрийн ач 13 настай Мадидаваачигийг дагуулж ирсэн. Хожим Хубилай хаан түүнд "номын хаан" хэмээх цол өргөсөн. Монголын Хөлөг хаан Чойжин Од-Сэр хэлмэрчид зарлиг буулгаж судар тарнийн номнуудыг орчуулгалаа.Шар туужид Монголын хаадын зарим тэмдэглэлт үйл явдлын тухай тогтож өгүүлсэн бий. Ийм зүйл "Хаадын үндэсний Алтан товч"-д бас байдаг. Тухайлбал: Тогоонтөмөр хаан гашуун эсүүн ундаа, зугаа цэнгэл, эрх ямбаа хэтрүүлж мэргэн чинсан Ялахын үгийг сонсохгүй байсаар харийн ёсонд хэтэрхий итгэж бүхнийг мэдэж байна эрдсэнээс их төрөө алдлаа.Тогоонтөмөр хаан Бээжин хотоос зугтаан гарсан байдлыг нилээд тэмдэглэсэн байдаг. Тогоонтөмөр хасбуу тамгаа ханцуйлж, хатан, хүүхдээ дагуулж арайхийн гарахад Хасарын үр Томлох /баатар/ тайж, Боорчийн үр Ялах чинсан хоер шороон түмэн хятадтай хүч мэдэн хатгалдаж тэднийг хамгаалан гарав .Тогоонтөмөр Молтош хаалгаар /Цагаан хэрмийн хаалга/ нэвтрэн гарахдаа дөчин түмэн монголоосоо дөнгөж 6 түмнийг авч Хэрлэнгийн хөвөөнөө ирээд Барс хот барин суулаа. Мин улсын тухай Шар туужид өгүүлээгүй боловч Монгол, Мингийн харилцааны тухай нэлээд дэлгэрэнгүй тэмдэглэсэн байдаг. Тогоонтөмөрөөс хойш Лигдэн хүртлэх 18 хаадыг нэг нэгээр нь тодорхой тэмдэглэсэн байдаг. Ийм зүйл бусад ямарч зохиолд Элбэг хаанаас Даян хаан хүртэлх Монголын хаадын сүр, эрх мэдэл, унан доройтсон. Энэ хугацаанд 9 хаан солигдсон. Ойрдын Баттул, түүний хүү Тогоон, түүний хүү Эсэн нар Чингисийн хаант төрийг 3 удаа самууруулсан гэж бичсэн байдаг.Эсэн нь Монголын хаадын алтан ургийн бус цорын ганц хаан юм. Батмөнх даян хааны тyхай Шар туужид өгүүлэхдээ түүний өвөг дээдэс болон Батмөнхийн эцэг Баянмөнхийн тухай нилээд тодорхой дурджээ.Монголын түүхийн аль ч зохиолд Батмөнхийг даян хаан хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Даянгийн үед Монголын 6 түмнийг нэгтгэж Монголын мандан сэргэсэн үе гэж нэрлэдэг. Батмөнх бол Баянмөнхийн Шихэр /Чихэр/ хатнаас төрж нэг настай байхад нь эцэг нь алагдсан. /Хэрээ хожгор гэдэг хүн хорлосон гэж үздэг/Батмөнхийг Багай гэгч хүнийг гуйж тэжээлгэсэн гэж бичсэн байна. 7 нас хүрэхэд нь Мандуул хааны их хатан Мандухай авч 8 цагаан гэрийн өмнө мөргүүлж тангараг тавьсан.Хааны үр Батмөнхийг бага гэж Хасарын үр Өнөболдыг авъя гэхэд:
Хатан эхийн ордны ойр ирэв би
Өргөн их үүдийг чинь хөнгөн гэж
Өндөр их босгийг чинь богино гэж
Өөр этгээд Өнөболдод очвол
Уураг чинь урт, хуйв чинь агуу биш үү
Ураглаж ав намайг ...гэх мэт тангараг тавьж 33 настай хатан Мандyхай 7 настай лөнхтэй цагаан барс жил /1470/ ураг холбож, даян бүгдийг эзлэх болтугай хэмээн Даян хаан хэмээн нэрийдэж хаан суулгажээ.Шар туужид Мандухайн улс төрийн их үйл ажиллагааг нэлээд тогтож өгүүлсэн. Tухайлбал: Ухаaнт сэцэн Мандухай бээр унжсан үсээ дээш эвхэж, улсын эзэн даян хааныг үхэглэж, удирдан мордож 4 ойрдыг номхотгосныхоо дараагаар 5 их цаазыг тулгаж хүлээлгэсэн.
Хатан эхийн ордны ойр ирэв би
Өргөн их үүдийг чинь хөнгөн гэж
Өндөр их босгийг чинь богино гэж
Өөр этгээд Өнөболдод очвол
Уураг чинь урт, хуйв чинь агуу биш үү
Ураглаж ав намайг ...гэх мэт тангараг тавьж 33 настай хатан Мандyхай 7 настай лөнхтэй цагаан барс жил /1470/ ураг холбож, даян бүгдийг эзлэх болтугай хэмээн Даян хаан хэмээн нэрийдэж хаан суулгажээ.Шар туужид Мандухайн улс төрийн их үйл ажиллагааг нэлээд тогтож өгүүлсэн. Tухайлбал: Ухаaнт сэцэн Мандухай бээр унжсан үсээ дээш эвхэж, улсын эзэн даян хааныг үхэглэж, удирдан мордож 4 ойрдыг номхотгосныхоо дараагаар 5 их цаазыг тулгаж хүлээлгэсэн.
1. Гэрээ үүнээс хойш орд гэж бүү хэл өргөө гэж нэрлэ.
2. Малгайн залаагаа хоёр хуруугаас илүү бүү хий /өргөн/
3. Завилаж бүү суу сөгдөж бай
3. Завилаж бүү суу сөгдөж бай
4. Махыг хутгаар бүү ид шүдээрээ зулгаа
5. Айргаа цэгээ гэж нэрлэ
Мөн Даян хааныг хэдийгээр бага балчир байсан боловч арван хэдэн наснаасаа эхэлж хатан Мандухайн сургаалаар төрийн хэрэгт боловсорч, 6 их түмнийг эмхлэн цэгцэлснийг улам төвшитгөж 74 жил хаан ор сууж, 80 насандаа харагчин туулай жил тэнгэрт халив. Даян хааны үр хүүхдийн тухай "Шар тууж"-д бичсэн мэдээ бий.Тэр 11 хүү, ганц охинтой байсан. 2-р хүү Улсболд нь үргүй. Их хүү Төрболд нь хаан суухаасаа өмнө нас барсан. Төрболдын хүү Бодьалаг нэг настай хаан ор залгаж 4 жил болоод үгүй болов. Бусад хүүхдүүд нь хэзээ хэдүйд хаан ор суусан, ямар үйл хэрэгт оролцсон тухай мэдээ бусад зохиол дахь мэдээтэй яг таардаг.Батмөнхийн дараагаар төр барьж байсан хаадын үйл ажиллагааг "Шар тууж"-д маш сонирхолтойгоор дурдаж зарим хаадын үйл ажиллагааг цохон тэмдэглэсэн байдаг. Тухайлбал: Түмэн засагтын үед Монголын төр хатуу чанга хууль баталж түүнийгээ мөрдүүлэн хэрэгжүүлж байлаа.Түмэн засагт зүүн Монголын 6 түмний ноёдыг цуглуулж их цааз хийсэн тухай өгүүлжээ. /Засаг, цааз - хууль гэсэн үг/ Зүүн 3 түмнээс Амудай хунтайж, халхын Субухай, Баруун 3 түмнээс Ордосын Хутагтай сэцэн хунтайж, Асудын Умдара холч ноён, Түмэдийн Амудай чөрхи зэрэг ноёд Түмэн засагтын боловсруулсан хуулийг дагаж мөрдүүлэх, зөрчигсдийг журамлах, шийтгэх алба өгч байжээ.Лигдэн хутагт хаан 13 насандаа хаан болж, бурхны номыг итгэн шүтэж 26-тайдаа сүм хийд байгуулж, Шигимүни бурхны биөийг бүтээлгэж Гунгаа-Осор тэргүүтэй орчуулагчдыг цуглуулж, "Ганжуур" зохиолыг олон мэргэдээр монгол руу орчуулгасан байна. Лигдэн хутагт хаан Монголын төрийг яагаад алдсан тухай сонин санаа дэвшүүлж тэрбээр 6 түмнийг эеээр бус хүчээр нэгтгэх гэж санаархан хаан төрийг алдлаа. Мөн Монголын 6 түмэн хэрхэн бий болсон тухай нилээд дэлгэрэнгүй өгүүлсэн бий. Юан улс мөхсөнөөс хойш бүх Монголыг 6 түмэн Монгол, 4 түмэн Ойрд гэж нэрлэдэг байлаа.Уг нь Монгол үүнээс олон байв. Гэтэл Тогоонтөмөр Бээжингээс зугтаан гарахдаа 40 түмэн Монголынхоо дөнгөж 6 түмнийг авч гарав. Тэр нь дотроо баруун, зүүн гэж хоёр хуваaгданa.
-Зүүн түмэн: Халх, Цахар, Урианхай
-Баруун түмэн: Ордос, Түмэд, Юншээбүү
-Баруун түмэн: Ордос, Түмэд, Юншээбүү
Мөн 4 түмэн Ойрд гэж бий. Монголын засаг захиргааны хуваарын тухай ингэж өгүүлсэн түүхийн зохиол Шар туужаас өөр байхгүй. Энэ хувьдаа Шар тууж Монголын хаад, бурхны шашны тухай төр захиргааны хувиарын тухай хамгийн дэлгэрэнгүй бөгөөд бодитой өгүүлсэн зохиол болно.Шар туужийн төгсгөлд Монголын алтан ургийнхны уг шагыг /язгуур угсаа/ тусгайлан тэмдэглэсэн байна. Тухайлбал: Чингисйн дүү Хасар, Бэлгүтэй нарын тухай, 3vчи, Цагаадайн угсааныхны тухай сонин мэдээ бий. Ойрдын дээд өвөг Дүл сохор түүний үр сад -аад овог байдаг хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.Эдгээрээс дөрвөд, цорос, хойд, баатад, хэрээдийн тухай өгүүлсэн байна. Тухайлбал: Торгууд бол Хэрээдийг Ун ханы /Ван хан/ үр, Хойдууд бол Жадраны Жамухын үр мөн. Шар тууж бол Монголын түүхэнд гарсан үе үеийн өөрчлөлтийг маш тодорхой тусгаж төр мандаж буурахын эш нь эв нэгдэл, тэмцэл сөргөлдөөнөөс болно, XIV зуунаас 1630-аад он хүртлэх хугацаанд монгол ноёд эрх ашгийн төлөө тэмцэж, Лигдэн хутагт хүч түрж, 6 их улсаа гүжрээр хураах гэж байгаад эцэстээ хаан төрөө алдлаа гэж бичжээ.Шар туужийг бичсэн тэр үе бол Манж Дайчин улс Монголыг зүүн захаас нь эхлэн арга эвээр өөртөө татаж байсан үе байлаа. 1606 оноос эхлэн Харчин, Хорчин амгууд Манж Дайчин улсад дагаар орж эхэлсэн. 1606 онд анх Монголд анхны Манжийн гэгээ ирж мoнгол ноёны хатан болсон.Монголын хааны эрх бол хэн ч халдашгүй дархан зүйл, Монголын төр бол үүрд мөнх гэж бичсэн байна. Энэ нь бoгинохон хугацаанд түргэн хүчирхэгжиж байгаа Манжийн эсрэг сөргөлдөөн тэмцэлд ямар ч ашиг олохгүй зовлон гаслан улам нэмэгдэнэ гэдгийг ухаарч байсан учраас Манж Дайчин улсын тухай нэг ч муу үг хэлээгүй байна. Монголын үе үеийн хаад, зарим ноёд өчүүхэн эрх ашгийг урьтал болгож барын сүүл байснаас батганы толгой байсан нь дээр хэмээх тулга тойрсон бодолд автаж улс үндэс хил хязгаараа өчүүхэн ч хайхрахгүй байсныг харамсан тэмдэглэсэн байна.Зарим ноёд зугаа цэнгэл, архи дарсыг эрхэмлэж, садар самууныг дэмжих болсноор Монголын зарим хаад ах дүү хөвгүүдийнхээ гэр бүл, гэргий хүүхэдтэй нь самуурах болсон тухай Элбэг хааны жишээгээр дурдан тэмдэглэж, хойч үеийхэнд сургаал болгохоор өгүүлсэнээ тэмдэглэсэн байна.
Шар туужид зарим нэгэн сар өдөр, он жил, газар нутаг, хүний нэрийг ташаарсан зүйл бий. Мөн Шар туужийг нарийн ажиглавал МНТ-д гардаг монгол олон овгийн нэр тэмдэглэгдсэн байдаг. Жишээ нь: Боржгин, Хонхираад, Сөнөд, Ониуд, Тэлэнгүс, Сүлдүс, Мэргэд, Татар, Бэсүд, Чонос, Горлос гэх мэт. Шар туужийг бичиж гаргах тэр үед Монголын овгийн цусан барилдлагаа нэлээд цэвэршиж олон овог хоорондоо холилдож нэг овгийн хүмүүс гэр бүл болохыг чанд цээрлэх болсон байна.Алтан ханы туужид тэмдэглэсэн зарим зүйл Шар туужид өрөнхий санаагаар туссан байдаг. Тухайлбал: 6 түмний тухай, хаан төрд тэдний гүйцэтгэх үүргийн тухай сонирхолтой мэдээ бий. Халх түмний тухай бичихдээ:
Хангай хаанд сууж
Харийнхан ирэхийн харуул болсон
Халуун аминд түшээ болсон халх түмэн
Цавчих илдний ир болсон
Чархи дуулганы тал болсон
Хулгайч дээрэмчний тэргүүн болсон
Худгийн усыг гаргагч урианхай түмэн
Мөн Монгол ноёд, төрийн түшээдийн албан тушаал, цолны олон нэр томьёо бий. "Шар тууж" угсаатны зүйчдын заавал судлах бүтээл бoлнo.
_
_
mongraphy.blog.banjig.net
No comments:
Post a Comment