/Галсангийн ЖАМЬЯН (МУСГЗ)/
Одоогийн хилээр бол Ю.Цэдэнбал ОХУ-д төржээ
Дэлхий дээр хоёр зуу гаруй улс орон байдаг. Тэд бүгд хилтэй. Хил нь НҮБ-аар зөвшөөрөгдөн баталгаажсан байдаг. Зарим зөвшөөрөгдөөгүй хил ч бий. Улс гүрнүүд дотроо холбооны улсууд, муж дүүрэг, аймаг сум гээд өчнөөн хилтэй. Дэлхийн улс орнуудын дагаж заншиж ирсэн энэ хил гэдэг зүйл хамгийн эмзэг асуудал билээ. Дэлхийн бүх дайн тулааны гуравны хоёр нь хилийн зөрчил, хилийн маргаан, нутаг усаа булаацалдсанаас үүдэлтэй гэж эрдэмтэн судлаачид үздэг юм байна. Тэгвэл Монгол улс хилтэй, бас тусгаар тогтнолоо баталж НҮБ-аар баталгаажуулсан байдаг. Энэ хил хэдийд яаж тогтсон, хэрхэн шийдсэн талаар сонин баримтууд түүхэнд үлджээ. Улсын хилийг тогтоох хэдэн зарчим байдаг юм байна. Хамгийн гол нь тэр ард түмний олон жил нутаглаж идээшиж дассан газраар нь, тэдний санаа бодолд тулгуурлах зарчим байдаг. Мөн хиллэж байгаа хоёр улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, газрын хэвлийн баялаг, ирээдүйн төлөв байдлыг харилцан ойлголцлын үндсэн дээр шийдэх явдал чухал юм. Хоёр талаасаа олон зуун жилээр нутаглаж байсан уул нуруу, ундаалж байсан нуур гол мөрөн, гол шугуй тааралддаг. Энэ бүхнийг хил тогтоодог олон улсын жишгээр тогтоодог зарчим бий.
Монгол Улсын хил ямар байв? Одоогийн энэ хилийг яаж тогтоов оо? Чингисийн эзэнт гүрэн задарч унасны дараа хүүхдүүд нь тус тусдаа улс байгуулан гал голомт салцгаасан. Гал голомтоо сахиж үлдсэн монголчуудад тодорхой тогтоогоод хилийн овоо босгочихсон хил хязгаар байсангүй. Газрын зураг дээр бол олон янзаар тэмдэглэгдэж ирсэн. Сүүлд Манжийн колончлолд 200 жил байх хугацаанд хилийн тухай асуудал дахин дахин сөхөгдөж байсан тухай түүх номонд бий. Тэгэхдээ урд тал, зүүн талын хилийг төдийлөн анхаарч байсангүй. Үе үеийн монголын ноёд өмнө болон зүүн талын хилээ сэргээн тогтооё гэсэн шаардлага тавин тэмцэж байсан боловч төдий л амжилтад хүрсэнгүй. Харин хойт талын хил, тухайлбал Орос, Туватай хиллэсэн хилийг нарийн тогтоох шаардлагатай хэмээн зарим оролдлого хийж байсан байна. Ийнхүү Монгол Оросын хилийг бүдүүвчлэн тогтоож хоёр талаас хилийн харуулууд суудаг болсон тухай баримт бий. 1927 онд Манж, Оросын "Буйрын хэлэлцээр"-ээр тогтоосон хил, монголын хойд талаар үйлчилж байв.
Ийм байдлаар явж ирсэн, хоёр талын хилийн асуудлыг энх тайвнаар зэрэгцэн орших зарчмын үндсэн дээр шийдэх асуудал ардын засгийн үед хэд хэдэн удаа сөхөгдөж, нам төрийн дээд хэмжээнд шийдэгдэж байв. Гол ээдрээтэй асуудал Монгол, Тувагийн хил байв. Олон зуун км үргэлжилсэн энэ хил орчмын ард түмэн "Нутаг нэгтнүүд" гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг. Үнэхээр ч энэ өргөн уудам нутагт Монгол Тува иргэд олон үе дамжин нутаглаж айл хотлоороо амар жимэр амьдардаг байсан. МАХН-ын Төв хорооны улстөрийн товчооны гишүүн ахалсан, гол яамдын сайд дарга нар багтсан, орос монголын хилийн хэлэлцээр хийх, улсын хил тогтоох комисс 1958 онд анх байгуулагдаж хориод жил энэ ажил үргэлжиллээ. Оросын тал ч бас ЗСБНХУ-ын сайд нарын зөвлөлийн орлогч даргаар ахлуулсан комисс байгуулж, хэлэлцээрийн ширээний ард хэд хэдэн удаа сууж хилийн зааг нутгаар олон удаа явж үзсэн байна. Улсын хилийг тогтоох асуудал амаргүй байж. Зөвхөн нэг уул, нэг гол, нэг нуурын талаар хэдэн өдөр маргалдаад тарж байсан гэнэ. Хилийн наана цаана гарчихсан, овог аймаг ах дүү, төрөл саднууд ч байдаг гэнэ. Яг хил дээр хоёр талаасаа өвөлжөө хаваржаагаа бариад он удаан жил амьдарсан уул ус зөндөө байдаг Жишээ нь, олны сайн мэдэх Увс аймгийн Давст уул. Энэ бараг давсаар бүтсэн сайхан уул юм байна. Цаад талаас нь тувачууд ухаж авдаг. Наад талаас нь монголчууд ухаж авдаг. Хилээ хаагуур нь тогтоох вэ гэсэн асуудал анхаарал татаж байв. Давст уулын зонхилох хэсгийг оросын хилд оруулаад хил тогтоочихсон. Энэ нутаг бол манай нам төрийн удирдагч Ю.Цэдэнбалын төрж өссөн нутаг. Тэгээд ийм нэг яриа байдаг юм. Хил тогтоосон комиссынхонтой Ю.Цэдэнбал дарга уулзаад "Манай өвөлжөө хаана нь орчихов" гэхэд комиссынхон "Оросын хилд орчихсон" гэж. Цэдэнбал дарга нэлээн бодолхийлснээ "За, хаана ч яахав дээ" гэсэн гэдэг.
Монгол Оросын хилийг шинэчлэн тогтоох тухай асуудал хорь гаруй жил үргэлжилж 1979 онд Монгол-ЗХУ-ын хилийн хэлэлцээрээр эцэслэн шийдэж өнөөгийн хил тогтоогджээ.
Хамгийн түвэгтэй асуудал нь 4672 км үргэлжилсэн өмнөд хилийн асуудал байв. Өмнө, зүүн өмнө, баруун өмнө хилийн асуудлыг шийдэх явдал 1957 оноос хурцаар тавигдсан юм. Монгол Улсын Засгийн газраас Хятадын засгийн газарт ноот явуулж улсын хилээ нэгмөсөн шийдье гэсэн асуудал тавьж байлаа. Ингээд 1962 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд БНХАУ-ын төрийн зөвлөлийн ерөнхий сайд Чжу-Энь Лайн урилгаар тус улсад айлчилсан Монголын нам, төрийн тэргүүн Ю.Цэдэнбал Бээжин хотод өмнөд хилийн асуудлаар хэлэлцээ хийж протоколд гарын үсэг зурахад хүргэсэн юм. Хэлэлцээрийн дагуу комисс байгуулагдаж газрын ажил нь 1962-1963 онд үргэлжилж дууссан юм. Улсын хилийн өмнөд цэг нь Өмнөговь аймгийн Орвог-гашууны бор толгой, нутгийн хилийн зүүн цэг нь Дорнод аймгийн Соёолж-Уул гэдгээр баталгаажуулсан байна. Өмнөд хил тогтоох асуудал маш маргаантай, шийдэхэд хэцүү асуудал их байсан. Зарим үед хоёр талын комиссынхон маргалдаад суучихдаг, хаяад явцгаадаг, тэр ч битгий хэл бууны гэр рүү гар явах тохиолдол ч байсан гэж газрын ажилд оролцож явсан хүмүүсийн дурсамж яриа бий. Маргаантай нутгуудаас заримыг жишээ болгон авахад Байтаг-Богд уул юуны өмнө орно. Монголчуудын тахиж хүндэтгэж ирсэн, нутгийн ард түмний тахин сүсэглэж байдаг үзэсгэлэнт сайхан нутаг бол яах аргагүй Байтаг-Богд уул. Баруун хязгаарын байлдаан тулалдаанууд энд болж, нэр нь түүхэнд мөнхөрсөн газар нутаг. Энэ уулын төлөө амиа өгсөн баатрууд олон бий. Байтаг-Богд, Хавтага-Уул, Бүдүү харгайтын гол гэдэг бидний амны уншлага болсон газрууд. Гэтэл өнөөдөр Байтаг-Богд уул маань хилийн цаана, ар сугаар нь Монголын хилийн багана босгогдсон байгаа. Энэ хилийг тогтооход их маргалдсан юм билээ. Яагаад гэвэл Шинжаныхан, аль дөч, тавиад оны үеэс энэ газар нутагт санаархаж олон айл Байтаг-Богдыг давж ирээд нутаглачихсан байв. Өвөлжөө хаваржаа, худаг ус, суурьшмал барилга байшин, тариа ногооны газар, бүх л зүйлтэй болчихсон байв. Ингээд нутгийн ард түмний олон удаагийн санал асуулга, хилийн комиссынхны удаан хугацааны уулзалт ярилцлагаар Байтаг-Богд хилийн цаана гарчээ. Улсын хил тогтоох явцад ганц Байтаг-Богд ч биш, олон газрын маргаан үүсч Монголын хилд оруулж тогтоосон газрууд ч байсан юм байна.
Хамгийн түвэгтэй асуудал нь 4672 км үргэлжилсэн өмнөд хилийн асуудал байв. Өмнө, зүүн өмнө, баруун өмнө хилийн асуудлыг шийдэх явдал 1957 оноос хурцаар тавигдсан юм. Монгол Улсын Засгийн газраас Хятадын засгийн газарт ноот явуулж улсын хилээ нэгмөсөн шийдье гэсэн асуудал тавьж байлаа. Ингээд 1962 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд БНХАУ-ын төрийн зөвлөлийн ерөнхий сайд Чжу-Энь Лайн урилгаар тус улсад айлчилсан Монголын нам, төрийн тэргүүн Ю.Цэдэнбал Бээжин хотод өмнөд хилийн асуудлаар хэлэлцээ хийж протоколд гарын үсэг зурахад хүргэсэн юм. Хэлэлцээрийн дагуу комисс байгуулагдаж газрын ажил нь 1962-1963 онд үргэлжилж дууссан юм. Улсын хилийн өмнөд цэг нь Өмнөговь аймгийн Орвог-гашууны бор толгой, нутгийн хилийн зүүн цэг нь Дорнод аймгийн Соёолж-Уул гэдгээр баталгаажуулсан байна. Өмнөд хил тогтоох асуудал маш маргаантай, шийдэхэд хэцүү асуудал их байсан. Зарим үед хоёр талын комиссынхон маргалдаад суучихдаг, хаяад явцгаадаг, тэр ч битгий хэл бууны гэр рүү гар явах тохиолдол ч байсан гэж газрын ажилд оролцож явсан хүмүүсийн дурсамж яриа бий. Маргаантай нутгуудаас заримыг жишээ болгон авахад Байтаг-Богд уул юуны өмнө орно. Монголчуудын тахиж хүндэтгэж ирсэн, нутгийн ард түмний тахин сүсэглэж байдаг үзэсгэлэнт сайхан нутаг бол яах аргагүй Байтаг-Богд уул. Баруун хязгаарын байлдаан тулалдаанууд энд болж, нэр нь түүхэнд мөнхөрсөн газар нутаг. Энэ уулын төлөө амиа өгсөн баатрууд олон бий. Байтаг-Богд, Хавтага-Уул, Бүдүү харгайтын гол гэдэг бидний амны уншлага болсон газрууд. Гэтэл өнөөдөр Байтаг-Богд уул маань хилийн цаана, ар сугаар нь Монголын хилийн багана босгогдсон байгаа. Энэ хилийг тогтооход их маргалдсан юм билээ. Яагаад гэвэл Шинжаныхан, аль дөч, тавиад оны үеэс энэ газар нутагт санаархаж олон айл Байтаг-Богдыг давж ирээд нутаглачихсан байв. Өвөлжөө хаваржаа, худаг ус, суурьшмал барилга байшин, тариа ногооны газар, бүх л зүйлтэй болчихсон байв. Ингээд нутгийн ард түмний олон удаагийн санал асуулга, хилийн комиссынхны удаан хугацааны уулзалт ярилцлагаар Байтаг-Богд хилийн цаана гарчээ. Улсын хил тогтоох явцад ганц Байтаг-Богд ч биш, олон газрын маргаан үүсч Монголын хилд оруулж тогтоосон газрууд ч байсан юм байна.
Зүүн хилийн асуудал бүр ч их маргаантай байсан аж. Мана уулын асуудал маргаан төдийгүй, галт зэвсэг хангинуулахад хүргэж байсныг бүгд мэднэ. Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн газар нутаг. Энэ хөөрхөн уулыг дан мана эрдэнээр бүтсэн уул гэж нутгийнхан ярьдаг. Зарим нь "хилээ мана!" гэж өгсөн нэр ч гэдэг.
Зүүн хил дээр Нөмрөгийн гол гэж бий. Халх гол, Буйр нуурт цутгадаг түргэн урсгалтай гол. Гэтэл Нөмрөгийн халуун рашаан, тэр хавийн үзэсгэлэнт газар нутаг Хятадын хилд байх жишээтэй. Нөмрөгийн гол, Нөмрөгийн халуун рашаан гэх мэт "Нөмрөг"-өөр нэрлэгдсэн үзэсгэлэнт газар нутаг бол яах аргагүй монголчуудын олон жил нутагласан газар нутаг юм. Ингэж урд хилийн газрын ажлаа дуусгаад, хилийн шугамаа тогтоон анхлан 439 хилийн багана босгож байв. Үүнээс хойш улсынхаа хилийг хоёр удаа шинэчлэн одоо 1000 гаруй багана босгоод байгаа юм байна. Энэ дархан хилээ өнөөдөр Монголын хилийн цэрэг манаж, нүд цавчилгүй сахин хамгаалж байдаг.
Зүүн хил дээр Нөмрөгийн гол гэж бий. Халх гол, Буйр нуурт цутгадаг түргэн урсгалтай гол. Гэтэл Нөмрөгийн халуун рашаан, тэр хавийн үзэсгэлэнт газар нутаг Хятадын хилд байх жишээтэй. Нөмрөгийн гол, Нөмрөгийн халуун рашаан гэх мэт "Нөмрөг"-өөр нэрлэгдсэн үзэсгэлэнт газар нутаг бол яах аргагүй монголчуудын олон жил нутагласан газар нутаг юм. Ингэж урд хилийн газрын ажлаа дуусгаад, хилийн шугамаа тогтоон анхлан 439 хилийн багана босгож байв. Үүнээс хойш улсынхаа хилийг хоёр удаа шинэчлэн одоо 1000 гаруй багана босгоод байгаа юм байна. Энэ дархан хилээ өнөөдөр Монголын хилийн цэрэг манаж, нүд цавчилгүй сахин хамгаалж байдаг.
Өнөөдөр, улсын хил ямар байна вэ? Дэлхийн газрын зураг дээр тусгай хилтэй, тугсаар тогтносон улс гэж тэмдэглэгдсэн байдаг. НҮБ-ын гишүүн "хэн ч халдашгүй монголын сайхан орон". Гэтэл сүүлийн үед өмнө талын хилийг маань устгаж, хөрш их гүрний хилд оруулж зурсан, бичсэн зүйл нэг биш удаа хэвлэгдэж дэлхий нийтийн сонорт хүрлээ. Хэдийгээр хувь хүмүүсийн алдаа, уран бүтээлчдийн хувийн үзэл бодол гэж үзэх явдал байгаа ч улс төрийн амьдралд үүнийг "Дасгах үйл ажиллагаа" гэж нэрлэдэг юм байна. Ирээдүйн бодлогоо хувь хүнээр дамжуулан гаргаж "дасгах" явдал түүхэнд олонтаа гарчээ. Ийм "дасгах" үйл ажиллагаа сүүлдээ, хэдэн арван жилийн дараа ч юм уу, хэдэн зуун жилийн дараа хэлэлцээний ширээнд суухад хүргэдэг, эсвэл хүч хэрэглэж цус урсахад хүрдэгийг түүх харуулсаар байгаа.
Харамсалтай нь өнөөдөр Монголын хилийг устгаад хэвлэж байгаа удаа дараагийн оролдлогуудад Монголын далбааг уруу нь харуулаад байрлуулж байгаа доромжлол, монгол хүмүүс дэлхийн өнцөг булан бүрд тэнэж гуйланчилж, амь насаа алдаж, шорон гянданд тарчилж байхад Монголын төр огт дуугарахгүй нь сонин санагддаг.
Бид чинь хилтэй, хэлтэй, үндэсний бичиг соёлтой Монгол шүү дээ!
No comments:
Post a Comment