Монголын эзэнт гүрэн
Монголын эзэнт гүрэн (Хуучин монголоор: Ехэ Монгол улус, Англиар: Mongol empire, Хятадаар: 帝国列表, Оросоор: Монгольская империя/Великая Монголия) бол дундад зууны эх газрын хамгийн том эзэнт гүрэн байсан юм.
Монголын эзэнт гүрэн (Хуучин монголоор: Ехэ Монгол улус, Англиар: Mongol empire, Хятадаар: 帝国列表, Оросоор: Монгольская империя/Великая Монголия) бол дундад зууны эх газрын хамгийн том эзэнт гүрэн байсан юм.
Монголын эзэнт гүрний газар нутаг
Асар их зовлон бэрхшээл туулсаны эцэст 1206 онд Тэмүүжин буюу их эзэн Чингис хаан монголын тархай бутархай олон овог аймгуудыг нэгтгэжээ. Энэ үеэс тэдгээр нүүдэлчдийг монгол гэж дуудах болж өөрсдийн улсаа хөх монголчуудын Их монгол улс хэмээн нэрийдэв.
Улсын зохион байгуулалтыг эрт үеэс нүүдэлчдийн ашиглаж ирсэн аравтын тогтолцоонд суурилуулсан. Энэ нь улсын армиас тодорхой харагддаг.
Улсын зохион байгуулалтыг эрт үеэс нүүдэлчдийн ашиглаж ирсэн аравтын тогтолцоонд суурилуулсан. Энэ нь улсын армиас тодорхой харагддаг.
Эхэндээ одоогийн Хэнтий аймагт Хэрлэн мөрний ойр байх Аваргаар нийслэл хийж байсан бол Өгөөдэй хааны үед Хархорум баригдаж дуусч нийслэл болжээ. Хубилай хаан 1260-аад онд Дайду буюу түрэг-монголоор Ханбалигт нийслэлээ нүүлгэжээ.
1206-1227 оны хооронд Тангуд, Хорезм, Хар хятан, Зүрчидийн Алтан улсийг байлдан дагуулж уртаашаа Манжуураас Каспийн тэнгис хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Их эзэн богдыг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд иран, хойд хятадын хэсэг, сибирь, дундад ази багтаж байв. Харин үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ.
1206-1227 оны хооронд Тангуд, Хорезм, Хар хятан, Зүрчидийн Алтан улсийг байлдан дагуулж уртаашаа Манжуураас Каспийн тэнгис хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Их эзэн богдыг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд иран, хойд хятадын хэсэг, сибирь, дундад ази багтаж байв. Харин үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ.
Хууль цааз
Их засаг (Яса)хууль Монголын эзэнт гүрний гол хууль цааз байсан юм. Эхэн үед эзлэгдсэн ард түмэнд уг хуулинд заасаны дагуу амьдрахыг шаарддаг байсан бол сүүлдээ энэ нь арай зөөлөрчээ. Юаны үед хятад иргэд мөрдөх дүрэм журам тусдаа байлаа. Гэхдээ Алтан орд, Цагаадайн улс, иранд үүнийг монголчууд нилээд удаан хугацаанд дагаж ирсэн байна. Их яса бол хаант улсад үйлчилж байсан болон шинээр тогтоосон цаазын заалтуудыг багтаасан бөгөөд "хуйлмал хуудас"-д дэвтэрлэн хадгалж, төрийн хэргийг хэлэлцэн шийдвэрлэх үед уншин болгоож баримталдаг улсын хэмжээний хууль цаазын баримт бичиг байсан бөлгөө. Өвөр монголын өөртөө засах орны эрдэмтэн Сайшаал "Их засаг"-ийг "Ерөнхий хууль буюу Чингис хааны үндсэн хууль товчоон" хэмээн нэрлээд бүтцийг нь 4 хэсэгтэйгээр тогтоожээ. Хэсгүүдээ: хаан төрийн хууль, цэрэг дайны хууль, ард иргэдийн хууль, тусгай хууль хэмээн нэрлэсэн байна. Үүнээс тусгай хуулиа дотор нь олон улсын хэрилцааны хууль, аж ахуйн хууль, арилжаа худалдааны хууль, зам нэвтрэх ба өртөөний хууль, шашин суртлын хууль, ургийн хууль, эрүүгийн хууль гэсэн долоон бүлэгт ангилжээ. Зохиогч хэсэг, бүлгүүдийг зурвасаас /зүйл/ бүрдэхээр тогтоожээ. Сайшаалын томъёолон тогтоосон хуулийн бүтцийг авч үзэхэд "Их засаг"-ийн бүтцийн тухай нэгэн өвөрмөц төсөөлөл сэтгэлд бүрэлдэж ирдгийг тэмдэглэлтэй Гэхдээ яг хэдэн бүлэгтэй байсан талаар баталгаатай баримт байхгүй. Зөвхөн тэр үеийн аянчин, бичгийн хүмүүсийн үлдээсэн мэдээнээс барагцаалан гаргасан.
Байлдан дагуулал ба ноёрхол
Өгөөдэй 1235 онд Алтан улсыг байлдан дагуулж дуусаад хурилдай зарлаж Европ тивд дайлахаар шийджээ. Энэ ажлыг Зүчийн хоёрдахь хүү Батад даалгаж, Субэдэй (Сүбээдэй) баатраар туслуулав. Өмнө нь 1228 оноос байлдаж эхэлсэн Булгаруудыг эзлээд Хибчак (Кипчак), Мордови, Башкир, Буртас, Алан, Саксуудыг довтлов. 1236 онд оросын өмнөд вант улс Рязаныг эзлээд 4 жилийн дараа гэхэд бараг бүх оросыг байлдан дагуулжээ. Харин дараагийн 2 жилийн дотор Унгар, Польш, Болгар зэрэг орнуудыг ялаад иржээ. Энэ үед монголын цэргүүд Австри, дорнод Чех, Хроват, Албани зэрэгт хүрч амжилттай аялан байлдсан байна. Европын эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг боловч гагцхүү Өгөөдэй хааны үхэл европыг аварсан ажгуу.
Үүнтэй зэрэгцэн хятадын өмнөд Сүн улсын эсрэг дайн эхэлж зам зуур Түвдийг хүчирхийлжээ. Сүн улсын дайн хэд хэдэн завсарлагатайгаар явагдаж 1279 онд монголчуудад бүрэн эзлэгдсэн билээ. Монголчуудын хамгийн удаан байлдаж эзэлсэн улс энэ байв. Мөн 1230-1240 оны хооронд Чормаган жанжин Өгөөдэйн зарлигаар иран дахь монголын ноёрхлыг сэргээж, Гүржийн вант улсыг түүний хараат арменитай нь хамт эзэлсэн байна. Харин 3 жилийн дараа монголын арми рум дэхь Сельжукийн султаныг буулгажээ.
1255 оноос Мөнх хааны зарлигаар Хүлэгү их цэрэг аван персрүү явж, Хубилай Урианхадайтай хамт баруун өмнөд хятадын Юннань мужийг эзлэв. 1256-1257 оны хооронд хойд ираны уулархаг нутагт удирдагчийг нь Уулын өвгөн гэж нэрлэдэг хашашинчуудыг (европт ассасин гэдэг) устгаад дараа жил нь Багдадыг дайлав. Харин 1260 онд египетийн мамлюкүүд өнөөгийн Палестин улс дахь Айн Жалутад монголын цэргийг ялжээ. Үүнээс хойш мамлюк, Ил хаадын монголчуудын хооронд 1320-аад он хүртэл тасралтгүй дайн болсон юм.
Солонгосруу Их хааны арми 1235 оноос хойш удаа дараа амжилттай дайрч бараг 30 жилийн дараа өөрийн үнэнч албатаа болгов.
1255 оноос Мөнх хааны зарлигаар Хүлэгү их цэрэг аван персрүү явж, Хубилай Урианхадайтай хамт баруун өмнөд хятадын Юннань мужийг эзлэв. 1256-1257 оны хооронд хойд ираны уулархаг нутагт удирдагчийг нь Уулын өвгөн гэж нэрлэдэг хашашинчуудыг (европт ассасин гэдэг) устгаад дараа жил нь Багдадыг дайлав. Харин 1260 онд египетийн мамлюкүүд өнөөгийн Палестин улс дахь Айн Жалутад монголын цэргийг ялжээ. Үүнээс хойш мамлюк, Ил хаадын монголчуудын хооронд 1320-аад он хүртэл тасралтгүй дайн болсон юм.
Солонгосруу Их хааны арми 1235 оноос хойш удаа дараа амжилттай дайрч бараг 30 жилийн дараа өөрийн үнэнч албатаа болгов.
1227-1294 оны хооронд Монголын эзэнт гүрэн Номхон далайгаас Дунай мөрөн хүртэл газар нутгийг хамарсан байв. Энэ үед Юаныхан Япон, Ява, Зүүн өмнөд ази, Цагаадайнхан Энэтхэг, Эл хааны арми Сири, Алтан Ордны улс европруу тус тус дайрсаар байжээ.
Эзлэгдсэн ард түмэн хэд хэдэн төрлийн ерөнхий алба, гувчуурыг монголчуудад төлдөг байсан боловч тэдгээрийн хэмжээ, давтамж харилцан адилгүй байв. Мөнх хааны үед энэ бүхнийг цэгцэлж нэгдсэн сангийн бодлого явуулж, хүн амын тооллого хийжээ. Өмнө нь Гүюг (Гүег) хаан бас нийт хүн амын тооллого хийсэн байна. Эзлэгдсэн орны хаад, ноёдоос монголчуудын байлдан дагуулалтанд цэрэг гаргаж өгөх, хоол хүнс бэлтгэхийг шаардана. Зарим улс оронд өөртөө засаглах автаномит эрхийг өгсөн боловч хааныг томилох, гадаад бодлогын шийдвэр гаргахад монголчуудаар хянаж, батлуулдаг байжээ.
Эзлэгдсэн ард түмэн хэд хэдэн төрлийн ерөнхий алба, гувчуурыг монголчуудад төлдөг байсан боловч тэдгээрийн хэмжээ, давтамж харилцан адилгүй байв. Мөнх хааны үед энэ бүхнийг цэгцэлж нэгдсэн сангийн бодлого явуулж, хүн амын тооллого хийжээ. Өмнө нь Гүюг (Гүег) хаан бас нийт хүн амын тооллого хийсэн байна. Эзлэгдсэн орны хаад, ноёдоос монголчуудын байлдан дагуулалтанд цэрэг гаргаж өгөх, хоол хүнс бэлтгэхийг шаардана. Зарим улс оронд өөртөө засаглах автаномит эрхийг өгсөн боловч хааныг томилох, гадаад бодлогын шийдвэр гаргахад монголчуудаар хянаж, батлуулдаг байжээ.
Хувь улсууд
Чингис хаан өөрийн үр хүүхдүүддээ эзэнт гүрний газар нутгаас хуваан өгч Их хаанаар сонгосон нэгэндээ захирагддаг байхыг зарлигджээ. Ууган хүү Зүчид Урал нуруунаас Ирчис (Эрчис) мөрөн хүртэл газар нутаг, удаахь хүү Цагаадайд Ирчисээс Балхаш нуур төв ази, дорнод ираныг, Өгөөдэйд зүүнгараас манжуур, хойд хятад, отгон хүү Тулуй буюу Толуйд монгол ёс заншлаар язгуурын монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ. Эдгээр улсууд нь монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн улсуудын газар нутгийн үндсэн хэсэг болсон бөгөөд хэмжээ нь байлдан дагуулалт, улс төр, иргэний дайнаар ихээхэн өөрчлөгджээ.
Юан улс - Их хаадын улс буюу Хубилайн удмынханы гүрэн
Ил хаадын улс - 1256 онд Мөнх хааны зарлигаар ойрх дорнод, баруун иранд хийсэн байлдан дагуулалтаар Хүлэгүгийн үндэслэсэн улс.
Алтан орд - Зүчийн эзэмшил улс
Цагаадайн улс - Чингис хааны хоёрдугаар хүү Цагаадайн удмынханы улс
Өгөөдэйнхэний улс. Мөнх хааны үед газар нутгаа алдаж, хожим Хайдугийн үед дахин сэргэсэн.
Шашин
Монгол нутагт эртнээс нааш тэнгэрийг шүтэх үзэл буюу тэнгэризм ноёлож ирсэн. Иймд ихэнх монголчууд бөөгийн шашныг шүтэж иржээ. Гэхдээ 8-10-р зуунд Сирийн шашны ном түгээгчдээр дамжин ирсэн христийн нестор урсгал түрэг-монголчуудын дунд түгээмэл болсон байв. Тэдгээрээс Онгут, Хэрэйд, Мэргид, Найман зэрэг овог аймгууд голлох байр суурьтай байлаа.
Монголын эзэнт гүрэн эзлэгдсэн ард түмний шашин шүтэх эрхийг хаасангүй. Харин сүм, лам нарыг татвараас чөлөөлдөг байжээ. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрэнд шашин, үзэл суртлын асуудал үргэлж тайван байсан гэвэл худал юм. Өрнөд хэсэгт лалчлах ажил хүчтэй явагдаж, зүүн хэсэгт буддын шашин зонхилож байв. Мөн Хубилай хаан бумбын ном судрыг шатаах зарлиг өгч байсан тухай он дарааллын бичигт үлджээ.
Монголын эзэнт гүрэн эзлэгдсэн ард түмний шашин шүтэх эрхийг хаасангүй. Харин сүм, лам нарыг татвараас чөлөөлдөг байжээ. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрэнд шашин, үзэл суртлын асуудал үргэлж тайван байсан гэвэл худал юм. Өрнөд хэсэгт лалчлах ажил хүчтэй явагдаж, зүүн хэсэгт буддын шашин зонхилож байв. Мөн Хубилай хаан бумбын ном судрыг шатаах зарлиг өгч байсан тухай он дарааллын бичигт үлджээ.
Юан улс оршин байх бүх үеийнхээ турш буддизм, ислам, христийн нестор, католик, үнэн алдартны шашин, жудайзм, бөө, кунзийн суртлыг чөлөөтэй илт тод байлгаж хааж боодоггүй байжээ. Хятадын түүхэн дэхь Христ, Исламын шашны оргил мөч нь Юан улсын үе мөн.
Харин монголын эзэнт гүрний баруун хэсэгт Эл хаан Газан, Кипчакын хаант улсын эзэн Узбек нарын үед лалын шашнаас өөр шашныг монголчуудын дунд шүтэхийг хоригложээ. Мөн туркестаны Цагаадайнхан уламжлалт ёс заншилдаа 14-р зууны 2-р хагас хүртэл үнэнч явсан байна. Тэнд буддизм, бөөгийн шашин ноёлож байгаад исламчлагджээ.
Харин монголын эзэнт гүрний баруун хэсэгт Эл хаан Газан, Кипчакын хаант улсын эзэн Узбек нарын үед лалын шашнаас өөр шашныг монголчуудын дунд шүтэхийг хоригложээ. Мөн туркестаны Цагаадайнхан уламжлалт ёс заншилдаа 14-р зууны 2-р хагас хүртэл үнэнч явсан байна. Тэнд буддизм, бөөгийн шашин ноёлож байгаад исламчлагджээ.
Өв
Монголын эзэнт гүрнийг мөхсөний дараа Доголон Төмөр өөрийгөө Чингисийн удам хэмээж түүний байгуулсан эзэнт гүрнийг дахин байгуулахыг хичээх болсон. Мөн орос дахь татаруудын ноёд, дундад азийн хаад ч Чингисийн удмынхан байлаа. Тэднээс сүүлийн хаан нь 1921 онд коммунистуудаар түлхэн унагаагдсан Бухар хот дахь Манжитын Алим юм.
Мин гүрэн, Манж Чин улсууд өөрсдийгөө Чингисийн эзэнт гүрнийг залгамжлагчид хэмээн үзэж монголчуудыг өөрсдийн хараат болох ёстой гэж үзэж байв.
Монголчуудын байлдан дагуулалт нь олон хүний амь насыг авч одон, эвдрэл сүйрэл авчирсаныг үгүйсгэхгүй ч дэлхийн түүхнээ соёлын болоод генийн солилцоог бий болгосноор хүн төрөлхтөний хөгжлийг хурдасгасан юм.
No comments:
Post a Comment