Монголын эзэнт гүрний 4 дэхь их хаан, Юан гүрнийг үндэслэгч Хубилай (1215-1294) нь Чингис хааны ач хүү, Толуйн хүү билээ.
1215 оны хөхөгчин гахай жил төрж 1260 оны цагаан бичин жил хаан ширээнд суусан ба 1294 хөх морин жил таалал төгссөн. Тэрээр Мөнхийн дүү бөгөөд 79 насалсан аж.
1215 оны хөхөгчин гахай жил төрж 1260 оны цагаан бичин жил хаан ширээнд суусан ба 1294 хөх морин жил таалал төгссөн. Тэрээр Мөнхийн дүү бөгөөд 79 насалсан аж.
Залуу нас
1225 оны өвөл Хорезм улсаас буцаж явсан Чингис хаантай ач хүү Мөнх, Хубилай нар ангийнхаа олзтой тааралдаж мялаалгажээ. Энэ бол өхөөрдөм бяцхан Хубилай хүүгийн түүхэнд үлдсэн бага насны дүр зураг юм. Хатан эх Сорхагтни бэх нь хятад номын хүмүүсээр хүмүүжүүлсэн бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор тэр өөрөө хан үндэстэний уламжлалыг суралцсан байна. Гэхдээ тэрээр хожим нь ханз үсэг сурахыг хүсээгүй нь учиртай билээ.Өгөөдэйн үед Тулуйханд өмч болгон өгсөн хойд хятадын мужууд Хубилайн мэдэлд байв. Залуу хаанхүү харьяат ард түмнээ засаглан удирдахад анхаараагүйгээс тэр нутгаас ард түмэн нь дайжиж эхэлжээ. Үүнд сандарсан Хубилай газар дээр ирж хятад түшмэдүүдээр байдлыг товхинуулсанаар хүнд байдлаас эргээд гарав. Энэ үеэс суурин иргэдийн удирдан зохион байгуулах авьяасыг хүндлэх болсон байна.
Бэрх, Батын хүү Сартаг хоёр Мөнхийг хаанаар сонгох хуралдайн үед Хубилайд зохицуулах ажлыг хариуцуулсан байна. 1251 онд ах Мөнх нь их хаан болж Хубилай төв хятадын мужын захирагч болжээ. Энэ удаа тэрээр өөрийн эзэмшил нутгаа удирдах тал дээр нилээд туршлагажиж, амжилт гаргасан аж.
Далийг эзэлсэн нь
Өмнөд Сүн улсыг эзлэх дайны үед нэгэн газрыг эзлэх нь стратегийн хувьд чухал байв. Тэр бол Юннаньд орших Дали төвтэй Наньчаогийн Бай улс байв. Шан угсааны гэгддэг тэдгээр эрэлхэг ард түмнийг өмнө нь хятадын хүчирхэг Тан гүрэн буулгах гээд чадаагүй байжээ.
Сүбээдэйн хүү Урианхадай, Хубилай хоёр 1253 онд Далийг эзэлжээ. Хубилай эртний хятад жанжны ганц ч хүний амь үрэлгүй цайз эзэлсэн түүх сонсоод зөвхөн монголын элч нарыг хөнөөсөн түшмэдийг хороов. Үүний дараа ойр хавийн овгуудыг дайлж Түвдийг эрхшээжээ.
Одоо Сүнчүүд баруун, хойд, баруун өмнөөсөө монголчуудад бүслэгдэх боломж бүрдэв.
1255 онд их хуралдайгаар гарсан шийдвэрийн дагуу Хубилай хятадыг дайлах ёстой байв. Үүнд Хубилай идэвхтэй яваагүй байна. Мөн түүнийг хятад түшмэдүүдийнхээ үгэнд хэт орж, эзэнт гүрний үйл хэргээс ангид байх боллоо гэсэн яриа Их хааны сонорт хүрчээ. Мөнх хилэгнээд хятад түшмэдийг баривчилаж Хубилайг Хархорумд дууджээ. Хубилай сайдынхаа зөвлөснөөр эхлээд хатнаа бэлгийн хамт хаан ахад золгуулаад өөрөө араас нь очив. Мөнх хаанд сөгдөж их монгол улсаас урвах ямарваа хар санаа байхгүйгээ ярив. Ийнхүү Мөнх дүүгээ уучилаж, ах дүү хоёрын халуун дотно яриа өрнөлөө.
Сүбээдэйн хүү Урианхадай, Хубилай хоёр 1253 онд Далийг эзэлжээ. Хубилай эртний хятад жанжны ганц ч хүний амь үрэлгүй цайз эзэлсэн түүх сонсоод зөвхөн монголын элч нарыг хөнөөсөн түшмэдийг хороов. Үүний дараа ойр хавийн овгуудыг дайлж Түвдийг эрхшээжээ.
Одоо Сүнчүүд баруун, хойд, баруун өмнөөсөө монголчуудад бүслэгдэх боломж бүрдэв.
1255 онд их хуралдайгаар гарсан шийдвэрийн дагуу Хубилай хятадыг дайлах ёстой байв. Үүнд Хубилай идэвхтэй яваагүй байна. Мөн түүнийг хятад түшмэдүүдийнхээ үгэнд хэт орж, эзэнт гүрний үйл хэргээс ангид байх боллоо гэсэн яриа Их хааны сонорт хүрчээ. Мөнх хилэгнээд хятад түшмэдийг баривчилаж Хубилайг Хархорумд дууджээ. Хубилай сайдынхаа зөвлөснөөр эхлээд хатнаа бэлгийн хамт хаан ахад золгуулаад өөрөө араас нь очив. Мөнх хаанд сөгдөж их монгол улсаас урвах ямарваа хар санаа байхгүйгээ ярив. Ийнхүү Мөнх дүүгээ уучилаж, ах дүү хоёрын халуун дотно яриа өрнөлөө.
Их Хаан болсон нь
1257 онд их хаан Мөнх монгол нутгаас цэргээ авч Сүнг эзлэхээр хөдөллөө. Их цэрэг замдаа жил шахам амраад 1258 онд Сүнгийн эзэмшилд оров. Өвчтэй байсан Хубилай ч хаанд туслахаар баруун талаас нь дэмжин дайнд хөдөлжээ. Гэвч Хубилайн тэрхүү довтолгоо Мөнхийн монголчуудаас хавьгүй удаан байв. Мөнхийн цэргүүд хэд хэдэн цайзыг эзлэж гартаа оруулаад зарим нэг хотыг удаан бүслэж байтал 1259 онд Мөнх хаан цэргийн хүрээнд өвчнөөр нас барав. Монголын хүч хаанаа аваад буцсан байна. Уг аян дайнаар халуунаас болж монгол цэргүүд тахалд нэрвэгдэв. Хубилай тэрхүү мэдээг авсан боловч гавьяа байгуулагүй атал яахийн буцаж болох вэ гээд дайнаа үргэлжлүүлжээ. Гэвч түүний хатан Чеби аюултай мэдээ илгээв. Энэ бол Аригбөхийг хэсэг монгол язгууртан, төрийн чинсан нар хаанаар өргөмжлөхөөр сэм тохиролцож байсан тухай юм. Үнэхээр Аригбөх цэрэг хуримтлуулж байлаа. Хубилайн хүнд байдлыг ажигласан Сүн гүрний сайд Жия Сидао энхийн гэрээ байгуулж алба төлөхөөр болов. Ийнхүү цэргээ дайнаас суллаад хойд хятадын нутагт болзошгүй аюулд бэлтгэжээ. Кайпинд монгол хятад цэргийн ноёд, цөөн тооны алтан ургийнханы дэмжлэгтэйгээр Хубилай өөрийгөө Их хаан хэмээн өргөмжлүүлэв. Мөн Хархорумд Болгай (Булгай) сайдын дэмжлэг авсан Аригбөх хаан болсоноор нэгэн зэрэг хоёр их хаан Монголын эзэнт гүрэнд гарч ирэв.
Хархорумд төвлөрсөн Аригбөх Хубилайруу дайраад няцаагдсан бөгөөд гүрний нийслэлрүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхэлжээ. Ялагдсан дүү нь Хубилайгаас уучлал эрэн дагахаа мэдэгдсэн боловч худал байв. Өгөөдэйн ач Хайду, Цагаадайн зарим ноёдын дэмжлэг авсан ч Аригбөхөөс Өгөөдэйн удмын Уранташ, Цагаадайн улсын хан Алгу (Алгуй) нар урваж Хубилайн талд оржээ. Аригбөх Хубилайн армид дахин ялагдаад Хархорумыг алдав. Удалгүй хүч нь суларч нөхөддөө хаягдсан тэрбээр Мөнхийн хүү Асутайн хамтаар 1264 онд ахдаа бууж өгчээ.
Их хурилдай зарлаж эл хан Хүлэгү, Алтан ордны эзэн Бэрх, Алгу нарыг дуудсан боловч тэд амжиж ирээгүй бөгөөд Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө мэд гэжээ. Хубилай түүнийг амь насыг хэлтрүүлсэн байна. Гэхдээ ах дүү нарын хооронд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэхээ мартсангүй.
Хархорумд төвлөрсөн Аригбөх Хубилайруу дайраад няцаагдсан бөгөөд гүрний нийслэлрүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхэлжээ. Ялагдсан дүү нь Хубилайгаас уучлал эрэн дагахаа мэдэгдсэн боловч худал байв. Өгөөдэйн ач Хайду, Цагаадайн зарим ноёдын дэмжлэг авсан ч Аригбөхөөс Өгөөдэйн удмын Уранташ, Цагаадайн улсын хан Алгу (Алгуй) нар урваж Хубилайн талд оржээ. Аригбөх Хубилайн армид дахин ялагдаад Хархорумыг алдав. Удалгүй хүч нь суларч нөхөддөө хаягдсан тэрбээр Мөнхийн хүү Асутайн хамтаар 1264 онд ахдаа бууж өгчээ.
Их хурилдай зарлаж эл хан Хүлэгү, Алтан ордны эзэн Бэрх, Алгу нарыг дуудсан боловч тэд амжиж ирээгүй бөгөөд Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө мэд гэжээ. Хубилай түүнийг амь насыг хэлтрүүлсэн байна. Гэхдээ ах дүү нарын хооронд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэхээ мартсангүй.
Өмнөд хятадыг монголын эзэнт гүрэнд нэгтгэсэн нь
1260 онд хэд хэдэн элч Сүн улсруу явуулсан боловч бүгд эргэж ирээгүй байна. Иймд дараа жил нь Их хаан Сүнгийн хятадуудтай дайтахаар зарлиг буулгажээ. Гэвч монгол дахь хямралаас болж хойшилсон аж. 1267 онд Хубей зэрэг мужид монголын арми амжилттай довтлож сүнчүүдийг ялав. Хятад жанжны гаргасан төлөвлөгөөний дагуу 1268 оны намар их цэрэг Сүнгийн нутагруу цөмөрлөө. Энэ үед армийг Урианхадайн хүү Ачу (Ажчу), уйгур жанжин Арихгия хоёр ерөнхийлөн удирдсан байна. Ер нь өмнөд хятад нь асар олон тооны сайтар бэхлэгдсэн том хотуудтай, хүн ам их, монгол морьт цэрэг явахад бэрхшээлтэй ой хөвч, уул, ус мөрөн ихтэй байснаас монголын армид хятадуудыг ашиглахад хүрчээ. Энд хятад инженер, хятадын усан цэргүүд, бууж өгсөн Сүнгийн жанжид, хойд хятадын зүрчид, хятан, нанхиад, уйгур цэргүүд гол түшиг болов. Сая орчим цэрэгтэй баян чинээлэг хятадыг эзлэхэд маш их нөөц,хүн хүч хэрэгтэй байсан. Иймд бүр шоронд хоригдож байсан гэмт хэрэгтнүүдийг дайчлаж гавьяа байгуулсаных нь дараа суллажээ.
1268 онд Яньце мөрний хоёр талд орших Сяньянь, Фучень хэмээх ихэр хотуудыг бүслэв. Уг бүслэлт хэдэн жилээр үргэлжилэж гагцхүү Мосулиас авчирсан инженерүүдийн бүтээсэн оньсон техникийн тусламжтайгаар 1273 онд буулгаж авсан байна. Энд монголын хүч нилээд саатсан юм.
Үүний дараа Баян жанжин армийн ерөнхий коммандлагчаар томилогдов. Ажу түүнийг дэмжсэн байна. Бяцхан бөгөөд удаан бүслэгдэх хотуудыг орхиж гол гол цэргийн түшиц газруудыг гартаа оруулсанаар 1276 онд бяцхан эзэн хаан Гонгди буюу Жиао Сянь , бэлэвсэн хатан Довагер нар бууж өгөхөөр шийдэж Линанаас гарч Хубилайд сөгдсөн байна.
Гэвч хуучин сайд, эзэн хааны жанжин Зянь-Шижи хааны ах 9 настай Жиао-Ши, 7 настай Жиао-Бинг нарыг дагуулан зугтаж хятадын урд захын нутгуудад 3 жил тэмцэлдэв. Эсэргүүцсэн хятадын армийг монгол Юаны арми 1279 онд Гуандонь мужид бүрмөсөн даржээ. Аян дайнд Хубилай эзэн хааны хувиар өөрөө явж байгаагүй аж.
Үүний дараа Баян жанжин армийн ерөнхий коммандлагчаар томилогдов. Ажу түүнийг дэмжсэн байна. Бяцхан бөгөөд удаан бүслэгдэх хотуудыг орхиж гол гол цэргийн түшиц газруудыг гартаа оруулсанаар 1276 онд бяцхан эзэн хаан Гонгди буюу Жиао Сянь , бэлэвсэн хатан Довагер нар бууж өгөхөөр шийдэж Линанаас гарч Хубилайд сөгдсөн байна.
Гэвч хуучин сайд, эзэн хааны жанжин Зянь-Шижи хааны ах 9 настай Жиао-Ши, 7 настай Жиао-Бинг нарыг дагуулан зугтаж хятадын урд захын нутгуудад 3 жил тэмцэлдэв. Эсэргүүцсэн хятадын армийг монгол Юаны арми 1279 онд Гуандонь мужид бүрмөсөн даржээ. Аян дайнд Хубилай эзэн хааны хувиар өөрөө явж байгаагүй аж.
1261-1266 онуудад Даду буюу Ханбалих хэмээх шинэ нийслэлийг барих гүйцэтгэл ажил явагджээ. Хотын ерөнхий зураг төсөл, барилгын ажлыг мусульман инженер хийсэн юм. 1271 онд Их хаан Да Юань (大元) гэж улсын нэр өгөв. Энэ нь иш үндэс гэсэн утгатай үг билээ. Ингээд 1272 онд Ханбалиг нийслэлтэй монголын Юан хэмээх их гүрэн бий болжээ.
Хятад дахь худалдааны бүх замыг аюулгүй болгож нийслэлээс Түвдрүү шууд орох замыг байгуусан байна. Их суваг шинээр засварласан нь олон улсын худалдааг эрс нэмэгдүүлсэн билээ. Мөн хааны дэмжлэгтэйгээр перс, дундад азиас эрдэмтэд, эмч оточ нар ирэх болсон байна.
1260 онд цаасан мөнгө гүйлгээнд оруулсан. Эхэндээ их амжилттай явагдаж байсан боловч инфляци өсчээ. Мөн хятадын шаазан урлал, шилэн хөвөн зэргийн худалдаа, технологи бусад улс оронд Юаны үед маш их тархсан юм. Хубилай хаан өтгөс буурал, ядуусыг энэрэх, хотыг цэцэрлэгжүүлэх, ганд автсан мужид хоол хүнс нийлүүлэх ажлыг санаачилаж өөрийн биеэр гардан хийж байсан юм.
Хятад дахь худалдааны бүх замыг аюулгүй болгож нийслэлээс Түвдрүү шууд орох замыг байгуусан байна. Их суваг шинээр засварласан нь олон улсын худалдааг эрс нэмэгдүүлсэн билээ. Мөн хааны дэмжлэгтэйгээр перс, дундад азиас эрдэмтэд, эмч оточ нар ирэх болсон байна.
1260 онд цаасан мөнгө гүйлгээнд оруулсан. Эхэндээ их амжилттай явагдаж байсан боловч инфляци өсчээ. Мөн хятадын шаазан урлал, шилэн хөвөн зэргийн худалдаа, технологи бусад улс оронд Юаны үед маш их тархсан юм. Хубилай хаан өтгөс буурал, ядуусыг энэрэх, хотыг цэцэрлэгжүүлэх, ганд автсан мужид хоол хүнс нийлүүлэх ажлыг санаачилаж өөрийн биеэр гардан хийж байсан юм.
Юаны нийгмийн анги давхраа дараахь байдалтай байв. Үүнд:
1. Монголчууд
2. Цэнхэр нүдтэнгүүд
3. Хойд хятадын иргэд
4. Өмнөд хятадын хан угсаатнууд
2. Цэнхэр нүдтэнгүүд
3. Хойд хятадын иргэд
4. Өмнөд хятадын хан угсаатнууд
Монголчуудын хуулиар заасан эрх өндөр байв. Тухайлбал монгол хүнийг хятад хүн зодож эс болно, харин хариугаа авахаар монгол хүн түүнийг хороож ч болно гэх мэт. Энэ мэт зарим зүйл нь дарлагдаж буй иргэдийн дургуйцлийг хүргэсэн байж болзошгүй. Гэвч монголчууд хятадын хүнийг үл хүндэтгэсэн гэмт хэрэгтний нүүрэнд нь тамгаладаг ёсыг болиулж харин бусад газарт нь зөвшөөрсөн байна. Мөн хүнд ялтнуудыг нөхцөл байдлыг харгалзаж өршөөх, тэр бүр цаазыг урьтал болгодоггүй гээд олон дэвшил байсан юм.
Юаны үед өвөрмөцөөр хөгжсөн хятадын ши янгу, яруу найраг, урлаг нь одоо ч бидний анхаарлыг татдаг билээ.
Хубилай буддист байсан боловч бусад шашинд нээлттэй байв. Энэ бол монгол хаадын уламжлалт бодлого юм. Харин тэрээр бумбын шашинд дайсагнасан үйлдэл гаргаж байсан нь бий. Хожим юаны хаадын үед Хаанбалгасанд ромын папын төлөөлөгч суудаг байв. Буддын шашин төрийн шашины хэмжээнд хүрсэнээр Пагва тэргүүтэй лам нар улс төрд нөлөө бүхий болсон аж. Хубилай түүгээр дөрвөлжин бичиг зохиолгож байлаа.
Юаны үед өвөрмөцөөр хөгжсөн хятадын ши янгу, яруу найраг, урлаг нь одоо ч бидний анхаарлыг татдаг билээ.
Хубилай буддист байсан боловч бусад шашинд нээлттэй байв. Энэ бол монгол хаадын уламжлалт бодлого юм. Харин тэрээр бумбын шашинд дайсагнасан үйлдэл гаргаж байсан нь бий. Хожим юаны хаадын үед Хаанбалгасанд ромын папын төлөөлөгч суудаг байв. Буддын шашин төрийн шашины хэмжээнд хүрсэнээр Пагва тэргүүтэй лам нар улс төрд нөлөө бүхий болсон аж. Хубилай түүгээр дөрвөлжин бичиг зохиолгож байлаа.
Хубилай ба бусад ахан дүүс
Хубилай болон Чингисийн бусад удмынханы хоорондын харилцаа нь түүхэнд ихээхэн сонирхол татах сэдэв юм. Мөнх хааны дараа болсон хаан ширээний тэмцэл эхэлсэнээр алтан ураг хэд хэд талцаж хуваагджээ.
Хүлэгү, Бэрхийн хагаралдааны үеэр Хубилай нийслэлдээ байсан оросын худалдаачдыг цаазалсан, Бухар дахь Алтан ордны цэргүүдийг устгасан гэдэг. Үүнд судлаачид эргэлздэг байна. Үнэн хэрэгтээ Бэрх Аригбөхийг их хаан гэж үзэж байжээ. Гэхдээ шууд үүнийгээ Хубилайд илэрхийлээгүй юм.
Алгуг нас барсаны дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Органа хатан, Мубарак Шах хан нараас булаалгахаар Хубилай хажуудаа байсан Борагийг явуулжээ. Хэсэг хугацаанд Бораг тэндхийн ноёдыг биедээ татсаны дараа 1266 онд Мубарак Шахыг халж хан болов. Тун удалгүй Туркестанаас Хубилайн захирачгийг хөөж бие даах гэж оролдсон юм. 1268 онд Их хаан түүнтэй хэл амаа ололцохоор бэлэг явуулсан аж. Ийнхүү Юанруу дайрахаа больсон Бораг Өгөдэй хааны ач хүү Хайдутай байлдаж байгаад сүүлд нь түүний талд оров.
Хүлэгү, Бэрхийн хагаралдааны үеэр Хубилай нийслэлдээ байсан оросын худалдаачдыг цаазалсан, Бухар дахь Алтан ордны цэргүүдийг устгасан гэдэг. Үүнд судлаачид эргэлздэг байна. Үнэн хэрэгтээ Бэрх Аригбөхийг их хаан гэж үзэж байжээ. Гэхдээ шууд үүнийгээ Хубилайд илэрхийлээгүй юм.
Алгуг нас барсаны дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Органа хатан, Мубарак Шах хан нараас булаалгахаар Хубилай хажуудаа байсан Борагийг явуулжээ. Хэсэг хугацаанд Бораг тэндхийн ноёдыг биедээ татсаны дараа 1266 онд Мубарак Шахыг халж хан болов. Тун удалгүй Туркестанаас Хубилайн захирачгийг хөөж бие даах гэж оролдсон юм. 1268 онд Их хаан түүнтэй хэл амаа ололцохоор бэлэг явуулсан аж. Ийнхүү Юанруу дайрахаа больсон Бораг Өгөдэй хааны ач хүү Хайдутай байлдаж байгаад сүүлд нь түүний талд оров.
Өгөдэйн Хадан Аригбөхийн цэргээс Хубилайг хамгаалж байсан бөгөөд тэдний удмынхан болон Хүдэнгийн үр хүүхдүүд их хааны харьяанд амьдарч байлаа. Харин өөр нэг Өгөдэйн хунтайж Хайдуг Хубилай хурилдайд уриж, бэлэг сэлт илгээдэг байсан боловч тэрбээр их хаанд итгэдэггүй байснаас биеэр ирж байсангүй. 1271 онд Цагадай, Өгөдэйнхэний улсыг хамтатган захирч Хубилайтай илт сөргөлдөх болсон байна. Түүнийг даруулахаар Хубилай хүү Номхоныг (Емухан, Номуган) Мухулайн ач Хантун, Мөнхийн хүү Ширэг нарын хамт монголд илгээв. Хархорумд очоод Номхон монголын бусад улсуудтай холбоо тогтооход Мөнхтөмөр хаан, Чабар нар Хубилайг Хайдугаас хамгаална гэдгээ мэдэгдэв. Хунтайж Тохтөмөрийн ятгалгаар Ширэг урваж Номхоныг Алтан ордны Мөнхтөмөрт, Хантуныг Хайдуд бариж өгчээ. Мөн Сарбан тэр хоёртой нэгдэв.
Баян жанжин тэдний хүчийг тулаанд ялсан аж. Үүний дараа урвагч хан хөвгүүд хоорондоо муудалцав. Тохтөмөрийг Ширэг хороожээ. Харин Сарбан Ширэгийг олзлон Хубилайд өгсөнөөр өршөөгдсөн байна.
Чингисийн ахан дүүсийн үр удам Наяа (Наян), Хадаан, Синтүүр нар манжуурт босч Хайдутай холбоо тогтоожээ. Хайдугийн хүчтэй нэгдэхээс өмнө Хубилай монголд өөрөө очиж Наяаг дарав. Энэ тулааны тухай Марко Поло хамгийн сонирхолтой зураглалыг үлдээсэн байдаг. Нөгөө талд Баян төв азийн Алтайгаас ирж буй Хайдуг ялаагүй боловч ухраасан байна. Наяаг монгол язгууртаны ёсоор цусыг нь газар дусгалгүй хороов.
Энэ мэт гарч байсан олон тооны бослого нь Хубилайг хууль ёсны хаан гэж үзээгүй монгол ноёдын тэмцэл байсан юм. Тэдний нүдээр их хаан нь хуучин ёсоо умартаж, хятад соёлд автсан мэт санагдах болжээ.
Баян жанжин тэдний хүчийг тулаанд ялсан аж. Үүний дараа урвагч хан хөвгүүд хоорондоо муудалцав. Тохтөмөрийг Ширэг хороожээ. Харин Сарбан Ширэгийг олзлон Хубилайд өгсөнөөр өршөөгдсөн байна.
Чингисийн ахан дүүсийн үр удам Наяа (Наян), Хадаан, Синтүүр нар манжуурт босч Хайдутай холбоо тогтоожээ. Хайдугийн хүчтэй нэгдэхээс өмнө Хубилай монголд өөрөө очиж Наяаг дарав. Энэ тулааны тухай Марко Поло хамгийн сонирхолтой зураглалыг үлдээсэн байдаг. Нөгөө талд Баян төв азийн Алтайгаас ирж буй Хайдуг ялаагүй боловч ухраасан байна. Наяаг монгол язгууртаны ёсоор цусыг нь газар дусгалгүй хороов.
Энэ мэт гарч байсан олон тооны бослого нь Хубилайг хууль ёсны хаан гэж үзээгүй монгол ноёдын тэмцэл байсан юм. Тэдний нүдээр их хаан нь хуучин ёсоо умартаж, хятад соёлд автсан мэт санагдах болжээ.
1285-1288 онд Уйгур болон Юаны бусад нутагт Хайду, түүний албат Цагадайн хаан Дува хоёр халдсаар байв. Мөн тэд Түвдэд гарсан Юаны эсрэг бослогыг дэмжжээ. Нэг удаа Хайду Хархормуыг эзлээд их хааны цэрэгт дахин алдсан байна. Олон жил Баян, дараа нь Өлзийт Төмөр, Гамала нар Хайдугаас Юаны хилийг сахин хамгаалж байв.
Ил хаан Хүлэгү, Абага, Аргун нар бүгд Хубилайн талынхан юм. Сүүлийн хоёр нь түүний соёрхлоор хаан болцгоожээ. Хятад дахь монголын засаг захиргаа персийн монголчуудтай бат холбоотой байх үүднээс Болд чинсанг томилсон нь Газан хааны үед ч нөлөөтэй байсан тухай Рашид Аддин бичиж үлдээсэн байдаг.
Хубилай хаан мамлюкүүдийн Мисирийг байлдан эзлэх зарлиг бүхий захиаг христ шүтлэгт монгол элч онгутын Раббан Бар Саума, Маркос нараар Эл (Ил) хаадын улсад хүргүүлжээ. 1281 онд Маркос нь ромын папын хүслээр Мар Ябаллах нэр авч дорно дахь христ шашинтаны тэргүүн хамба болсон байна. Харин Раббан Бар Саума 1287 онд Хубилайн зарлигийн утга санааг агуулсан Аргун хааны захиаг европруу авч очжээ. Тэрээр Византийн эзэн хаан Андроник Палеологи, Английн хаан Едвард I , Францын ван гуа Филип болон ромын пап Николас IV нартай уулзсан юм.
Ил хаан Хүлэгү, Абага, Аргун нар бүгд Хубилайн талынхан юм. Сүүлийн хоёр нь түүний соёрхлоор хаан болцгоожээ. Хятад дахь монголын засаг захиргаа персийн монголчуудтай бат холбоотой байх үүднээс Болд чинсанг томилсон нь Газан хааны үед ч нөлөөтэй байсан тухай Рашид Аддин бичиж үлдээсэн байдаг.
Хубилай хаан мамлюкүүдийн Мисирийг байлдан эзлэх зарлиг бүхий захиаг христ шүтлэгт монгол элч онгутын Раббан Бар Саума, Маркос нараар Эл (Ил) хаадын улсад хүргүүлжээ. 1281 онд Маркос нь ромын папын хүслээр Мар Ябаллах нэр авч дорно дахь христ шашинтаны тэргүүн хамба болсон байна. Харин Раббан Бар Саума 1287 онд Хубилайн зарлигийн утга санааг агуулсан Аргун хааны захиаг европруу авч очжээ. Тэрээр Византийн эзэн хаан Андроник Палеологи, Английн хаан Едвард I , Францын ван гуа Филип болон ромын пап Николас IV нартай уулзсан юм.
Дэлхийг ноёрхох мөрөөдөл
Номхон далайгаас Дунай мөрөн хүртэл газар нутаг дээрх бүх монголчуудын ёс төдий ч атугай их хаан гэдэг утгаараа Хубилайн нэр сүр, цэрэг арми, эд баялаг оргилдоо хүрчээ. Ийм үед тэрбээр бүх дэлхий, бүх азийн эзэн болохыг хүсч байсан нь ойлгомжтой юм.
Монгол Японы харилцаа
Их хаан өөрийнх нь дэргэд ажилладаг нэгэн солонгос хүнээс баян, алт эрдэнэс ихтэй арлын улсын тухай дуулжээ. Ингээд түүнийг ноёрхолдоо оруулах хүсэл төрөв. Харин японы зарим эрдэмтэд Венецийн худалдаачин Марко Поло Хубилайг японруу дайрахыг ятгасан гэж эндүүрдэг. 1266-1272 онуудад японтой холбоо тогтоохоор оролдсон аж. Гэвч тухай бүр нь Киотогийн засгийн газар, Камакурагийн Хожо Токимуне тэргүүтэй шогунууд тодорхой хариу өгөлгүй дуугуй өнгөрсөн байна. Энэ их олон удаа элч илгээсэний хариуд япончууд хэдэн хүнээс бүрдсэн элчсийг Юан улсруу илгээв. Гэвч Хубилай хаан биеэр хүлээн авч уулзсангүй. Монголчууд 1260 онд солонгосын ванг өөрийн дуулгавартай албатаа болгосоны дараа японруу дайрах усан флотын түшиц газрыг тэнд байгуулахаар төлөвлөжээ. 800-900 том, жижиг усан онгоцыг хурдан хугацаанд өмнөд хятад, солонгосын нутагт хийж 1274 он гэхэд бэлэн болгуулав.
Их хаан өөрийнх нь дэргэд ажилладаг нэгэн солонгос хүнээс баян, алт эрдэнэс ихтэй арлын улсын тухай дуулжээ. Ингээд түүнийг ноёрхолдоо оруулах хүсэл төрөв. Харин японы зарим эрдэмтэд Венецийн худалдаачин Марко Поло Хубилайг японруу дайрахыг ятгасан гэж эндүүрдэг. 1266-1272 онуудад японтой холбоо тогтоохоор оролдсон аж. Гэвч тухай бүр нь Киотогийн засгийн газар, Камакурагийн Хожо Токимуне тэргүүтэй шогунууд тодорхой хариу өгөлгүй дуугуй өнгөрсөн байна. Энэ их олон удаа элч илгээсэний хариуд япончууд хэдэн хүнээс бүрдсэн элчсийг Юан улсруу илгээв. Гэвч Хубилай хаан биеэр хүлээн авч уулзсангүй. Монголчууд 1260 онд солонгосын ванг өөрийн дуулгавартай албатаа болгосоны дараа японруу дайрах усан флотын түшиц газрыг тэнд байгуулахаар төлөвлөжээ. 800-900 том, жижиг усан онгоцыг хурдан хугацаанд өмнөд хятад, солонгосын нутагт хийж 1274 он гэхэд бэлэн болгуулав.
Ийнхүү Шинэдү, Ким Панён, Льянахан нарын удирдсан юан, солонгосын 25,000-40,000 цэрэг Цушима, Икийг түйвээгээд Фукуокад газардав. Үүнээс 4500 орчим нь монгол цэрэг байсан бололтой. 11 дүгээр сарын 20-нд Хакатагийн эрэг дээр японы хүчтэй тулав. Өөр чиглэлээр Юаны цөөн хүч бас дайрч эхэлсэн байна. Японы сүмд монголчуудын эсрэг ном уншиж, орон даяар айдас хүйдэс эзэмдэв. Монголчууд тэсэрдэг бөмбөг, гунан буу ашиглаж байсан бөгөөд бүрээний дуугаар байлдааны журмаа удирдаж байлаа. Монголын харваачид суман мөндрөөр дайсны эгнээг ухраахыг оролдож хамтарсан хүчээр дайтаж байв. Тэр үеийн самурай дайчин Суенэга энэ тулааны тухай бичихдээ "Монголчуудын бөөнөөр дайтах чадвар нь ганц нэгээрээ байлдаж дадсан бидэнд хүнд байлаа ..." гэсэн байна. Үнэхээр Юаны арми зам дагуух бүх жижиг армийг ялаад Хакатад иржээ. Энд самурай нар эх орныхоо төлөө баатарлаг тэмцсэнийг мартаж болохгүй юм. Гэвч тулааны талбарт Юаны хятад цэргийн жанжин харвуулав. Энэ нь үндсэн хүчний цэргүүдийн сэтгэл санаанд цохилт боллоо. Шинэдүгийн санал гаргасанаар монголын тал цэргээ хөлөг онгоцондоо буцаагаад ачжээ. Тэр өдрийн үдээс хойш шивэрсэн бороо шөнө нь далайн шуурга болсон юм. Ингэж цусгүйгээр монголын флотыг ганцхан шөнийн дотор далайд живүүлэв. 10,000 гаруй хүн л юаны нутагт эргэж ирсэн бололтой.
Болзошгүй аюулаас айсан бакуфу Кюшүгийн самурай нарын хүчийг зузаатгах, чулуун хана босгох ажлыг өрнүүлсэн байна. Энэ тухай монголчууд довтлох хүртлээ огт мэдээгүй юм. Мөн хараахан мөхөөгүй өмнөд Сүн улсын засгийн газар монголчуудын уг бүтэлгүйтэлд баярлаж япончуудад талархаж байв. Бууж өгөх захиа атгуулсан 10 гаруй элчсийг Хубилай 1275, 1279 онуудад японруу хоёр дахин илгээсэн нь цаазлуулжээ. Үүнийг солонгосын худалдаачдаас нилээд хожуу монголын засгийн газар мэдсэн. Монгол элчийг алсан учраас дайн гарах нь тодорхой болов. Дайнд бэлтгэж цэргүүдийн хүчийг нэмж, хоол хүнсийг татаж, хятад-солонгос дархануудаар усан онгоцнуудыг яаралтай бариулав. Ингэж яарсан шигээ онгоцны чанар нь бас муухан болжээ.
1281 оны намар өмнөд хятад, солонгосоос нийт 100,000-145,000 орчим хүнтэй нүсэр усан флотыг японруу илгээв. Үүний өмнөхөн бяцхан баг цэрэг Фукуокад буулгасан нь амжилттай танадаад буцжээ. Хятадаас хөдлөх армийн цэргийн жанжин нас барсанаар солонгосоос хөдөлсөн цэрэгтэй товлосон хугацаандаа уулзаж чадаагүй байна. Солонгосын арми японд хэсэг дайтаад нэгэн арал дээр саатжээ. Хэсэг хугацааны дараа үлдсэн хүч ирж монголын арми довтолгоонд орлоо. Тэд Икишимаг дор нь эзлээд цааш Хакатад ирэв. Энэ удаа Юаны армийн цэргийн жанжид салангид дайрсан нь ямарваа нэгдсэн зохицуулалтгүй байв. Уг нүсэр арми япончуудыг хүчтэй түрж байсан боловч удалгүй тооны давуу байдлаа алдсан байна. Монголчууд шөнө нь цэргээ усан онгоцондоо ачих үед японы хурдан жижиг завинууд гардан байлдаанд гаргуун самурай нарыг илгээж байлаа. Эд нар нь монголын онгоцнуудад гал тавиж, цэргүүдийг нь устгаад буцдаг аж. Эрэг дагуу барьсан хана нь нэгдсэн жолоодлоггүй юаны армийн хүчийг саатуулж чадсан байна. Бараг сар хэртэй байлдсаны эцэст дахин далайн хар шуурга дэгдэж тухайн үеийн хамгийн том усан флотыг үгүй болгов. Монголын хөлөг онгоцнууд давалгаагаар дээш шидэгдэж доош далайд унахдаа хагарч, хадан хясаа мөргөн бут үсэрч байсан гэдэг. Амь тэмцэн эрэг дээр гарч ирсэнийг нь япончууд устгаж байсан юм. Хоёр удаа японы хувь заяаг аварсан эл шуургыг Камиказе (Ариун буюу тэнгэрлэг салхи) гэж нэрлэдэг болсон билээ.
Хубилай хаан гуравдахь дайралтыг бэлтгэсэн боловч монгол дахь бослого, вьетнамын хэрэг явдлаас болж болив. Удалгүй сайд нарын зөвлөсөнөөр японыг дайлахад зориулсан Дорныг засах албыг татан буулгажээ. Хубилайн монголчуудаас хойш дэлхийн 2 дугаар дайн хүртэл японруу дахиж гаднаас ямар ч хүчирхэг улс дайраагүй байна.
Энэтхэг Хятадын хойг болон Явад
Сүн улсыг устгасаны дараа энэтхэг-хятадын хойгт орших улсуудад элч илгээв. Үүний хариуд Вьетнам дахь Аннам, Чампа, Бирм дэхь Паганы Миен улсууд бэлэг өгч, элч илгээж байлаа. Энэ нь Хубилайд хангалтгүй байв. Тэрээр бүрэн эрхэн дороо оруулахыг санаархсан байна. Монгол элчийг саатуулсан Аннамтай 1284 онд байлдсан бөгөөд шийдвэрлэх тулаанд вьетнамчуудыг ялаад уг улсыг зохион байгуулж эхэлсэн байна. Үүний дараа монгол цэрэг халуунаас дайжаад орхин оджээ. Их гүрнээс эмээсэн Аннамын хаан Хубилайд дагаж орох хүслээ илэрхийлсэн боловч Юан улсын шаардлагыг биелүүлэхээс татгалзсан юм.
Хубилай хаан гуравдахь дайралтыг бэлтгэсэн боловч монгол дахь бослого, вьетнамын хэрэг явдлаас болж болив. Удалгүй сайд нарын зөвлөсөнөөр японыг дайлахад зориулсан Дорныг засах албыг татан буулгажээ. Хубилайн монголчуудаас хойш дэлхийн 2 дугаар дайн хүртэл японруу дахиж гаднаас ямар ч хүчирхэг улс дайраагүй байна.
Энэтхэг Хятадын хойг болон Явад
Сүн улсыг устгасаны дараа энэтхэг-хятадын хойгт орших улсуудад элч илгээв. Үүний хариуд Вьетнам дахь Аннам, Чампа, Бирм дэхь Паганы Миен улсууд бэлэг өгч, элч илгээж байлаа. Энэ нь Хубилайд хангалтгүй байв. Тэрээр бүрэн эрхэн дороо оруулахыг санаархсан байна. Монгол элчийг саатуулсан Аннамтай 1284 онд байлдсан бөгөөд шийдвэрлэх тулаанд вьетнамчуудыг ялаад уг улсыг зохион байгуулж эхэлсэн байна. Үүний дараа монгол цэрэг халуунаас дайжаад орхин оджээ. Их гүрнээс эмээсэн Аннамын хаан Хубилайд дагаж орох хүслээ илэрхийлсэн боловч Юан улсын шаардлагыг биелүүлэхээс татгалзсан юм.
Харин ван нь монголын эзэн эрхийг зөвшөөрсөн Чампад (Тямпа) ард түмэн нь эсэргүүцжээ. 1287 онд Соду (Сугату) цэрэг авч тийш тэнгисээс дайрсан байна. Энэ арми нийслэлийг нь амжилттай эзлэв. Нэмэлт хүч Соду хүссэн байна. Үүний дагуу хойд хилээс аннамаар дамжин ирэх гэсэн ханхүү Тогооны (Тоган) арми тэндхийн ард түмэнтэй тэмцэж саатлаа. Аннамын шинэ ван монголчуудыг нутгаараа дайран өнгөрүүлэхээс татгалзжээ. Монголчууд маш олон хот, мужийг эзэлсэн боловч вьетнамчууд бүх хүнсээ устагаад уулруу дүрвэсэн аж. Иймд Юннаний захирагч нь 1288 онд хоол, хүнс тээсэн усан онгоцнуудыг Тоганы армид илгээв. Уг усан флот аннамчуудын бүслэлтээс арай гэж мултарч амь үлдсэн нь монголчуудын мэдлийн Хайнань аралруу буцсан байна. Хипчак гаралтай жанжин Омараар удирдуулсан усан цэрэг нь Бачьдогт (Батьдонг) аннамын жанжин Тран Хун даод бут ниргүүлж удирдагч нь олзлогдов. Нэгэн том тулалдаанд хоёр тал адилхан их хохирол үзсэний хойно Тогоон армиа хэдэн хэсэг хуваан Юаны нутагруу ухраалаа. Харин хоёр дайсны дунд гацсан Соду тулаанд амь эрсджээ. Аннамчууд монголчуудыг хойноос нь дагаж цохилт өгсөөр байв. Вьетнамчууд монголын армийг задгай газар ялахгүй байсан учраас партизаны дайн хийсэн нь амжилтанд хүрсэн юм.
Уг дайны дараа эдийн засаг нь ихэд доройтсон Аннамын Тран улс монголчуудын хараат гэдгээ ёс төдий хүлээн зөвшөөрч ван нь алтан барималаа Хубилайд явуулжээ. Дайнд олзлогдсон хүмүүсийг суллав. Үүний сацуу Чампагийн ван ч мөн Хубилайн эзэн эрхийг 1285 онд хүлээн зөвшөөрч албат улсын ёсоор монгол гүрэнд татвар төлж байлаа. Бас эхэндээ монголыг эсэргүүцсэн боловч хөрш орнуудруу нь хийсэн түрэмгийллээс эмээхдээ Анкорын (Хмерийн эзэнт гүрэн) ван Жаяаварман VIII нь Хубилайд хүлцэнгүйг үзүүлж алба өргөж эхэлсэн байна.
Харин Бирмд байдал тэс өөр байлаа. 1273 онд Бирмийн ван Наратихипат монголын элчийг цаазалж, Юаны хараат Кангуай улсад дайрчээ. Иймд 1277 онд түүний заант цэрэг бүхий армийг монголчууд Бхамо хавцалд устгаад паганы зарим хэсгийг хяналтанд оруулсан ажээ. Дараа нь монголын цэрэг Паганы Миен улсыг 1283 онд дайрч ялсаны дараа 1287 онд дахин эзэлжээ. Юннаньд байсан хунтайж Төмөр тэр улсад өөрсдийн төлөөний хүнийг хааны ширээнд тавив.
1293 онд 20 000 хүнтэй армийг монгол элчийг тамалсан гэх Кертенерагийн нутаг өнөөгийн Индонезийн Ява аралруу илгээсэн байна. Тэнд эхний үед монгол хятад цэргүүд амжилттай байлдсан боловч холбоотон байсан Маражпахитын ван Раден Вижаяад хууртан отоонд орж олон хүнээ алдаад эргэн иржээ. Тайландын Сукотай улс, бусад овог аймаг болон малайн хойгийн бяцхан вант улсууд монголын их хааны дээд эзнээ хэмээн үзэж холбоотон нь болсон юм.
Харин Бирмд байдал тэс өөр байлаа. 1273 онд Бирмийн ван Наратихипат монголын элчийг цаазалж, Юаны хараат Кангуай улсад дайрчээ. Иймд 1277 онд түүний заант цэрэг бүхий армийг монголчууд Бхамо хавцалд устгаад паганы зарим хэсгийг хяналтанд оруулсан ажээ. Дараа нь монголын цэрэг Паганы Миен улсыг 1283 онд дайрч ялсаны дараа 1287 онд дахин эзэлжээ. Юннаньд байсан хунтайж Төмөр тэр улсад өөрсдийн төлөөний хүнийг хааны ширээнд тавив.
1293 онд 20 000 хүнтэй армийг монгол элчийг тамалсан гэх Кертенерагийн нутаг өнөөгийн Индонезийн Ява аралруу илгээсэн байна. Тэнд эхний үед монгол хятад цэргүүд амжилттай байлдсан боловч холбоотон байсан Маражпахитын ван Раден Вижаяад хууртан отоонд орж олон хүнээ алдаад эргэн иржээ. Тайландын Сукотай улс, бусад овог аймаг болон малайн хойгийн бяцхан вант улсууд монголын их хааны дээд эзнээ хэмээн үзэж холбоотон нь болсон юм.
1294 онд Хубилай таалал төгсөж Бурхан халдунд оршуулсан бөгөөд түүнийг ач хүү Төмөр залгамжлав. Хубилай бүх дэлхийг эзэгнэх өвөг дээдсийнхээ зарлигийг даган явсан билээ. Түүний байлдан дагуулал нь цуст хүчирхийллээс илүүтэйгээр сайтар бодсон уран үг, дипломатын харьцаанд тулгуурласан байсан юм.
Орчин үеийн монголчуудын үзэх үзэл
Орчин үеийн монголчуудын үзэх үзэл
Монголд Хубилайг хятадруу нийслэлээ нүүүлгэсэн, их засаг зөрчиж хаан болсон гэж шүүмжлэлтэй хандах нь их. Мөн түүний хийсэн байлдан дагуулалт нь монголын ард түмэн болон Юан гүрний эдийн засагт хор уршиг тарьсан талаар гадна, дотны цөөнгүй эрдэмтэд шүүмжлэн бичжээ.
Гэвч дэлхий дахины судлаачид түүний үед монголын эзэнт гүрэн оргилдоо хүрсэн гэж бичсэн нь бий. Марко Поло тодорхойлсончлон Адамаас хойш хамгийн хүчирхэг эр хүн болох Хубилай бол анд дуртай, хориотой хотхон дотроо монголын уламжлалт нүүдлийн ёсоор амьдардаг, эх нутгаа санахдаа тэндээс авчирсан өвсөн дээр хөл нүцгэн гишгэдэг жинхэнэ монгол хөвгүүн билээ.
Гэвч дэлхий дахины судлаачид түүний үед монголын эзэнт гүрэн оргилдоо хүрсэн гэж бичсэн нь бий. Марко Поло тодорхойлсончлон Адамаас хойш хамгийн хүчирхэг эр хүн болох Хубилай бол анд дуртай, хориотой хотхон дотроо монголын уламжлалт нүүдлийн ёсоор амьдардаг, эх нутгаа санахдаа тэндээс авчирсан өвсөн дээр хөл нүцгэн гишгэдэг жинхэнэ монгол хөвгүүн билээ.
No comments:
Post a Comment