Эртээ урьд цагт нэгэн гүнж амьдарч байжээ. Тэрээр хосгүй нууцыг хадгалж байлаа. Иймэрхүү маягаар үлгэрүүд эхэлдэг нь олонтаа. Харин бид үлгэрийг бус үнэн явдлаас үүдэлтэй эртний Хятадын он дарааллын бичигт дурьдагдсан домгийг өгүүлье.Энэ нь торгоны нууцын тухай юм. Хааны олон гүнжийн нэг нь хадамд гарч харь орныг зорихдоо цэцгээр үйлдсэн гайхмаар сонин бүрх малгайг тэргүүндээ залж явжээ. Тэрхүү чамин малгайдаа торгоны хүр эрвээхэйн үүрийг нууж, Энэтхэгт амьдардаг сүйт хархүүдээ дамжуулахаар тэгтлээ гангарчээ. Ийнхүү торгоны нууц бусад оронд тодорхой болсон гэнэ. Эл хэрэг шинэ тооллын өмнөх XY зууны тагнуулын сонгодог жишээ болон тэмдэглэгджээ.
Ер нь хүн төрөлхтний өсгөж үржүүлэн үр шимийг нь хүртсэн амьтдын дотроос хүр эрвээхэйн авгалдай хамгийн жижиг нь атлаа хамгийн их баялгийг өгсөн нь биш гэхнээ тэргүүн эгнээнд залрах нь магад. Хүн хувцас хунар хийж өмсөхийн тулд ялмын хүр эрвээхэйг ашиглаж сурсаар олон ч зууныг элээжээ.
Хятадын хатан хаан Си Линг-чи ялмын хүр эрвээхэйн ашиг тусыг анх олж мэдсэн тухай дорно дахины домог байдаг. Си Линг-чи нэг өдөр ялмын модот цэцэрлэгтээ цай ууж суутал аяган дотор нь хүр эрвээхэйн авгалдайн гэр унажээ. Хатан хаан түүнийг халуун цайнаас авч хаях санаатай барьтал утасны нь үзүүр тааралдан хөвөрч, тэгмэгц тэр утсаа хөвөж торго нэхсэн нь аятайхан болсон гэнэ. Тэр үеэс эхлээд хаад ноёдын дээд хувцсыг хүр эрвээхэй гэдэг өнгө үзэмж муутай, саарал эрвээхэйн авгалдайн ороосон торгон утсаар хийдэг болжээ.
Эндээс үзвэл эмэгтэйчүүд торго хийх аргыг ч нээж, түүний нууцыг ч бусдад анх задалсан аж. Дашрамд дурьдахад бүсгүйчүүдийн хамгийн эртний мэргэжил гэж цоллосон “хэцүү нэрт мэргэжилтэй” л холбодгоос биш хэрэг дээрээ эмэгтэй хүн бараг бүх мэргэжлийн анхдагч нь юм. Үүнд газар тариалан, мал аж ахуй, гар урлал, худалдаа наймаа бүгд орно. Гэвч энэ бол тусдаа өгүүлвэл зохих сонирхолтой зүйл тул орхиод хатан хаан Си Линг-чигийн үе рүү эргэж орьё.
Торго үйлдвэрлэх болсон түүх намтар гэвэл шаазангийн түүхтэй тун ойролцоо гэж хэлж болно. Энэ бол бас л Хятадын үндэсний нь нэг нууц. Олон зуун улиран өнгөрсөн боловч үнэт бөс даавуу үйлдвэрлэх аргыг энэ орны хүрээнээс гадагш хэн ч мэддэггүй байлаа. Торго нэхэх нууц задруулсан хүнийг цаазаар хорооно гэсэн зарлиг ч байсан ажээ. Уг нууцыг задруулалгүй хадгалж ирсэн талаар хэд хэдэн ч ном бичиж болох биз ээ.
Бага Энэтхэгийн хааны хатан болсон Хятадын нэг гүнж ирээдүйн эр нөхөртөө үнэнч хайр сэтгэлтэйн тэмдэг болгов уу, эсхүл өөр саналагт автсан уу, алин боловч амь насаа юман чинээд бодолгүйгээр ялмын хүр эрвээхэйн нэг үүр хулууж явснаар Хятад торгоны цор ганц орон байхаа больжээ.
Жавахарлал Неру “The Discovery of India” /”Энэтхэгийг нээсэн нь” гэсэн эл бүтээл монгол хэл дээр дуун хөрвүүлэгчээ хүлээсээр буй/ номдоо “...бүр шинэ тооллын өмнөх IY зууны үеэс зөөж байсан Хятадын торго шиг тийм сайн биш нь мэдээж ч гэсэн Энэтхэгт торгыг мөн маш эртнээс хийж эхэлсэн юм. Харин Энэтхэгийн торгоны үйлдвэрлэл тийм ч их алс эртний үед биш хожуу хөгжжээ” гэсэн нь дээрх домгийн агуулгыг төдийгүй цаг хугацааны хамаарлын бодитойг давхар нутална.
Торгоны нууцыг Хятадаас Энэтхэгт нэвтрүүлсэнтэй ойролцоо шахуу үед Японы арлууд дээр торгоны эрвээхэйн хүрэнцрийг үржүүлж эхэлсэн гэж зарим хүн үздэг явдал ч бий. Японд ч гэсэн торгоны үйлдвэрлэл эзэн хааны өрх гэрийнхний нууц байсан авч төдөлгүй Японы хунтайж Сью Ток Дайси уг нууцыг ард олондоо тараасан учир торгоны эрвээхэйн хүрэнцрийг газар сайгүй үржүүлдэг болжээ.
Неру алдарт “Glimpses of world history” /Монгол хэл дээр “Ертөнцийн түүхийг сөхөн үзвэл” нэртэй гарсан/ бүтээлдээ:“Хятадад шинэ угсааны хаанчлал тогтохыг үл зөвшөөрөн Хятадаас гарч одсон Ци Цзы хэмээгч өөрийн талынхны таван мянган хүнийг дагуулан дорно зүг явсан. ... Тэр Солонгост очиж уг орныг Чосон хэмээн нэрэлжээ. Энэ бол шинэ тооллын өмнөх 1122 он байв. Ци Цзы тэнд Хятадын урлаг, гар үйлдвэр, газар тариалан, торгоны үйлдвэрийг нэвтрүүлжээ” гэсэн байдаг. Тэгэхээр Япончууд Солонгосоос торго хийх аргыг дам сурсан бол уу?
Торгоны үйлдвэрлэл нэвтэрсэн улс орон дор бүрийдээ түүнийг үндэснийхээ нууц гэж зарладаг нь ёс байв. “Торготны ам бүлд” шинэ шинэ улс орон нэгдэж нийлэх нь тун удаан, амаргүй хэрэг байлаа. Ам бүлд багтах нь битгий хэл аяллын замыг эзэмших явдал нь асар том асуудал, аян дайны шалтгаан, улс гүрнүүдийн оршин тогтнох, харилцаа холбооны цөм болж байсныг түүх гэрчилнэ.
Энэтхэгийн дараа их сүүлд Европ “”Торгоны ам бүлд” нийлжээ. Тухайн үедээ хүчирхэг гүрэн байсан Византийн эзэн хааны ордны нууц өрөөнд нэг орой бүдүүн бүдүүн таяг тулсан хоёр гэлэн орж иржээ. Хаалга хаагдмагц хоёулаа таягаа хугалж, дотроос нь хүр хорхойн эрвээхэйн үүр ширэн дээр асгаснаар европчууд торгоны нууцыг эзэмшсэн ажгуу.
Торгоны үйлдвэрлэл XIII зууны үед арабуудаар дамжин Испанид дэлгэрчээ. Улмаар 1130 онд Сицилийг, яваандаа бүх Италийг хамарчээ. XYII зууны үед Франц улс торгоны хүрэнцэр үржүүлэх, торго нэхэх талаар Европдоо тэргүүлэх болсон.
Эдүгээ торгоны үйлдвэрлэлээр Япон дэлхийд нэгд орж байна. Хятад, Солонгос, Энэтхэг, Дорнод Европын хэд хэдэн орон торгоны үйлдвэрлэл эрхэлж байна. Харин торгоны хамгийн эртний бөгөөд ойрын хэрэглэгч орны нэг Монгол “торгоны ам бүлд” өдгөө хүртэл багтаагүй л явна.
Нэгэн мянганаар тогтохгүй жил хэрэглэж, нэгэн үе “Их торгоны зам”-ыг гартаа барьж, торгоны эх орныг эзлэн суугаад ч Монголчууд бид мөнөөх хэрэглэгч төдий хэвээр үлдсэн нь юуных билээ?
н.Соронзон
No comments:
Post a Comment