Зурaг

.
(зураг дээр дараад томруулж харна уу)




дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Empires - Эзэнт гvрнvvд

History of Imperialism

Early empires

Empires predate the Romans by several millennia: for example, the Akkadian Empire of Sargon of Akkad was the earliest model of a far-flung, land-based empire, founded in the 24th century BC. The New Kingdom of Ancient Egypt, at one point in time another major force of the ancient Near East, was established as a loosely defined empire in the 15th century BC under Thutmose III by further invading and then incorporating Nubia and the ancient city-states of the Levant. It is worth mentioning, however, that these early models of imperialism lacked effective and administrative control of their conquered territories. The earliest centrally organized empire, comparable to that of ancient Rome, was the Assyrian empire, which lasted roughly from 745 BC to 612 BC.

Classical Antiquity

The modern term "empire" derives from the Latin word imperium, this thus makes the most popular coined in what became possibly the most famous example of this sort of political structure, the Roman Empire. For many centuries, the term "Empire" in the West applied exclusively to states which considered themselves to be successors to the Roman Empire, such as the Byzantine Empire, the German Holy Roman Empire, or, later, the Russian Empire. However, this does not mean that these states were themselves "empires" in the technical sense.
While the greatest empire of the ancient Western world was governed from Rome, to the East a larger empire in scope and duration was established under the dynastic rule of China. Also known as the Celestial Empire, its dominance lasted for about two thousand years. The influence of imperial China was highlighted by its vast network of tributaries, which led to major offshoots of Chinese civilization such as Japan, Korea and Vietnam. In addition, it played a vital role in the stability of the Silk Road, the ancient world’s most extensive trade route linking the East and the West.

The period of the East's greatest territorial expansion came under Genghis Khan, who built up the world's largest contiguous empire, the Mongol Empire, in the early 13th century. From its capital in modern day Beijing, Kublai Khan (Genghis Khan's grandson), ruled much of the Eurasian land mass.

Other famous empires include the Arabian and Persian empire. The Persians built several great empires at different periods, so the term Persian empire can seem ambiguous; both pre- and post-Islamic Persia had powerful empires. Some geographies appear to favour empire-building (Iran, Mesopotamia), while other areas seldom (Mongolia) or never (Iceland) achieve imperial overlordship.
The Macedonians established an extensive land empire under Alexander the Great. Upon his death, this empire split into four separately run kingdoms under the Diadochi. The kingdoms themselves were independent, their territory is overall referred to as the Hellenistic empire, as all kingdoms shared similar influence from the Greeks and Macedonians.

Middle Ages

Drawing upon the Latin word imperium, these kingdoms claimed the title of "empire" directly from Rome. One entity often invoked as an example, the Holy Roman Empire, is claimed to be comprised exclusively of various Germanic states, all of whom were Christian, and who were led independently by local princes and in name only comprised a single state; thus the Holy Roman Empire was not always centrally controlled, did not comprise of a central "core" and periphery, was not multi-national or multi-ethnic, and was not dominated by a central elite (hence Voltaire's famous remark that the Holy Roman Empire "was neither holy, nor Roman, nor an empire." - of course, the above explanation fails to take into consideration the German-led Holy Roman Empire's rule over Italian, French, Provençal, Polish, Flemish, Dutch, and Bohemian populations, and the centralizing efforts of various Holy Roman Emperors (such as the Ottonians, in the late 10th century). The "non-Empire" description of the Holy Roman Empire generally is only applicable to its late period - but many entities which have claimed Imperial status are no longer definitional empires by their declining stage.

In 1204, after troops of the Fourth Crusade had sacked Constantinople, the crusaders established a Latin Empire based on the city, while the descendants of the Byzantine Empire in Asia Minor established two smaller empires: the Empire of Nicaea and the Empire of Trebizond. These "empires" remained relatively small and proved short-lived; and the Ottoman Empire eventually conquered most of the region by 1453. Only with Peter the Great's crowning in St. Petersburg as Emperor of Russia would Christian Eastern Imperialism resurface. Likewise, upon the fall of the Holy Roman Empire during the Napoleonic Wars, the Austrian Empire, later reshaped as Austria-Hungary, inherited an imperial role in central/western Europe.

Colonial empires

The discovery of the New World provided an opportunity for many European states to embark upon programs of imperialism on a model equal to the Roman and Carthaginian colonization. Under this model (previously tried in the Old World in the Canary Islands and in Ireland), subject states became de jure subordinate to the imperial state, rather than de facto as in earlier empires. This led to a good deal of resentment in the client states, and therefore probably to the demise of this system by the early- to mid-twentieth century.
The 19th century saw the birth or strength of many European colonial empires, all of them dismembered by the 20th century.

One problem with the European imperial model came from arbitrary boundaries. In the interest of expediency, an imperial power tended to carve out a client state based solely on convenience of geography, while ignoring extreme cultural differences in the resulting area. An example of the attendant problems occurred in the Indian sub-continent. Formerly part of the British Empire, when the sub-continent gained its independence it split along cultural/religious lines, producing modern India and the two-part country of Pakistan, which later split yet again resulting in the independence of Bangladesh. In other areas, like Africa, those borders still shape present days countries, and the African Union made its explicit policy to preserve them in order to avoid war and political instability.

Modern period

Napoleon I and Napoleon III (Second Mexican Empire) each made attempts to establish Western Imperial hegemony based in France. Another heir to the Holy Roman Empire arose in the period of 1871–1918 in the form of the German Empire. Over time, other monarchies which viewed themselves as greater in size and power than mere kingdoms used the name or its translation. In 1056, King Ferdinand I of León, proclaimed himself "Emperor of Hispania", beginning the Reconquista. Bulgaria furnishes an early medieval example. Europeans came to apply the term "empire" to large non-European monarchies, such as the Empire of China or the Mughal Empire, and to extend it to past polities. The word eventually came to apply loosely to any entity meeting the criteria, whether kings governed or not, even whether a monarchy or not. In some cases synonyms of empire such as tsardom, realm, reich or raj to occur.

Empires can accrete around different types of state. They have traditionally originated as powerful monarchies under the rule of a hereditary (or in some cases, self-appointed) emperor, but the Athenian Empire, Rome, and Britain developed under elective auspices. Brazil leapt from colonial to self-declared empire status in 1822. France has twice made the transition from republic to empire. Even under its various Republics, France remained an empire under the definition used here, controlling numerous overseas colonies. To this day France continues to govern both a direct Empire (controlling colonies such as French Guyana, Martinique, Réunion, French Polynesia, and New Caledonia) and an informal one throughout "Francophone" Africa, from Chad to Rwanda.

Historically empires could emerge as the result of a militarily strong state conquering other states and incorporating them into a larger political union. However a sufficiently strong state could gain Imperial hegemony through a minimum use of military action. The inability of a potential victim to resist and their knowledge of this being enough to convince them to attempt to negotiate inclusion into the empire on the best terms available. For example in antiquity there is the bequest of Pergamon by Attalus III to the Roman Empire, and in the 19th century the Unification of Germany into an empire around a Prussian metropole. Military action in the case of Prussia was not so much to conquer the other German states but to divorce them from the alternative metropole of the Austrian Empire. Having convinced the other states of her military prowess and excluded the Austrians, Prussia could dictate the terms in which the nominally independent German states could join what was initially a revamped customs union. In this way the German states could retain most of the trappings of a sovereign state, and Prussia could avoid a protracted war of conquest and consolidation.

Typically, a monarchy or an oligarchy rooted in the original core territory would continue to dominate this union. Many ancient empires maintained control of their subject peoples by controlling the supply of a vital resource, usually water; historians refer to such régimes as "hydraulic empires". The introduction of a common religion is often cited as strengthening empires, as occurred (pace Edward Gibbon) with the adoption of Christianity under Constantine I.

An empire can mutate into some other form of polity. Thus the Bernese empire of conquest no longer appears as an empire at all; its territories have become absorbed into the canton of Bern or become cantons or parts of cantons elsewhere in the Swiss Confederation. The Holy Roman Empire, itself in a sense an attempt at re-constitution of the Roman Empire, underwent many transformations in its long history, fissuring extensively, experimenting with federalism, eventually, under the Habsburgs, re-constituting itself as the Austrian Empire - vastly different in nature and in territory. The former British Empire has spawned a loose multi-national Commonwealth of Nations, and the old French colonial empire has also left traces of its existence in cultural networks and associations. The Soviet Empire leaves behind it the Commonwealth of Independent States (CIS).
An autocratic empire can readily become a republic by means of a coup (Brazil, 1889; Central African Empire, 1979); or it can become a republic with its dominions reduced to a core territory (Weimar Germany, 1918–1919; Ottoman Empire, 1918–1923). The breakup of the Austro-Hungarian Empire in 1918 provides an example of a multi-ethnic superstate fissuring into multiple constituent or new parts: the republics, kingdoms or provinces of Austria, Hungary, Transylvania, Croatia, Slovenia, Bosnia-Herzegovina, Czechoslovakia, Ruthenia, Galicia, etc.

1945 to present

The concept of "empire" in the modern world, while still present politically, has begun to lose cohesion semantically. The only remaining country nominally ruled by an Emperor, Japan, comprises a constitutional monarchy with a population of approximately 97% ethnic Japanese. Just as absolute monarchies (as opposed to constitutional monarchies) have largely fallen out of favour in modern times, the term "empire" itself may now become somewhat of an anachronism. In the absence of government policies with stated imperial aims, popular and theoretical definitions of imperialism have arisen based upon notions of cultural or economic hegemony and/or Leninist ideas of global capitalism as imperialism. One example popular in the modern world is the concept of "economic empire". Just as old empires laid siege to castles, these days "economic sanctions" are used to isolate less than obedient countries to conform to world standards.

The former Soviet Union had many of the criteria of an empire, but nevertheless did not claim to be one, nor was it ruled by a traditional hereditary "emperor" ( Soviet Empire). Nevertheless, historians still occasionally classify it as an empire, if only because of its similarities to empires of the past and its sway over a large multi-ethnic bloc of Eurasia.
The use of the term American Empire has invited controversy within the United States. Stuart Creighton Miller argues that the American public’s sense of innocence prohibits the framing of American power in terms of an empire. To that end, former Secretary of Defense Donald Rumsfeld stated that "we [the United States] don't seek empires. We're not imperialistic. We never have been."

Historian Sidney Lens argues that the United States, from the time it gained its own independence, has used every available means to dominate other nations. Proponents of the empire view point to the over 700 American military bases worldwide as of 2005 and the use of bombing campaigns (against 22 countries since the Second World War) by the US Air Force to further American objectives. They also argue that the American Empire routinely relies on "governing surrogates", namely, governments which would collapse without American support. Another point of contention raised by the supporters of the “empire via surrogates” argument is that the US government publicly announces progress benchmarks for the governments of countries such as Iraq and the Government Accountability Office in Washington DC issues score cards which measure progress against the benchmarks - an activity that would normally not be tolerated by an independent country.

Most modern multi-ethnic states see themselves as voluntary federations (Belgium) or as unions (United Kingdom), and not as empires. Most have democratic structures, and operate under systems which share power through multiple levels of government that differentiate between areas of federal and provincial/state jurisdiction. Where separatist groups exist, internal and external observers may disagree on whether state action against them represents legitimate law-enforcement against a violent or non-violent fringe group, or state violence to control a broadly unwilling population. Notable states with ongoing violence by and against separatists are China, Russia, Spain, Indonesia and India.

After its origins as a Western European trade bloc, the Post-Cold War era European Union has since issued its own currency, formed its own military, and exercised its hegemony in Eastern European Nations and abroad. As a consequence, political scientist, Jan Zielonka, has argued that the EU has transformed itself into an empire by coercing its neighbours into adopting economic, legal and political patterns in its own image.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Civilizations - Соёл иргэншлvvд

Old World

Sumer (The Mesopotamian civilization of Sumer is widely accepted as the first complex civilization to develop on Earth)
Ancient Near East
Ancient Egypt
Mesopotamia/Sumer
Levant/Canaan
Elam
Minoan civilization
Prehistoric Armenia
Indus Valley Civilization
Helladic period Ancient Greece
Bronze Age China

New World

Norte Chico, Caral, or Caral-Supe Civilization
Olmec
Toltec
Aztec civilization
Maya civilization
Inca Empire
Zapotec civilization

Classical Antiquity

Karl Jaspers, the German historical philosopher, proposed that the ancient civilizations were affected greatly by an Axial Age in the period between 600 BCE-400 BCE during which a series of male sages, prophets, religious reformers and philosophers, from China, India, Iran, Israel and Greece, changed the direction of civilizations forever. Julian Jaynes proposed that this was associated with the "collapse of the bicameral mind", during which subconscious ideas were recognized as simply subjective, rather than being voices of spirits. William H. McNeill proposed that this period of history was one in which culture contact between previously separate civilizations saw the "closure of the oecumene", and led to accelerated social change from China to the Mediterranean, associated with the spread of coinage, larger empires and new religions. This view has recently been championed by Christopher Chase-Dunn and other world systems theorists.

Civilizations affected by these developments include

Mediterranean Civilizations of the Classical Period

Ancient Greece and Hellenic civilization
Phoenicia
The Roman Empire
Second Temple Judaism

Middle Eastern Civilizations

Iranian Civilization since the Achaemenids
Phoenician Civilization
Islamic Civilizations
Georgian and Armenian Civilizations

Indian Hindu and Buddhist Civilizations

Mauryan and Post-Mauryan Indian Civilization
Gupta Empire in North India
Chola Empire in South India
Civilizations of ancient Ceylon

East Asian Civilizations

Chinese Civilization
Korean Civilization
Vietnamese Civilization
Japanese Civilization

The Civilizations of South East Asia

Funan and Chen-la
Angkor Cambodia
Sri Vijaya, Singhasari and Majapahit Civilizations
Burmese, Thai and Lao Civilizations

Central Asian Civilization

Tibetan Civilization
Turkic and Mongol Civilizations

European Civilizations

Western Christendom
Byzantium and Eastern Orthodox Christendom
Russian Civilization

Since the voyages of discovery by European explorers of the 15th and 16th century, another development has occurred whereby which European forms of government, industry, commerce and culture have spread from Western Europe, to the Americas, South Africa, Australia, and through colonial empires, to the rest of the planet. Today it would appear that we are all parts of a planetary industrializing world civilization, divided between many nations and languages.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Монгол Гvр

.
(зураг дээр дараад томруулж харна уу)


дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Монголын эзэнт гүрэн


Монголын эзэнт гүрэн (Хуучин монголоор: Ехэ Монгол улус, Англиар: Mongol empire, Хятадаар: 帝国列表, Оросоор: Монгольская империя/Великая Монголия) бол дундад зууны эх газрын хамгийн том эзэнт гүрэн байсан юм.

Монголын эзэнт гүрний газар нутаг

Эзэнт гүрнийг байгуулсан нь

Асар их зовлон бэрхшээл туулсаны эцэст 1206 онд Тэмүүжин буюу их эзэн Чингис хаан монголын тархай бутархай олон овог аймгуудыг нэгтгэжээ. Энэ үеэс тэдгээр нүүдэлчдийг монгол гэж дуудах болж өөрсдийн улсаа хөх монголчуудын Их монгол улс хэмээн нэрийдэв.
Улсын зохион байгуулалтыг эрт үеэс нүүдэлчдийн ашиглаж ирсэн аравтын тогтолцоонд суурилуулсан. Энэ нь улсын армиас тодорхой харагддаг.

Эхэндээ одоогийн Хэнтий аймагт Хэрлэн мөрний ойр байх Аваргаар нийслэл хийж байсан бол Өгөөдэй хааны үед Хархорум баригдаж дуусч нийслэл болжээ. Хубилай хаан 1260-аад онд Дайду буюу түрэг-монголоор Ханбалигт нийслэлээ нүүлгэжээ.
1206-1227 оны хооронд Тангуд, Хорезм, Хар хятан, Зүрчидийн Алтан улсийг байлдан дагуулж уртаашаа Манжуураас Каспийн тэнгис хүртэл уудам газар нутгийг эзэлжээ. Их эзэн богдыг нас барах үед Монголын эзэнт гүрэнд зүүн хойд иран, хойд хятадын хэсэг, сибирь, дундад ази багтаж байв. Харин үр удам нь байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэн газар нутгаа хоёр дахин томруулжээ.

Хууль цааз

Их засаг (Яса)хууль Монголын эзэнт гүрний гол хууль цааз байсан юм. Эхэн үед эзлэгдсэн ард түмэнд уг хуулинд заасаны дагуу амьдрахыг шаарддаг байсан бол сүүлдээ энэ нь арай зөөлөрчээ. Юаны үед хятад иргэд мөрдөх дүрэм журам тусдаа байлаа. Гэхдээ Алтан орд, Цагаадайн улс, иранд үүнийг монголчууд нилээд удаан хугацаанд дагаж ирсэн байна. Их яса бол хаант улсад үйлчилж байсан болон шинээр тогтоосон цаазын заалтуудыг багтаасан бөгөөд "хуйлмал хуудас"-д дэвтэрлэн хадгалж, төрийн хэргийг хэлэлцэн шийдвэрлэх үед уншин болгоож баримталдаг улсын хэмжээний хууль цаазын баримт бичиг байсан бөлгөө. Өвөр монголын өөртөө засах орны эрдэмтэн Сайшаал "Их засаг"-ийг "Ерөнхий хууль буюу Чингис хааны үндсэн хууль товчоон" хэмээн нэрлээд бүтцийг нь 4 хэсэгтэйгээр тогтоожээ. Хэсгүүдээ: хаан төрийн хууль, цэрэг дайны хууль, ард иргэдийн хууль, тусгай хууль хэмээн нэрлэсэн байна. Үүнээс тусгай хуулиа дотор нь олон улсын хэрилцааны хууль, аж ахуйн хууль, арилжаа худалдааны хууль, зам нэвтрэх ба өртөөний хууль, шашин суртлын хууль, ургийн хууль, эрүүгийн хууль гэсэн долоон бүлэгт ангилжээ. Зохиогч хэсэг, бүлгүүдийг зурвасаас /зүйл/ бүрдэхээр тогтоожээ. Сайшаалын томъёолон тогтоосон хуулийн бүтцийг авч үзэхэд "Их засаг"-ийн бүтцийн тухай нэгэн өвөрмөц төсөөлөл сэтгэлд бүрэлдэж ирдгийг тэмдэглэлтэй Гэхдээ яг хэдэн бүлэгтэй байсан талаар баталгаатай баримт байхгүй. Зөвхөн тэр үеийн аянчин, бичгийн хүмүүсийн үлдээсэн мэдээнээс барагцаалан гаргасан.

Байлдан дагуулал ба ноёрхол

Өгөөдэй 1235 онд Алтан улсыг байлдан дагуулж дуусаад хурилдай зарлаж Европ тивд дайлахаар шийджээ. Энэ ажлыг Зүчийн хоёрдахь хүү Батад даалгаж, Субэдэй (Сүбээдэй) баатраар туслуулав. Өмнө нь 1228 оноос байлдаж эхэлсэн Булгаруудыг эзлээд Хибчак (Кипчак), Мордови, Башкир, Буртас, Алан, Саксуудыг довтлов. 1236 онд оросын өмнөд вант улс Рязаныг эзлээд 4 жилийн дараа гэхэд бараг бүх оросыг байлдан дагуулжээ. Харин дараагийн 2 жилийн дотор Унгар, Польш, Болгар зэрэг орнуудыг ялаад иржээ. Энэ үед монголын цэргүүд Австри, дорнод Чех, Хроват, Албани зэрэгт хүрч амжилттай аялан байлдсан байна. Европын эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг боловч гагцхүү Өгөөдэй хааны үхэл европыг аварсан ажгуу.

Үүнтэй зэрэгцэн хятадын өмнөд Сүн улсын эсрэг дайн эхэлж зам зуур Түвдийг хүчирхийлжээ. Сүн улсын дайн хэд хэдэн завсарлагатайгаар явагдаж 1279 онд монголчуудад бүрэн эзлэгдсэн билээ. Монголчуудын хамгийн удаан байлдаж эзэлсэн улс энэ байв. Мөн 1230-1240 оны хооронд Чормаган жанжин Өгөөдэйн зарлигаар иран дахь монголын ноёрхлыг сэргээж, Гүржийн вант улсыг түүний хараат арменитай нь хамт эзэлсэн байна. Харин 3 жилийн дараа монголын арми рум дэхь Сельжукийн султаныг буулгажээ.
1255 оноос Мөнх хааны зарлигаар Хүлэгү их цэрэг аван персрүү явж, Хубилай Урианхадайтай хамт баруун өмнөд хятадын Юннань мужийг эзлэв. 1256-1257 оны хооронд хойд ираны уулархаг нутагт удирдагчийг нь Уулын өвгөн гэж нэрлэдэг хашашинчуудыг (европт ассасин гэдэг) устгаад дараа жил нь Багдадыг дайлав. Харин 1260 онд египетийн мамлюкүүд өнөөгийн Палестин улс дахь Айн Жалутад монголын цэргийг ялжээ. Үүнээс хойш мамлюк, Ил хаадын монголчуудын хооронд 1320-аад он хүртэл тасралтгүй дайн болсон юм.
Солонгосруу Их хааны арми 1235 оноос хойш удаа дараа амжилттай дайрч бараг 30 жилийн дараа өөрийн үнэнч албатаа болгов.

1227-1294 оны хооронд Монголын эзэнт гүрэн Номхон далайгаас Дунай мөрөн хүртэл газар нутгийг хамарсан байв. Энэ үед Юаныхан Япон, Ява, Зүүн өмнөд ази, Цагаадайнхан Энэтхэг, Эл хааны арми Сири, Алтан Ордны улс европруу тус тус дайрсаар байжээ.
Эзлэгдсэн ард түмэн хэд хэдэн төрлийн ерөнхий алба, гувчуурыг монголчуудад төлдөг байсан боловч тэдгээрийн хэмжээ, давтамж харилцан адилгүй байв. Мөнх хааны үед энэ бүхнийг цэгцэлж нэгдсэн сангийн бодлого явуулж, хүн амын тооллого хийжээ. Өмнө нь Гүюг (Гүег) хаан бас нийт хүн амын тооллого хийсэн байна. Эзлэгдсэн орны хаад, ноёдоос монголчуудын байлдан дагуулалтанд цэрэг гаргаж өгөх, хоол хүнс бэлтгэхийг шаардана. Зарим улс оронд өөртөө засаглах автаномит эрхийг өгсөн боловч хааныг томилох, гадаад бодлогын шийдвэр гаргахад монголчуудаар хянаж, батлуулдаг байжээ.

Хувь улсууд

Чингис хаан өөрийн үр хүүхдүүддээ эзэнт гүрний газар нутгаас хуваан өгч Их хаанаар сонгосон нэгэндээ захирагддаг байхыг зарлигджээ. Ууган хүү Зүчид Урал нуруунаас Ирчис (Эрчис) мөрөн хүртэл газар нутаг, удаахь хүү Цагаадайд Ирчисээс Балхаш нуур төв ази, дорнод ираныг, Өгөөдэйд зүүнгараас манжуур, хойд хятад, отгон хүү Тулуй буюу Толуйд монгол ёс заншлаар язгуурын монгол нутгийг тус тус өвлүүлжээ. Эдгээр улсууд нь монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн улсуудын газар нутгийн үндсэн хэсэг болсон бөгөөд хэмжээ нь байлдан дагуулалт, улс төр, иргэний дайнаар ихээхэн өөрчлөгджээ.

Юан улс - Их хаадын улс буюу Хубилайн удмынханы гүрэн
Ил хаадын улс - 1256 онд Мөнх хааны зарлигаар ойрх дорнод, баруун иранд хийсэн байлдан дагуулалтаар Хүлэгүгийн үндэслэсэн улс.
Алтан орд - Зүчийн эзэмшил улс
Цагаадайн улс - Чингис хааны хоёрдугаар хүү Цагаадайн удмынханы улс
Өгөөдэйнхэний улс. Мөнх хааны үед газар нутгаа алдаж, хожим Хайдугийн үед дахин сэргэсэн.


Шашин

Монгол нутагт эртнээс нааш тэнгэрийг шүтэх үзэл буюу тэнгэризм ноёлож ирсэн. Иймд ихэнх монголчууд бөөгийн шашныг шүтэж иржээ. Гэхдээ 8-10-р зуунд Сирийн шашны ном түгээгчдээр дамжин ирсэн христийн нестор урсгал түрэг-монголчуудын дунд түгээмэл болсон байв. Тэдгээрээс Онгут, Хэрэйд, Мэргид, Найман зэрэг овог аймгууд голлох байр суурьтай байлаа.
Монголын эзэнт гүрэн эзлэгдсэн ард түмний шашин шүтэх эрхийг хаасангүй. Харин сүм, лам нарыг татвараас чөлөөлдөг байжээ. Гэхдээ Монголын эзэнт гүрэнд шашин, үзэл суртлын асуудал үргэлж тайван байсан гэвэл худал юм. Өрнөд хэсэгт лалчлах ажил хүчтэй явагдаж, зүүн хэсэгт буддын шашин зонхилож байв. Мөн Хубилай хаан бумбын ном судрыг шатаах зарлиг өгч байсан тухай он дарааллын бичигт үлджээ.

Юан улс оршин байх бүх үеийнхээ турш буддизм, ислам, христийн нестор, католик, үнэн алдартны шашин, жудайзм, бөө, кунзийн суртлыг чөлөөтэй илт тод байлгаж хааж боодоггүй байжээ. Хятадын түүхэн дэхь Христ, Исламын шашны оргил мөч нь Юан улсын үе мөн.
Харин монголын эзэнт гүрний баруун хэсэгт Эл хаан Газан, Кипчакын хаант улсын эзэн Узбек нарын үед лалын шашнаас өөр шашныг монголчуудын дунд шүтэхийг хоригложээ. Мөн туркестаны Цагаадайнхан уламжлалт ёс заншилдаа 14-р зууны 2-р хагас хүртэл үнэнч явсан байна. Тэнд буддизм, бөөгийн шашин ноёлож байгаад исламчлагджээ.

Өв

Монголын эзэнт гүрнийг мөхсөний дараа Доголон Төмөр өөрийгөө Чингисийн удам хэмээж түүний байгуулсан эзэнт гүрнийг дахин байгуулахыг хичээх болсон. Мөн орос дахь татаруудын ноёд, дундад азийн хаад ч Чингисийн удмынхан байлаа. Тэднээс сүүлийн хаан нь 1921 онд коммунистуудаар түлхэн унагаагдсан Бухар хот дахь Манжитын Алим юм.
Мин гүрэн, Манж Чин улсууд өөрсдийгөө Чингисийн эзэнт гүрнийг залгамжлагчид хэмээн үзэж монголчуудыг өөрсдийн хараат болох ёстой гэж үзэж байв.
Монголчуудын байлдан дагуулалт нь олон хүний амь насыг авч одон, эвдрэл сүйрэл авчирсаныг үгүйсгэхгүй ч дэлхийн түүхнээ соёлын болоод генийн солилцоог бий болгосноор хүн төрөлхтөний хөгжлийг хурдасгасан юм.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Түрэгийн эзэнт гүрэн


Түрэгүүд монголчуудын дараа орох төв азиас гаралтай нэгэн хүчирхэг эзэнт гүрэнг Ромын эзэнт гүрэн мөхсөний дараахан байгуулжээ. Тэдний угсаа гарвалын талаар маш олон домог байдаг боловч чоноор тэжээлгэсэн өнчин хүүгээс гаралтай гэсэн домог хамгийн түгээмэл тархсан байна. Ийм учраас түрэгийн эздийн байлдааны туганд алтан чоныг дүрсэлдэг байв. Түрэгийн төр улсын тэргүүнийг хан гэх бөгөөд язгууртнууд нь ябгу, шад, буюрук, дархан гэх мэт цол хэрэглэдэг байв. Түрэг улс нь нүүдэлчдиин уламжлал ёсоор зүүн, баруун, төв гэсэн 3 хэсгээс бүрдэж байв. Баруун жигүүрийг нь тардуш, зүүн жигүүрийг нь төлөс хэмээн нэрлэдэг байжээ. Түрэгүүд Төв Азийн нүүдэлчдийн уламжлалт соёлыг хөгжүүлж, эдийн болон утга соёлын өв санг үлдээжээ.

Түрэгийн хаант улсын газар нутаг

Эзэнт гүрэн бүрэлдсэн нь

6 дугаар зууны дундуур Алтайн хөх түрэгүүд Орхоны хөндийд ирж суурьшижээ. Эдгээр ардуудаас Ашина овгийнхон зонхилогч байр суурьтай байсан. Тэд төмөрөөр эд зүйл урлаж хийдгээс болж төмөрчин-түрэг гэх болсон гэсэн таамаглал бий. Мандарин хэлэнд Тюйкей гэж бичсэн олонтаа байна.
Эдгээр дарханууд Жу жуань буюу Нирун улсын хараат байж монгол угсаат эздийнхээ гэр ахуйн эд зүйлс, байлдааны зэр зэвсэгийг урладаг байжээ. Түрэгийн ахлагч Бумин өөрийн дээд эзэн болох хаанд бослогыг дарахад нь тусалсан боловч нирунчууд түүнийг гомдоожээ. Бумины тусыг албатын гүйцэтгэх ёстой үүрэг гэж нирунчууд тоомжиргүй хандсан байна. Ийнхүү Бумин охинтой нь гэрлэж чадаагүйнхээ төлөө Жу Жуаний дайснуудтай холбоо тогтоож 552 онд тэдний дарлалыг авч хаяж чаджээ. Түрэгийн холбоотнуудаас монгол нутгаас гаралтай хойд хятадын Тоба буюу Табагач нарын Вей улс их хэрэг болсон юм.

Шинэ ил-хаган Бумин өөрийн ах Истесимд өрнөд хэсгийн газар нутгаас өгч түрэгийн эзэнт гүрнийг байгуулсан аж. Бумины дараагийн хаад ялангуяа Мукан буюу Буга хааны үед түрэгүүд хиргис (киргиз), киданчуудыг байлдан дагуулж нируны үлдэгдлийг хойд оросын нутаг хүртэл элдэн хөөжээ.Мөн хятадын Чи, Жоу улсууд түрэгийн хаанд татвар төлөх болов.
Истеми, Муган нар мөн Цагаан хүнчүүд буюу Хефталитуудын гүрнийг устгаж ираны Сассанидын эзэнт гүрэнтэй холбоотон болсон байна. Гэвч дайснаа мөхсөний дараа шууд хил залгах болсон хоёр хүчирхэг улс хоорондоо удалгүй хагарчээ. Дундад азид түрэг хүмүүс ихээр ирж суурьших болж Түрэгийн хаант улсын газар нутаг Манжуураас Каспийн тэнгис хүрсэн байна.

Истеми тухайн үеийн Ашинагийн язгууртанууд дотор ахмадын хувьд хаан нас барсаны дараа ябагу хэмээх цолтойгоор хагас бие даан засаглаж байлаа. Тэрээр аваруудтай хийх дайныг эрчимжүүлж, сассанидын эсрэг византичуудтай холбоотоны гэрээ байгуулсан аж. Гэвч персийн эсрэг түрэгүүдийг ашиглаж байсан боловч дайсан аваруудыг нь өмгөөлж байгаад ябагу уурсан хилэгнэж византийн эзэнт гүрний зүүн хилрүү халдсан юм. Түүний цэргүүд огур түрэгүүдийн тусламжтайгаар дорнод иран, кавказыг дайрч крым хүртэл газар нутгийг булаан эзэлжээ.

Уналтын үе

Харамсалтай нь түрэгүүд европт эзэмшлээ удаан тогтоож чадсангүй. 572 онд Таспар хаан болжээ. Энэхүү хаан суурин амьдралд дурлаж, буддын шашныг шүтэж байв. Мөн хятадын улсуудтай найрсаг харилцаа тогтоосон нь түрэгийн ноёдод таалагдсангүй. Учир нь хятадын туршуулууд түрэгийн эзэнт гүрний бүхий л мэдээллээр Жоу, Чи, хожмын хүчирхэг Тан гүрэнг хангаж байсан юм. Тарду хаан болохоор иргэний дайн эхлүүлсэн нь түрэгийн эзэнт гүрнийг баруун, зүүн болон задрахад хүргэсэн байна. Барууны түрэг хаад дорны хаадаас тусгаар тогтносон байна. Гэвч түрэгийн эзэнт гүрний үндсэн хүч мөхөх ягаа ч үгүй байсан юм. Тэд энэхүү хямралтай үедээ ч хятад, иран, тал нутгийнханд аюултай хөрш нь хэвээр байсан.

Шиби 609 онд хаан болоод өвөг дээдсийнхээ яруу алдрыг дахин сэргээх гэж хүчин чармайлт гаргав. Тэрээр хятадын Сүй улсыг буулган хараат болгож, түвд, баруун ираныг дайлжээ. Хүү Тули нь хаан болсоны дараа хятадруу дайн өдөөж, зогсоо зайгүй дайралт үйлдэж байсан боловч Тан гүрний гар хөлд хорлогдсон байна. 630 онд Тан улсын эзэн хаан монголруу цөмөрч бутармал байдалтай түргүүдийг ялаад эзэнт гүрнийг нь сарниажээ. Энэ үеэс түрэгүүд хятадын хаанаас хараат болж, боол мэт хүлцэнгүй болсон гэж сударт бичсэн байна.

Тарду 582 онд хятадын төвөөс харьцангуй зайтай байдлаа ашиглан хаан болсон. Тэрбээр өмнөд орос, украйны нутаг хүртэл аян дайныг сэргээж, хятадруу довтложээ. Сүйчүүд хол зам туулсан түрэгүүдийг зангандаа оруулаад ухрааж чадсан юм. 603 онд Тиел түрэгүүдэд хаганы арми ялагдсан байна. Нэр хүнд, хүчирхэг байдлаа алдсан хаан Тардуу өөрийн түрэгүүдэд хороолгуулжээ.
Тон ябагугийн үед баруун түрэгүүд хүчирхэг арми бүрдүүлж, бослого гаргасан тиеле, сассанидуудыг бут ниргэсэн байна. Тон грекийн эзэнт гүрэнтэй (Византи) баруун түрэгийн эртний харьцааг сэргээжээ. Харин улсын бүрэлдэхүүнд байсан харлаг, он зэрэг түрэг овог, аймгууд босчээ. Тон төрөл төрөгсөддөө алуулсаны дараа дахин иргэний дайн үүсч 659 он гэхэд барууны хөх түрэгүүд хятадын хүчирхэг Тан улсын гарт оров. Гэвч тэдний нэг хэсэг Тонгийн ач хүү Бүри садын удирдсан хазарууд хүчээ алдаагүй бөгөөд хятадуудаас үл хараат байж арабийн Умияад халиф, европ, азийн гурамсан харилцаанд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Түрэг улс нь зуу гаруй жил оршин тогтнож байгаад Тан улсын эрхшээл нөлөөнд орж, 50 гаруй жил болжээ.

Дахин сэргэсэн нь

Персийн эзэнт гүрний сүүлчийн сассанид хааныг арабиуд хороов. Ийнхүү түрэгүүд арабийн өдрөөс өдөрт хүчирхэгжиж буй аюултай шууд халз тулгарчээ. Баруун түрэг ардууд нилээд идэвхгүй байсан бөгөөд бутармал тэдний хүч исламын дайчдыг сөрөх гээд ч чадахгүй байлаа. Харин хэсэг хугацааны дараа эзэн эрхээ тэдэнд хүчээр тулган зөвшөөрүүлсэн хятадын Тан гүрний эзэн хаан хараат солонгосын жанжинаар удирдуулсан олон хүн бүхий армийг дундад азируу илгээв. Өмнө нь түрэгүүд Тангаас тусламж хүсч байсан ч тухайн үед шууд хятадаас цэрэг илгээх боломжгүй байжээ. Тэд дайчин арабиудад ялагджээ. Хятадууд Талас Алатауг Омейядын арабуудад бүр алдсан юм.

Баруун, зүүн түрэгүүд бүгд Тангийн эзэн хааны албат болсон ч улсын энд тэнд дарлалыг эсэргүүцсэн бослого гарсаар байлаа. Тангийн монголд ирж суурьшсан цэргүүд тэднийг дарсаар байв. Хүтлүг 680 онд Тангийн армийг ялж, төв азийн бүх овгийг эзэнт гүрнийхээ эзэмшилд оруулсан байна. Түүнийг Эльтерэс (Илтерес) буюу улсыг дахин эмхлэн байгуулагч гэх болжээ. Зүүн түрэгийн хааны эзэн эрхийг баруун түрэгүүд хүлээн зөвшөөрсөнөөр дахин эзэнт гүрэн сэргэх замдаа орсон ажээ.

Түрэгийн соёлын түүхэнд гарсан том амжилт бол "Орхон Енисейн бичиг" хэмээн алдаршсан 38 үсэг бүхий авианы бичгийг зохион хэрэглэсэн явдал юм. Уг бичгийн үүслийг эрдэмтэд эртний согд бичиг болоод Төв Азийн эртний нүүдэлчдийн овог аймгийн тамга тэмдэгтэй холбон үздэг. Монгол улсын нутгаас Түрэгийн руни бичгийн дурсгал нийт 50 гаруй олдоод байна. Тэдгээрээс Билгэ хан, Куль-Тегин, Тоньюкук зэрэг алдартай язгууртны дурсгалд зориулсан гэрэлт хөшөөдийн бичээсийг дурдаж болно.

Хөх түрэгүүдийн улс мөхсөн нь

Дахин сэргэсэн түрэгийн хаант улсын хаганы удмынхан эхэн үедээ бие биетэйгээ нягт ойр байж харилцан эв түнжинтэй байсан юм. Оюун ухаан саруул гэгдэх Билгэ хаан бусад түрэг аймгуудын босогчдыг дарахаар хичээж байгаад бусдад хорлуулав. Ийнхүү дахиад хаган ширээний ширүүн тэмцэл өрнөлөө. 744 онд Уйгур, харлагууд босч сүүлчийн хаан Баймээг хороогоод жилийн дараа Уйгурын хаант улсыг байгуулсан байна.

Монгол улсын нутагт хадгалагдан үлдсэн Түрэгийн эд өлгийн дурсгалын нэг хэсэг бол булш оршуулга, тахилын байгууламжууд юм. Түрэгүүд анхандаа үхэгсдийг оршуулахдаа, амьд ахуйдаа хэрэглэж байсан эд зүйлс, хүлэг морьдынх нь хамт шатааж чандарладаг байжээ. Хожим нь нүх ухаж, газарт булж оршуулах болжээ. Мөн нас барагчдад зориулан тахилын онгон үйлдэж, шүтлэгийн зан үйл гүйцэтгэдэг байжээ. Түрэгийн ихэс язгууртанд зориулсан сүрлэг том тахилын онгоны тоонд Куль-Тегин, Тоньюкукын цогцолбор дурсгалуудыг дурдаж болно. Эртний түрэгүүдийн дүр царай, гэзэг үс, хувцас хэрэглэлийн зүйлсийг тодруулахад Түрэгийн үеийн хүн чулуун хөшөөд чухал сурвалж болдог. Өдгөө Монгол улсын нутгаас Түрэгийн үед холбогдох хүн чулуу 400 гаруй олдоод буй. Тэдгээр хүн чулууг боржин буюу гантиг чулуугаар урлан хийдэг байжээ. Түрэгүүд үндсэндээ бөө мөргөлийг шүтдэг байв. Гэхдээ тэдний дунд буддын болон загалмайтны шашны нөлөө нэвтэрч байсан бололтой.

Түрэг гаралтай олон улс дараа дараагийн зуунд дэлхий дахины түүхэнд голлох үүрэг гүйцэтгэж байв. Тухайлбал Селжүк түрэгүүд, Хорезмын эзэнт гүрэн, Мамлюкүүд, Харханид, Булгар, хиргис (киргиз), хожмын Оттоманы эзэнт гүрэн гэх мэт. Мөн харьяанд нь байсан Хазар, Уйгурууд, Хятан буюу Кидан, Огуз зэрэг түрэг-монгол үндэстэнүүд ч өөрсдийн алдар нэрээ цуурайтуулсан юм. Уйгуруудаас хойш дахин хэзээ ч монгол нутаг дээр өөр түрэг угсааны улс ноёрхоогүй билээ. Учир юу хэмээвээс Енисейн хиргизүүд монгол нутагт удаан хугацааны тогтвортой хаанчлал тогтоогоогүй юм.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Алтан орд


Алтан Орд буюу Кипчакын хаант улс (Зүчийн улус) нь Их Монгол улсын бүрэлдэхүүн хэсэгт 1241-1260 он хүртэл байсан. Энэ улс нь Өгөөдэй хааны зарлигийн дагуу Чингис хааны ач Бат хааны удирдлаган дор хийсэн ахмад хөвгүүдийн аян дайны дараа зүүн европын Ижил мөрний сав газар буюу Кипчакд байгуулагдсан Монгол, Татарын улс юм. Гэхдээ энэхүү улсын эх сурвалж нь Чингис хааны ууган хүү Зүчийн хувь улсын газар нутаг билээ. Эцэг Зүчи нь залуугаараа нас барсан тул Чингис хаан түүний хоёр хүү Орда эзэн, Бат хаан хоёрт газрыг нь хуваан захируулжээ. Алтан ордын газар нутаг дотор Батын удмынханы эзэмшлийг Хөх орд, Ордын удмынханы эзэмшлийг Цагаан орд гэж нэрлэдэг байв. Хэдийгээр энэ хоёр улс бие биеэ хүндэтгэн тус тус даа засаглаж байсан боловч нийт Алтан ордны төрийн хэргийг Хөх ордны хаад удирдан гүйцэтгэдэг байсан юм.

Алтан ордны улс нь Хорезм, Орос, Сибирь Украйныг колоничлохоос гадна Болгар, Серб, Белорусь улсууд хараат нь байжээ

Орос, Европыг байлдан дагуулсан нь

Чингисийн залгамжлагч Өгөөдэйн Орос руу илгээсэн гурван довтолгооны нэгийг 1235 онд Бат хаан удирдан явсан юм. 1235-1236 онуудад өмнөд орос, сибирийн Кипчак, Башкир, Мордови, Булгарчуудыг байлдан дагуулаад оросын Рязаны вант улсыг бут ниргэсэний дараа түр завсарлажээ. Эргээд Монголчууд Урал мөрөнг 1237 онд гатлан төв Орост нэвтрээд Москва, Украйны Киев зэрэг олон хотуудыг довтлон эзэлжээ. Оросоос Монголчууд Польш, Силези, Унгарт очиж 1240 онд Люблин, Краков, Пештийг газартай тэгшилсэн байна. Батын нэг жигүүр 1241 оны 4-р сард Легник буюу Легницид Силезийн ван Ариун явдалт Хенри удирдсан рыцариудын цэргийн нэгдсэн армийг бут цохисон байна. Мөн 3 хоногийн дараа мажаруудыг Сайо голын цутгалан Тисса мөрний хөндий Мохид ялжээ. Үүний дараа дорнод Чех, Хорват, Серб, Албани, Австри зэрэг орнуудруу цөмөрсөн боловч Өгөдэй хаан нас барсан тухай мэдэ Хархорумаас ирсэн байна. Дараа жилийн эхээр Бат хаан болон Субээдэй баатар нар довтолгоогоо зогсоож, зүүн зүг буцан Волга мөрний савд Бат өөрийн гоёмсог торгон гэрээ барьжээ. Энэхүү алтадсан унь бүхий гэрээс үүдэж Алтан Орд хэмээх болсон гэсэн таамаг байдаг.

Нийслэл хотууд

1243 онд Бат хааны зарлигаар Ижил мөрөн, түүний зэргээлдээх сав газар Сарай буюу Саравч нэртэй хотыг байгуулжээ. 1260 оноос дүү Бэрх нь Ижил мөрний дээд биед нийслэлээ шилжүүлж Сарай-Бэрх хэмээн нэрийджээ. Харин хуучин нийслэлийг түүнээс ялгаж салгахын тулд Сарай-Бат гэдэг.
Тэр үеийн нэгэн аянчин бичиж үлдээсэн тэмдэглэлд Сарай хотын нэг захаас нөгөө зах хүртэл явахад бүтэн өдөр өнгөрдөг гэжээ. Мөн тэрээр тэр хотын усжуулалт, ус сувгийн хоолой, асар том сүм, худалдааны гудамж, захын талаар өгүүлсэн байдаг. Сарай Бэрхэд хагас сая хүн амьдардаг гэж хэлсэн боловч энэ тоонд болгоомжтой хандах хэрэгтэй юм. Тус хот нь европоос азируу орох худалдааны замын уулзвар дээр байсан бөгөөд Сарайд монгол, кипчак, ас, булгар, черкесс, мөн бусад түрэг үндэстэнүүд, орос, италийн худалдаачид оршин суудаг байв.
Мөн Уралийн хавьд Сарайчик нэртэй хот байсан бөгөөд Хөх ордны зарим хаадыг тэнд оршуулсан ажээ.

Зүчийнхэн бусад монгол улсуудтай холбоотой байсан нь

1262 онд Ил хаан Хүлэгү кавказаар дамжин Бэрхийн газар нутагруу довтолсон тэр үеэс Ил хаадын улс, Алтан ордны хооронд 14-р зууны дунд үе хүртэл урт удаан үргэлжилсэн Монгол гүрний иргэний дайн эхэлсэн юм. Зарим үед Зүчийн үр удам Хүлэгүүгийнхэнтэй эв найртай байж, бүр худ ураг бололцсон тухай мэдээ бий боловч өвөр Кавказ, Азербайжаныг өөрсдийн болгох санаанаасаа ухраагүй юм. Хоёр тал харилцан амжилтгүй дайныг хийж байсан бөгөөд ихэнх тохиолдолд Алтан ордны арми Иран дахь монголчуудын нутагт халддаг байжээ.

Бэрх, Тодмөнх нар лалын шашинт хаад байсан боловч улс даяар исламчлах ажлыг хийж байсангүй. Узбек хаан 1315 он гэхэд Алтан ордныг хүчээр лалын шашинд оруулжээ. Энэ үеэр эсэргүүцсэн Чингисийн удмын 70 монгол ноёдыг цаазалсан байна. Тэдний нэг нь Цагаан ордны Ильбасан юм.
Хубилайн эсрэг Аригбөх, Хайдугийн тэмцлийг Хөх ордны хаад дэмжиж байв. Энэ нь тэдний их хааны нөлөөллөөс холдох эхлэл болсон. Гэвч Юан улстай 1304 онд чөлөөт худалдааны төлөвлөгөө боловсруулж, Их хааны эзэн эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн нь Юан ши, ил хаан Өлзийтийн захианаас батлагддаг.

Цагаадайн улстай ямар харилцаатай байсан талаар төдийлөн их мэдээлэл бидний үед хүрч үлдээгүй боловч Цагаадайнхан Цагаан ордны дотоод хэрэгт оролцсон, бүр гэр бүл доторх хэрүүл маргаанаас дайжсан зарим нь Алтан ордод ирж суурьшсан баримт бий. Цагаадайн улсын цэргүүд хааяа хааяа дээрмийн шинжтэй халдлага Алтан ордны хил дагуу хийдэг болсон байна.

Алтан Ордны мөхөл

1259 оноос хойш хаан ширээний төлөөх ширүүн тэмцэл өрнөж сульдаж доройтсон тус улсыг 1380 онд Москвагийн оросууд Куликовын тулаанд ялав. Ер нь 14 дүгээр зууны сүүлээр Алтан ордны хаант улс Чингисийн угсааныханы өвөр хоорондын дайн, хүчирхэгжиж буй Мусковчуудын (Москвагийн вант улс) бослогуудаас сульдсан юм. Тохтамыш 1382 онд Алтан ордны улсыг түр нэгтгэсэн ч түүнийг Доголон Төмөр бут ниргэсэний дараа Сарайн Их орд, Астархан, Казань, Крым, Сибирь гэх таван улсад хуваагдаж 15 дугаар зууны сүүл хүртэл Их Орд нэртэйгээр оршсон байна.
1480 онд гуравдугаар 3-р Иван Василевич Axмeд хаанд татвар төлөхөө больж эсэргүүцэл хурцадсанаар орос дахь татар-монголчуудын ноёрхол оршин тогтнохоо больсон байна. Татар монгол гэсэний учир бол энэ үед монголчууд нилээд түрэгжиж Булгар, Кипчакууд дунд ууссан байв. 1502 онд Крымийн татарууд Менгли Гирейтэй ирж Сарайг шатааснаар Алтан ордны сүүлийн амьсгааг тасалсан гэдэг.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Хубилай хаан

Монголын эзэнт гүрний 4 дэхь их хаан, Юан гүрнийг үндэслэгч Хубилай (1215-1294) нь Чингис хааны ач хүү, Толуйн хүү билээ.
1215 оны хөхөгчин гахай жил төрж 1260 оны цагаан бичин жил хаан ширээнд суусан ба 1294 хөх морин жил таалал төгссөн. Тэрээр Мөнхийн дүү бөгөөд 79 насалсан аж.

Залуу нас

1225 оны өвөл Хорезм улсаас буцаж явсан Чингис хаантай ач хүү Мөнх, Хубилай нар ангийнхаа олзтой тааралдаж мялаалгажээ. Энэ бол өхөөрдөм бяцхан Хубилай хүүгийн түүхэнд үлдсэн бага насны дүр зураг юм. Хатан эх Сорхагтни бэх нь хятад номын хүмүүсээр хүмүүжүүлсэн бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор тэр өөрөө хан үндэстэний уламжлалыг суралцсан байна. Гэхдээ тэрээр хожим нь ханз үсэг сурахыг хүсээгүй нь учиртай билээ.
Өгөөдэйн үед Тулуйханд өмч болгон өгсөн хойд хятадын мужууд Хубилайн мэдэлд байв. Залуу хаанхүү харьяат ард түмнээ засаглан удирдахад анхаараагүйгээс тэр нутгаас ард түмэн нь дайжиж эхэлжээ. Үүнд сандарсан Хубилай газар дээр ирж хятад түшмэдүүдээр байдлыг товхинуулсанаар хүнд байдлаас эргээд гарав. Энэ үеэс суурин иргэдийн удирдан зохион байгуулах авьяасыг хүндлэх болсон байна.
Бэрх, Батын хүү Сартаг хоёр Мөнхийг хаанаар сонгох хуралдайн үед Хубилайд зохицуулах ажлыг хариуцуулсан байна. 1251 онд ах Мөнх нь их хаан болж Хубилай төв хятадын мужын захирагч болжээ. Энэ удаа тэрээр өөрийн эзэмшил нутгаа удирдах тал дээр нилээд туршлагажиж, амжилт гаргасан аж.

Далийг эзэлсэн нь

Өмнөд Сүн улсыг эзлэх дайны үед нэгэн газрыг эзлэх нь стратегийн хувьд чухал байв. Тэр бол Юннаньд орших Дали төвтэй Наньчаогийн Бай улс байв. Шан угсааны гэгддэг тэдгээр эрэлхэг ард түмнийг өмнө нь хятадын хүчирхэг Тан гүрэн буулгах гээд чадаагүй байжээ.
Сүбээдэйн хүү Урианхадай, Хубилай хоёр 1253 онд Далийг эзэлжээ. Хубилай эртний хятад жанжны ганц ч хүний амь үрэлгүй цайз эзэлсэн түүх сонсоод зөвхөн монголын элч нарыг хөнөөсөн түшмэдийг хороов. Үүний дараа ойр хавийн овгуудыг дайлж Түвдийг эрхшээжээ.
Одоо Сүнчүүд баруун, хойд, баруун өмнөөсөө монголчуудад бүслэгдэх боломж бүрдэв.
1255 онд их хуралдайгаар гарсан шийдвэрийн дагуу Хубилай хятадыг дайлах ёстой байв. Үүнд Хубилай идэвхтэй яваагүй байна. Мөн түүнийг хятад түшмэдүүдийнхээ үгэнд хэт орж, эзэнт гүрний үйл хэргээс ангид байх боллоо гэсэн яриа Их хааны сонорт хүрчээ. Мөнх хилэгнээд хятад түшмэдийг баривчилаж Хубилайг Хархорумд дууджээ. Хубилай сайдынхаа зөвлөснөөр эхлээд хатнаа бэлгийн хамт хаан ахад золгуулаад өөрөө араас нь очив. Мөнх хаанд сөгдөж их монгол улсаас урвах ямарваа хар санаа байхгүйгээ ярив. Ийнхүү Мөнх дүүгээ уучилаж, ах дүү хоёрын халуун дотно яриа өрнөлөө.

Их Хаан болсон нь

1257 онд их хаан Мөнх монгол нутгаас цэргээ авч Сүнг эзлэхээр хөдөллөө. Их цэрэг замдаа жил шахам амраад 1258 онд Сүнгийн эзэмшилд оров. Өвчтэй байсан Хубилай ч хаанд туслахаар баруун талаас нь дэмжин дайнд хөдөлжээ. Гэвч Хубилайн тэрхүү довтолгоо Мөнхийн монголчуудаас хавьгүй удаан байв. Мөнхийн цэргүүд хэд хэдэн цайзыг эзлэж гартаа оруулаад зарим нэг хотыг удаан бүслэж байтал 1259 онд Мөнх хаан цэргийн хүрээнд өвчнөөр нас барав. Монголын хүч хаанаа аваад буцсан байна. Уг аян дайнаар халуунаас болж монгол цэргүүд тахалд нэрвэгдэв. Хубилай тэрхүү мэдээг авсан боловч гавьяа байгуулагүй атал яахийн буцаж болох вэ гээд дайнаа үргэлжлүүлжээ. Гэвч түүний хатан Чеби аюултай мэдээ илгээв. Энэ бол Аригбөхийг хэсэг монгол язгууртан, төрийн чинсан нар хаанаар өргөмжлөхөөр сэм тохиролцож байсан тухай юм. Үнэхээр Аригбөх цэрэг хуримтлуулж байлаа. Хубилайн хүнд байдлыг ажигласан Сүн гүрний сайд Жия Сидао энхийн гэрээ байгуулж алба төлөхөөр болов. Ийнхүү цэргээ дайнаас суллаад хойд хятадын нутагт болзошгүй аюулд бэлтгэжээ. Кайпинд монгол хятад цэргийн ноёд, цөөн тооны алтан ургийнханы дэмжлэгтэйгээр Хубилай өөрийгөө Их хаан хэмээн өргөмжлүүлэв. Мөн Хархорумд Болгай (Булгай) сайдын дэмжлэг авсан Аригбөх хаан болсоноор нэгэн зэрэг хоёр их хаан Монголын эзэнт гүрэнд гарч ирэв.
Хархорумд төвлөрсөн Аригбөх Хубилайруу дайраад няцаагдсан бөгөөд гүрний нийслэлрүү очих бүх худалдааны замыг хааснаар монголд өлсгөлөн эхэлжээ. Ялагдсан дүү нь Хубилайгаас уучлал эрэн дагахаа мэдэгдсэн боловч худал байв. Өгөөдэйн ач Хайду, Цагаадайн зарим ноёдын дэмжлэг авсан ч Аригбөхөөс Өгөөдэйн удмын Уранташ, Цагаадайн улсын хан Алгу (Алгуй) нар урваж Хубилайн талд оржээ. Аригбөх Хубилайн армид дахин ялагдаад Хархорумыг алдав. Удалгүй хүч нь суларч нөхөддөө хаягдсан тэрбээр Мөнхийн хүү Асутайн хамтаар 1264 онд ахдаа бууж өгчээ.
Их хурилдай зарлаж эл хан Хүлэгү, Алтан ордны эзэн Бэрх, Алгу нарыг дуудсан боловч тэд амжиж ирээгүй бөгөөд Аригбөхийг хэрхэх талаар өөрөө мэд гэжээ. Хубилай түүнийг амь насыг хэлтрүүлсэн байна. Гэхдээ ах дүү нарын хооронд хутган үймүүлсэн хэргээр Аригбөхийн сайд нарыг хатуу шийтгэхээ мартсангүй.

Өмнөд хятадыг монголын эзэнт гүрэнд нэгтгэсэн нь

1260 онд хэд хэдэн элч Сүн улсруу явуулсан боловч бүгд эргэж ирээгүй байна. Иймд дараа жил нь Их хаан Сүнгийн хятадуудтай дайтахаар зарлиг буулгажээ. Гэвч монгол дахь хямралаас болж хойшилсон аж. 1267 онд Хубей зэрэг мужид монголын арми амжилттай довтлож сүнчүүдийг ялав. Хятад жанжны гаргасан төлөвлөгөөний дагуу 1268 оны намар их цэрэг Сүнгийн нутагруу цөмөрлөө. Энэ үед армийг Урианхадайн хүү Ачу (Ажчу), уйгур жанжин Арихгия хоёр ерөнхийлөн удирдсан байна. Ер нь өмнөд хятад нь асар олон тооны сайтар бэхлэгдсэн том хотуудтай, хүн ам их, монгол морьт цэрэг явахад бэрхшээлтэй ой хөвч, уул, ус мөрөн ихтэй байснаас монголын армид хятадуудыг ашиглахад хүрчээ. Энд хятад инженер, хятадын усан цэргүүд, бууж өгсөн Сүнгийн жанжид, хойд хятадын зүрчид, хятан, нанхиад, уйгур цэргүүд гол түшиг болов. Сая орчим цэрэгтэй баян чинээлэг хятадыг эзлэхэд маш их нөөц,хүн хүч хэрэгтэй байсан. Иймд бүр шоронд хоригдож байсан гэмт хэрэгтнүүдийг дайчлаж гавьяа байгуулсаных нь дараа суллажээ.

1268 онд Яньце мөрний хоёр талд орших Сяньянь, Фучень хэмээх ихэр хотуудыг бүслэв. Уг бүслэлт хэдэн жилээр үргэлжилэж гагцхүү Мосулиас авчирсан инженерүүдийн бүтээсэн оньсон техникийн тусламжтайгаар 1273 онд буулгаж авсан байна. Энд монголын хүч нилээд саатсан юм.
Үүний дараа Баян жанжин армийн ерөнхий коммандлагчаар томилогдов. Ажу түүнийг дэмжсэн байна. Бяцхан бөгөөд удаан бүслэгдэх хотуудыг орхиж гол гол цэргийн түшиц газруудыг гартаа оруулсанаар 1276 онд бяцхан эзэн хаан Гонгди буюу Жиао Сянь , бэлэвсэн хатан Довагер нар бууж өгөхөөр шийдэж Линанаас гарч Хубилайд сөгдсөн байна.
Гэвч хуучин сайд, эзэн хааны жанжин Зянь-Шижи хааны ах 9 настай Жиао-Ши, 7 настай Жиао-Бинг нарыг дагуулан зугтаж хятадын урд захын нутгуудад 3 жил тэмцэлдэв. Эсэргүүцсэн хятадын армийг монгол Юаны арми 1279 онд Гуандонь мужид бүрмөсөн даржээ. Аян дайнд Хубилай эзэн хааны хувиар өөрөө явж байгаагүй аж.

1261-1266 онуудад Даду буюу Ханбалих хэмээх шинэ нийслэлийг барих гүйцэтгэл ажил явагджээ. Хотын ерөнхий зураг төсөл, барилгын ажлыг мусульман инженер хийсэн юм. 1271 онд Их хаан Да Юань (大元) гэж улсын нэр өгөв. Энэ нь иш үндэс гэсэн утгатай үг билээ. Ингээд 1272 онд Ханбалиг нийслэлтэй монголын Юан хэмээх их гүрэн бий болжээ.
Хятад дахь худалдааны бүх замыг аюулгүй болгож нийслэлээс Түвдрүү шууд орох замыг байгуусан байна. Их суваг шинээр засварласан нь олон улсын худалдааг эрс нэмэгдүүлсэн билээ. Мөн хааны дэмжлэгтэйгээр перс, дундад азиас эрдэмтэд, эмч оточ нар ирэх болсон байна.
1260 онд цаасан мөнгө гүйлгээнд оруулсан. Эхэндээ их амжилттай явагдаж байсан боловч инфляци өсчээ. Мөн хятадын шаазан урлал, шилэн хөвөн зэргийн худалдаа, технологи бусад улс оронд Юаны үед маш их тархсан юм. Хубилай хаан өтгөс буурал, ядуусыг энэрэх, хотыг цэцэрлэгжүүлэх, ганд автсан мужид хоол хүнс нийлүүлэх ажлыг санаачилаж өөрийн биеэр гардан хийж байсан юм.

Юаны нийгмийн анги давхраа дараахь байдалтай байв. Үүнд:

1. Монголчууд
2. Цэнхэр нүдтэнгүүд
3. Хойд хятадын иргэд
4. Өмнөд хятадын хан угсаатнууд

Монголчуудын хуулиар заасан эрх өндөр байв. Тухайлбал монгол хүнийг хятад хүн зодож эс болно, харин хариугаа авахаар монгол хүн түүнийг хороож ч болно гэх мэт. Энэ мэт зарим зүйл нь дарлагдаж буй иргэдийн дургуйцлийг хүргэсэн байж болзошгүй. Гэвч монголчууд хятадын хүнийг үл хүндэтгэсэн гэмт хэрэгтний нүүрэнд нь тамгаладаг ёсыг болиулж харин бусад газарт нь зөвшөөрсөн байна. Мөн хүнд ялтнуудыг нөхцөл байдлыг харгалзаж өршөөх, тэр бүр цаазыг урьтал болгодоггүй гээд олон дэвшил байсан юм.
Юаны үед өвөрмөцөөр хөгжсөн хятадын ши янгу, яруу найраг, урлаг нь одоо ч бидний анхаарлыг татдаг билээ.
Хубилай буддист байсан боловч бусад шашинд нээлттэй байв. Энэ бол монгол хаадын уламжлалт бодлого юм. Харин тэрээр бумбын шашинд дайсагнасан үйлдэл гаргаж байсан нь бий. Хожим юаны хаадын үед Хаанбалгасанд ромын папын төлөөлөгч суудаг байв. Буддын шашин төрийн шашины хэмжээнд хүрсэнээр Пагва тэргүүтэй лам нар улс төрд нөлөө бүхий болсон аж. Хубилай түүгээр дөрвөлжин бичиг зохиолгож байлаа.

Хубилай ба бусад ахан дүүс

Хубилай болон Чингисийн бусад удмынханы хоорондын харилцаа нь түүхэнд ихээхэн сонирхол татах сэдэв юм. Мөнх хааны дараа болсон хаан ширээний тэмцэл эхэлсэнээр алтан ураг хэд хэд талцаж хуваагджээ.
Хүлэгү, Бэрхийн хагаралдааны үеэр Хубилай нийслэлдээ байсан оросын худалдаачдыг цаазалсан, Бухар дахь Алтан ордны цэргүүдийг устгасан гэдэг. Үүнд судлаачид эргэлздэг байна. Үнэн хэрэгтээ Бэрх Аригбөхийг их хаан гэж үзэж байжээ. Гэхдээ шууд үүнийгээ Хубилайд илэрхийлээгүй юм.
Алгуг нас барсаны дараа Цагадайн улсын хаан ширээг Органа хатан, Мубарак Шах хан нараас булаалгахаар Хубилай хажуудаа байсан Борагийг явуулжээ. Хэсэг хугацаанд Бораг тэндхийн ноёдыг биедээ татсаны дараа 1266 онд Мубарак Шахыг халж хан болов. Тун удалгүй Туркестанаас Хубилайн захирачгийг хөөж бие даах гэж оролдсон юм. 1268 онд Их хаан түүнтэй хэл амаа ололцохоор бэлэг явуулсан аж. Ийнхүү Юанруу дайрахаа больсон Бораг Өгөдэй хааны ач хүү Хайдутай байлдаж байгаад сүүлд нь түүний талд оров.

Өгөдэйн Хадан Аригбөхийн цэргээс Хубилайг хамгаалж байсан бөгөөд тэдний удмынхан болон Хүдэнгийн үр хүүхдүүд их хааны харьяанд амьдарч байлаа. Харин өөр нэг Өгөдэйн хунтайж Хайдуг Хубилай хурилдайд уриж, бэлэг сэлт илгээдэг байсан боловч тэрбээр их хаанд итгэдэггүй байснаас биеэр ирж байсангүй. 1271 онд Цагадай, Өгөдэйнхэний улсыг хамтатган захирч Хубилайтай илт сөргөлдөх болсон байна. Түүнийг даруулахаар Хубилай хүү Номхоныг (Емухан, Номуган) Мухулайн ач Хантун, Мөнхийн хүү Ширэг нарын хамт монголд илгээв. Хархорумд очоод Номхон монголын бусад улсуудтай холбоо тогтооход Мөнхтөмөр хаан, Чабар нар Хубилайг Хайдугаас хамгаална гэдгээ мэдэгдэв. Хунтайж Тохтөмөрийн ятгалгаар Ширэг урваж Номхоныг Алтан ордны Мөнхтөмөрт, Хантуныг Хайдуд бариж өгчээ. Мөн Сарбан тэр хоёртой нэгдэв.
Баян жанжин тэдний хүчийг тулаанд ялсан аж. Үүний дараа урвагч хан хөвгүүд хоорондоо муудалцав. Тохтөмөрийг Ширэг хороожээ. Харин Сарбан Ширэгийг олзлон Хубилайд өгсөнөөр өршөөгдсөн байна.
Чингисийн ахан дүүсийн үр удам Наяа (Наян), Хадаан, Синтүүр нар манжуурт босч Хайдутай холбоо тогтоожээ. Хайдугийн хүчтэй нэгдэхээс өмнө Хубилай монголд өөрөө очиж Наяаг дарав. Энэ тулааны тухай Марко Поло хамгийн сонирхолтой зураглалыг үлдээсэн байдаг. Нөгөө талд Баян төв азийн Алтайгаас ирж буй Хайдуг ялаагүй боловч ухраасан байна. Наяаг монгол язгууртаны ёсоор цусыг нь газар дусгалгүй хороов.
Энэ мэт гарч байсан олон тооны бослого нь Хубилайг хууль ёсны хаан гэж үзээгүй монгол ноёдын тэмцэл байсан юм. Тэдний нүдээр их хаан нь хуучин ёсоо умартаж, хятад соёлд автсан мэт санагдах болжээ.

1285-1288 онд Уйгур болон Юаны бусад нутагт Хайду, түүний албат Цагадайн хаан Дува хоёр халдсаар байв. Мөн тэд Түвдэд гарсан Юаны эсрэг бослогыг дэмжжээ. Нэг удаа Хайду Хархормуыг эзлээд их хааны цэрэгт дахин алдсан байна. Олон жил Баян, дараа нь Өлзийт Төмөр, Гамала нар Хайдугаас Юаны хилийг сахин хамгаалж байв.
Ил хаан Хүлэгү, Абага, Аргун нар бүгд Хубилайн талынхан юм. Сүүлийн хоёр нь түүний соёрхлоор хаан болцгоожээ. Хятад дахь монголын засаг захиргаа персийн монголчуудтай бат холбоотой байх үүднээс Болд чинсанг томилсон нь Газан хааны үед ч нөлөөтэй байсан тухай Рашид Аддин бичиж үлдээсэн байдаг.
Хубилай хаан мамлюкүүдийн Мисирийг байлдан эзлэх зарлиг бүхий захиаг христ шүтлэгт монгол элч онгутын Раббан Бар Саума, Маркос нараар Эл (Ил) хаадын улсад хүргүүлжээ. 1281 онд Маркос нь ромын папын хүслээр Мар Ябаллах нэр авч дорно дахь христ шашинтаны тэргүүн хамба болсон байна. Харин Раббан Бар Саума 1287 онд Хубилайн зарлигийн утга санааг агуулсан Аргун хааны захиаг европруу авч очжээ. Тэрээр Византийн эзэн хаан Андроник Палеологи, Английн хаан Едвард I , Францын ван гуа Филип болон ромын пап Николас IV нартай уулзсан юм.

Дэлхийг ноёрхох мөрөөдөл

Номхон далайгаас Дунай мөрөн хүртэл газар нутаг дээрх бүх монголчуудын ёс төдий ч атугай их хаан гэдэг утгаараа Хубилайн нэр сүр, цэрэг арми, эд баялаг оргилдоо хүрчээ. Ийм үед тэрбээр бүх дэлхий, бүх азийн эзэн болохыг хүсч байсан нь ойлгомжтой юм.

Монгол Японы харилцаа

Их хаан өөрийнх нь дэргэд ажилладаг нэгэн солонгос хүнээс баян, алт эрдэнэс ихтэй арлын улсын тухай дуулжээ. Ингээд түүнийг ноёрхолдоо оруулах хүсэл төрөв. Харин японы зарим эрдэмтэд Венецийн худалдаачин Марко Поло Хубилайг японруу дайрахыг ятгасан гэж эндүүрдэг. 1266-1272 онуудад японтой холбоо тогтоохоор оролдсон аж. Гэвч тухай бүр нь Киотогийн засгийн газар, Камакурагийн Хожо Токимуне тэргүүтэй шогунууд тодорхой хариу өгөлгүй дуугуй өнгөрсөн байна. Энэ их олон удаа элч илгээсэний хариуд япончууд хэдэн хүнээс бүрдсэн элчсийг Юан улсруу илгээв. Гэвч Хубилай хаан биеэр хүлээн авч уулзсангүй. Монголчууд 1260 онд солонгосын ванг өөрийн дуулгавартай албатаа болгосоны дараа японруу дайрах усан флотын түшиц газрыг тэнд байгуулахаар төлөвлөжээ. 800-900 том, жижиг усан онгоцыг хурдан хугацаанд өмнөд хятад, солонгосын нутагт хийж 1274 он гэхэд бэлэн болгуулав.

Ийнхүү Шинэдү, Ким Панён, Льянахан нарын удирдсан юан, солонгосын 25,000-40,000 цэрэг Цушима, Икийг түйвээгээд Фукуокад газардав. Үүнээс 4500 орчим нь монгол цэрэг байсан бололтой. 11 дүгээр сарын 20-нд Хакатагийн эрэг дээр японы хүчтэй тулав. Өөр чиглэлээр Юаны цөөн хүч бас дайрч эхэлсэн байна. Японы сүмд монголчуудын эсрэг ном уншиж, орон даяар айдас хүйдэс эзэмдэв. Монголчууд тэсэрдэг бөмбөг, гунан буу ашиглаж байсан бөгөөд бүрээний дуугаар байлдааны журмаа удирдаж байлаа. Монголын харваачид суман мөндрөөр дайсны эгнээг ухраахыг оролдож хамтарсан хүчээр дайтаж байв. Тэр үеийн самурай дайчин Суенэга энэ тулааны тухай бичихдээ "Монголчуудын бөөнөөр дайтах чадвар нь ганц нэгээрээ байлдаж дадсан бидэнд хүнд байлаа ..." гэсэн байна. Үнэхээр Юаны арми зам дагуух бүх жижиг армийг ялаад Хакатад иржээ. Энд самурай нар эх орныхоо төлөө баатарлаг тэмцсэнийг мартаж болохгүй юм. Гэвч тулааны талбарт Юаны хятад цэргийн жанжин харвуулав. Энэ нь үндсэн хүчний цэргүүдийн сэтгэл санаанд цохилт боллоо. Шинэдүгийн санал гаргасанаар монголын тал цэргээ хөлөг онгоцондоо буцаагаад ачжээ. Тэр өдрийн үдээс хойш шивэрсэн бороо шөнө нь далайн шуурга болсон юм. Ингэж цусгүйгээр монголын флотыг ганцхан шөнийн дотор далайд живүүлэв. 10,000 гаруй хүн л юаны нутагт эргэж ирсэн бололтой.

Болзошгүй аюулаас айсан бакуфу Кюшүгийн самурай нарын хүчийг зузаатгах, чулуун хана босгох ажлыг өрнүүлсэн байна. Энэ тухай монголчууд довтлох хүртлээ огт мэдээгүй юм. Мөн хараахан мөхөөгүй өмнөд Сүн улсын засгийн газар монголчуудын уг бүтэлгүйтэлд баярлаж япончуудад талархаж байв. Бууж өгөх захиа атгуулсан 10 гаруй элчсийг Хубилай 1275, 1279 онуудад японруу хоёр дахин илгээсэн нь цаазлуулжээ. Үүнийг солонгосын худалдаачдаас нилээд хожуу монголын засгийн газар мэдсэн. Монгол элчийг алсан учраас дайн гарах нь тодорхой болов. Дайнд бэлтгэж цэргүүдийн хүчийг нэмж, хоол хүнсийг татаж, хятад-солонгос дархануудаар усан онгоцнуудыг яаралтай бариулав. Ингэж яарсан шигээ онгоцны чанар нь бас муухан болжээ.

1281 оны намар өмнөд хятад, солонгосоос нийт 100,000-145,000 орчим хүнтэй нүсэр усан флотыг японруу илгээв. Үүний өмнөхөн бяцхан баг цэрэг Фукуокад буулгасан нь амжилттай танадаад буцжээ. Хятадаас хөдлөх армийн цэргийн жанжин нас барсанаар солонгосоос хөдөлсөн цэрэгтэй товлосон хугацаандаа уулзаж чадаагүй байна. Солонгосын арми японд хэсэг дайтаад нэгэн арал дээр саатжээ. Хэсэг хугацааны дараа үлдсэн хүч ирж монголын арми довтолгоонд орлоо. Тэд Икишимаг дор нь эзлээд цааш Хакатад ирэв. Энэ удаа Юаны армийн цэргийн жанжид салангид дайрсан нь ямарваа нэгдсэн зохицуулалтгүй байв. Уг нүсэр арми япончуудыг хүчтэй түрж байсан боловч удалгүй тооны давуу байдлаа алдсан байна. Монголчууд шөнө нь цэргээ усан онгоцондоо ачих үед японы хурдан жижиг завинууд гардан байлдаанд гаргуун самурай нарыг илгээж байлаа. Эд нар нь монголын онгоцнуудад гал тавиж, цэргүүдийг нь устгаад буцдаг аж. Эрэг дагуу барьсан хана нь нэгдсэн жолоодлоггүй юаны армийн хүчийг саатуулж чадсан байна. Бараг сар хэртэй байлдсаны эцэст дахин далайн хар шуурга дэгдэж тухайн үеийн хамгийн том усан флотыг үгүй болгов. Монголын хөлөг онгоцнууд давалгаагаар дээш шидэгдэж доош далайд унахдаа хагарч, хадан хясаа мөргөн бут үсэрч байсан гэдэг. Амь тэмцэн эрэг дээр гарч ирсэнийг нь япончууд устгаж байсан юм. Хоёр удаа японы хувь заяаг аварсан эл шуургыг Камиказе (Ариун буюу тэнгэрлэг салхи) гэж нэрлэдэг болсон билээ.
Хубилай хаан гуравдахь дайралтыг бэлтгэсэн боловч монгол дахь бослого, вьетнамын хэрэг явдлаас болж болив. Удалгүй сайд нарын зөвлөсөнөөр японыг дайлахад зориулсан Дорныг засах албыг татан буулгажээ. Хубилайн монголчуудаас хойш дэлхийн 2 дугаар дайн хүртэл японруу дахиж гаднаас ямар ч хүчирхэг улс дайраагүй байна.

Энэтхэг Хятадын хойг болон Явад

Сүн улсыг устгасаны дараа энэтхэг-хятадын хойгт орших улсуудад элч илгээв. Үүний хариуд Вьетнам дахь Аннам, Чампа, Бирм дэхь Паганы Миен улсууд бэлэг өгч, элч илгээж байлаа. Энэ нь Хубилайд хангалтгүй байв. Тэрээр бүрэн эрхэн дороо оруулахыг санаархсан байна. Монгол элчийг саатуулсан Аннамтай 1284 онд байлдсан бөгөөд шийдвэрлэх тулаанд вьетнамчуудыг ялаад уг улсыг зохион байгуулж эхэлсэн байна. Үүний дараа монгол цэрэг халуунаас дайжаад орхин оджээ. Их гүрнээс эмээсэн Аннамын хаан Хубилайд дагаж орох хүслээ илэрхийлсэн боловч Юан улсын шаардлагыг биелүүлэхээс татгалзсан юм.

Харин ван нь монголын эзэн эрхийг зөвшөөрсөн Чампад (Тямпа) ард түмэн нь эсэргүүцжээ. 1287 онд Соду (Сугату) цэрэг авч тийш тэнгисээс дайрсан байна. Энэ арми нийслэлийг нь амжилттай эзлэв. Нэмэлт хүч Соду хүссэн байна. Үүний дагуу хойд хилээс аннамаар дамжин ирэх гэсэн ханхүү Тогооны (Тоган) арми тэндхийн ард түмэнтэй тэмцэж саатлаа. Аннамын шинэ ван монголчуудыг нутгаараа дайран өнгөрүүлэхээс татгалзжээ. Монголчууд маш олон хот, мужийг эзэлсэн боловч вьетнамчууд бүх хүнсээ устагаад уулруу дүрвэсэн аж. Иймд Юннаний захирагч нь 1288 онд хоол, хүнс тээсэн усан онгоцнуудыг Тоганы армид илгээв. Уг усан флот аннамчуудын бүслэлтээс арай гэж мултарч амь үлдсэн нь монголчуудын мэдлийн Хайнань аралруу буцсан байна. Хипчак гаралтай жанжин Омараар удирдуулсан усан цэрэг нь Бачьдогт (Батьдонг) аннамын жанжин Тран Хун даод бут ниргүүлж удирдагч нь олзлогдов. Нэгэн том тулалдаанд хоёр тал адилхан их хохирол үзсэний хойно Тогоон армиа хэдэн хэсэг хуваан Юаны нутагруу ухраалаа. Харин хоёр дайсны дунд гацсан Соду тулаанд амь эрсджээ. Аннамчууд монголчуудыг хойноос нь дагаж цохилт өгсөөр байв. Вьетнамчууд монголын армийг задгай газар ялахгүй байсан учраас партизаны дайн хийсэн нь амжилтанд хүрсэн юм.

Уг дайны дараа эдийн засаг нь ихэд доройтсон Аннамын Тран улс монголчуудын хараат гэдгээ ёс төдий хүлээн зөвшөөрч ван нь алтан барималаа Хубилайд явуулжээ. Дайнд олзлогдсон хүмүүсийг суллав. Үүний сацуу Чампагийн ван ч мөн Хубилайн эзэн эрхийг 1285 онд хүлээн зөвшөөрч албат улсын ёсоор монгол гүрэнд татвар төлж байлаа. Бас эхэндээ монголыг эсэргүүцсэн боловч хөрш орнуудруу нь хийсэн түрэмгийллээс эмээхдээ Анкорын (Хмерийн эзэнт гүрэн) ван Жаяаварман VIII нь Хубилайд хүлцэнгүйг үзүүлж алба өргөж эхэлсэн байна.
Харин Бирмд байдал тэс өөр байлаа. 1273 онд Бирмийн ван Наратихипат монголын элчийг цаазалж, Юаны хараат Кангуай улсад дайрчээ. Иймд 1277 онд түүний заант цэрэг бүхий армийг монголчууд Бхамо хавцалд устгаад паганы зарим хэсгийг хяналтанд оруулсан ажээ. Дараа нь монголын цэрэг Паганы Миен улсыг 1283 онд дайрч ялсаны дараа 1287 онд дахин эзэлжээ. Юннаньд байсан хунтайж Төмөр тэр улсад өөрсдийн төлөөний хүнийг хааны ширээнд тавив.
1293 онд 20 000 хүнтэй армийг монгол элчийг тамалсан гэх Кертенерагийн нутаг өнөөгийн Индонезийн Ява аралруу илгээсэн байна. Тэнд эхний үед монгол хятад цэргүүд амжилттай байлдсан боловч холбоотон байсан Маражпахитын ван Раден Вижаяад хууртан отоонд орж олон хүнээ алдаад эргэн иржээ. Тайландын Сукотай улс, бусад овог аймаг болон малайн хойгийн бяцхан вант улсууд монголын их хааны дээд эзнээ хэмээн үзэж холбоотон нь болсон юм.

1294 онд Хубилай таалал төгсөж Бурхан халдунд оршуулсан бөгөөд түүнийг ач хүү Төмөр залгамжлав. Хубилай бүх дэлхийг эзэгнэх өвөг дээдсийнхээ зарлигийг даган явсан билээ. Түүний байлдан дагуулал нь цуст хүчирхийллээс илүүтэйгээр сайтар бодсон уран үг, дипломатын харьцаанд тулгуурласан байсан юм.

Орчин үеийн монголчуудын үзэх үзэл

Монголд Хубилайг хятадруу нийслэлээ нүүүлгэсэн, их засаг зөрчиж хаан болсон гэж шүүмжлэлтэй хандах нь их. Мөн түүний хийсэн байлдан дагуулалт нь монголын ард түмэн болон Юан гүрний эдийн засагт хор уршиг тарьсан талаар гадна, дотны цөөнгүй эрдэмтэд шүүмжлэн бичжээ.
Гэвч дэлхий дахины судлаачид түүний үед монголын эзэнт гүрэн оргилдоо хүрсэн гэж бичсэн нь бий. Марко Поло тодорхойлсончлон Адамаас хойш хамгийн хүчирхэг эр хүн болох Хубилай бол анд дуртай, хориотой хотхон дотроо монголын уламжлалт нүүдлийн ёсоор амьдардаг, эх нутгаа санахдаа тэндээс авчирсан өвсөн дээр хөл нүцгэн гишгэдэг жинхэнэ монгол хөвгүүн билээ.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Македонын Александр

Македоны хаан Александрын дорнын байлдан дагуулах аяны дараа тvvний ордонд тогтсон Грек-македоны зєєлєн, ардчилсан заншил нь персийн ёслолын ажиллагаагаар солигдсон.

Персvvд хаанд бараалхахдаа гол тєлєв тэдний ємнє бєхийн, хvндэтгэлийн бэлгэ тэмдэг болгож єєрсдийн хурууны vзvvрийг vнсээд доош сарвайдаг байлаа. Александр эдгээр ёслолыг єєрсдийгєє хэн нэгний харьяат гэж vздэггvй, vvнийг доромжлол мэт хvлээн авдаг чєлєєт Грекvvд, эсвэл урьдын адилхааныг зєвхєн" адил тэнцvvгийн" хvрээний тэргvvн хэмээн vздэг Македончууд, тvvнчлэн грек-македоны "найзууд" нь vйлдэж байхыг хvсдэг байв. Одоо бол хаан хvмvvсийг маш том тансаг цацарт хvлээн авч байсан бєгєєд цацрын тєвд алтан суудал /сэнтий/ байхаас гадна Грек-Македоны болон Персийн харуулын 3 салбар хамгаалдаг байлаа.

Хэн нэгэн Филота, Клит эсвэл Каллисфен ч юм уу Александрын асарт зvгээр нэг орж ирэн нєхєрсєг яриа єрнvvлдэг байсан урьдын цаг єнгєрч, Александрын "найзууд" тvvнд бараалхах зєвшєєрєл аван, тэдний хувьд доромж vзэгдэл болон хувирдаг хааны тансаг хvлээн авалтанд оролцох эрхтэй болдог байв. Тэгээд ч Александр Грекчvvд, Македончуудыг перс зан заншил эзэмшихийг албадах оролдлогоор хязгаарласангvй. Тэр мєн перс орчинд ч грек-македоны заншлыг нэвтрvvлэхийг эрмэлзэж байлаа. 30 мянган хєвvvнийг сонгон аваад тэдэнд грек бичиг заах, Македоны цэргийн арга барилд сургах тушаал буулгажээ. Тvvний тушаалаар III Даарийн хvvхдvvд ч грек хvмvvжилтэй болсон байдаг.

Хааны грек-македоны хvрээлэлд Александр єєрєє перс хvн болохын зэрэгцээ грекчvvд, македончуудыг перс дээрэмчид болохыг албадан шаардаж буй мэт, чєлєєт грекчvvд, македончуудыг боолоо болгох гэсэн дорны дарангуйлагч болон хувирч байгаа мэт санагдах болжээ. Александр ба тvvний грек-македоны хvрээллийн хооронд гvн ангал vvсгэх хааныг тахин шvтэх явдал ч мєн дургvйцэл тєрvvлж байлаа. Ямар ч байсан Александрын армид дургvйцсэн хvмvvс бий болжээ. Тэр ч бvv хэл, Александрын дотны нєхдийн зарим нь тvvнийг дууриахгvй байх болов. Тухайлбал, Гефестион хааныг дэмжин, тvvний адилаар амьдралын хэв маягаа єєрчилсєн байхад, харин ємнє нь Парменионы эрхэлж байсан албыг ЗЗО-аад оны дунд vеэс эхлэн хаших болсон Кратер "эх орны" заншилдаа илэрхийгээр vнэнч хэвээр байсан ба засаг тєрийн тэргvvнийг дэмжих явдал єєрийнх нь vvрэг гэж vздэг хэдий ч Александрыг ухаангvй дууриан дагахыг хvсээгvй бололтой.
Александр ерєнхийдєє цэргvvдийнхээ болон тэдний удирдах бvрэлдэхvvний сэтгэл санааны байдлын тухай сайн мэдэж байсан бєгєєд энэ нь тvvнд маш их тvгшvvр тєрvvлж байлаа. Тэрээр єєрийн "нєхдийн" санаа бодлыг мэдэхийн тулд тэдний захидлуудыг уншиж хянадаг болов. Гэсэн хэдий ч єєрийг нь хєнєєх хуйвалдааныг Александр цэлмэг тэнгэрээс буух аянга мэт хvлээн авчээ. Хуйвалдаанд оролцогч Димн гэгч хэтэрхий чалчаа этгээд дурлалт бvсгvй Никомахт хуйвалдаан болох гэж буй тухай хэлснээс болж энэхvv нууц задарсан байна.

Димн сайн гэр бvлээс гаралтай хэдий ч хvндтэй байр суурь эзлээгvй байсан аж. Димн Никомахт хэлэхдээ, 3 єдрийн дараа Александрыг хороосон байх ба тэр єєрєє энэ хэрэгт эр зоригтой язгууртан эрчvvдийн хамт оролцоно гэжээ. Ятгалга, сvрдvvлэг хэрэглэн айсан Никомахаас дуугvй байх, эл хэрэгт хамтрах амлалтыг нь Димн авав. Гэвч Димнтэй уулзсаныхаа дараа Никомах шууд ах Кебалинд очоод бvхнийг хэлжээ. Ах нар нь хуйвалдагсад муу зvйлд сэрдэхээс хамгаалан Никомахыг асарт vлдээхээр тогтов. Кебалин хааны цацарт орох эрхгvй байсан тул хэн нэгэн тvvнийг хаанд бараалхуулахыг хvлээн vvдэнд нь зогсч байлаа. Тэр удаан хvлээсний эцэст Александрын дэргэд саатсан Филотатай тааралдав. Кебалин тvvнд бvхнийг дэлгэрэнгvй єгvvлээд энэ тухай хаанд хурдан дуулгахыг хvслээ.
Филота дахин хаанд бараалхсан боловч хуйвалдааны тухай огт дурссангvй. Vдэш нь Кебалин хааны цацрын vvдэнд Филотатай тааралдаад хvсэлтийг нь биелvvлсэн эсэхийг асуув. Александрт тvvнтэй ярилиах цаг байгаагvй гэдгээр Филота шалтаг заажээ. Маргааш нь энэ байдал дахин давтагдлаа. Филотагийн байдал Кебалинд сэжиггэй санагдсан тул тэрээр хуарангийн захирагч Метронтой уулзахаар очив. Метрон Кебалиныг нуучихаад энэ vед халуун усны єрєєнд байсан Александрт єєрийн мэдсэн зvйлийг бvгдийг нь хэлжээ. Александр тэр дороо Димныг баривчлуулахаар бие хамгаалагчдаа илгээж, харин єєрєє Кебалиныг биечлэн байцаахаар хуаран руу явав. Тvvнээс мэдэж байсан бvхнийг нь сонссоныхоо дараа Никомах хуйвалдааны талаар хэлснээс хойш хэд хоног єнгєрснийг асууж 3 дахь єдєр нь хэдийн болсон гэдгийг дуулаад муу vйлд хардаж сэрдсэнээсээ болоод Кебалиныг єєрийг нь баривчлахыг тушаалаа. Кебалин мэдээж, хийгдэх гэж буй муу vйлийн тухай сонсмогцоо Филотад хэлэхээр яаравчилсан тухайгаа хэлэв.

Филотагийн нэрийг сонсмогц Александр болгоомжлох болсон байна. Тэр Кебалинаас Филотад хэлсэн vv, vгvй юу, тvvнийг хаанд бараалхахыг шаардсан уу, vгvй юу гэж давтан давтан асууж, асуух бvрдээ тийм гэсэн хариултыг авч байлаа. Эцэст нь Александр гараа дээш нь єргєєд хэзээ нэгэн цагт ойрын хамтран зvтгэгч нь байсан Филотагийн ач тус мэддэггvй тухай тэнгэрт гомдоллов. Энэ vед Димн амиа хорлосон, эсвэл тvvнийг баривчлагсад амийг нь хороосон уу, аль нь бvv мэд. Димныг vхэх гэж байхад Алесандр тvvнээс "Чиний эсрэг би ямар муухай vйл хийсэн билээ? Македоныг захирахад Филота надаас юугаараа илvv юм?" хэмээн асуусан гэдэг. Гэсэн ч тэр єєрийн асуултандаа хариулт авч чадсангvй.
Александр Филотагийн нэрийг сонсох тэр мєчид л Филота болон тvvний эцэг Парменион нарын хувь заяа шийдэгдсэн байжээ. Цаашдын бvх шvvлт Филотагийн эргэн тойронд тєвлєрєн явагдав. Александр Парменионыг хаант засгийг туйлшруулахгvйг эрмэлздэг хамгийн нєлєєтэй язгууртнуудын нэг, манлайлагч гэж vздэг байжээ. Гэхдээ тэр хоёрдагч vvрэг гvйцэтгэж байсан. Хуйвалдаан илрэх vеэр армиас хол, Мийдэд байсан аж. Парменионы хvv Филотагийн биеэ авч явсан байдал Александрын дургvйцлийг тєрvvлэн бодлогошролд оруулав. Филотагийн ярьж явдаг дараах яриа тvvний амраг, Пиднагаас ирсэн Антигона гэгч эмэгтэйгээр дамжин Александрын сонорт хvрчээ. Тэрээр бvх ялалтыг Парменион, Филота хоёр л авчирсан, зєвхєн тэдний ачаар л Александр гэгч энэ бяцхан хvv хаан болсон.

"Хэрэв Парменион байгаагvй бол тэр Филипп яах ч байсан юм? Хэрэв Филота л ингээгvй бол энэ Александр яах байсан юм? Хэрвээ бид хvсээгvй бол энэ могойнууд, энэ Аммон хаана байх байсан юм?" гэхчилэн Филота асууж байлаа. Парменионы хvv, нэр алдарт дуртай Филотад шинэ чиглэлд єширхсєнєє нуух нь хамаагvй хэцvv байсан. Эцгээсээ догшин зантай, улс тєрд дуртай тэрбээр ямар ч байсан хамгийн явцуу хvрээнд уур хилэн бий болгов. Бас Филота Александр болон тvvний ойр дотныхны дэргэд дуугvй байлаа ч тvvний янз байдал бvхэнд ойлгомжтой байдаг. Мєн тvvний хэлснийг хаанд ховлогсод ч дутагдалгvй байсангvй. Александр Филотагийн арми дахь нэр хvнд, тvvний эцгийн гавъяа зэргийг нь бодоод олон жилийн турш тэвчсэн билээ. Даарийг vхсэний дараа зєрчилдєєн хурцдахад язгууртны морьт хороог даргалж байсан Филота улам бvр тэвчихийн аргагvй болсон. Тэр лагерьт эцгийнхээ орыг эзлэн Филиппийн уламжлалыг даган дэлгэрvvлэгч болсноор язгууртнуудын хvрээнд ихээхэн дэмжлэгийг олсон гэдэг нь эргэлзээгvй. Эцсийн дvнд энэ хvн хамгаас аюултай нэгэн байжээ. Филотагийн Каллисфентэй ярьсан яриа байдаг. "Афинд хэнийг илvvд vзэж байна?" хэмээн Филотаг асуухад: "Хоёр дарангуйлагчийн нэгийг алж, дарангуйллыг устгасан учраас Гармодий, Аристогитон нарыг л илvvд vзэцгээж байна" гэж Каллисфен хариулжээ.
"Дарангуйлагчийг алсан хvн грекийн аль нэгэн хотод аврагдан vддэж чадах уу?" гэж Филотаг асуухад "Бусад хотуудад ч vгvй ч байж магад, гэхдээ афинчуудын дунд тэр нуугдаж чадна. Тэд чинь Гераклын хvvхдvvдийн тєлєє Элладын дарангуйлагч байсан Еврисфейн эсрэг хvртэл дайтсан шvv дээ" хэмээн Каллисфен хэлэв. Энэ яриаг арай ч зохиогvй биз. Энэ хоёрын аль аль нь Александрын бодлогод маш дургvй байсныг тооцвол хэр зэрэг тааламжтайгаар Александрыг хєнєєхийг хvсч байсныг тєсєєлж болох л юм. Дарангуйлагчийг хороосон хvмvvст хєшєє босгон дурсгалыг нь хvндэтгэдэг Афин нь Александрын дайсан байсан бєгєєд Македоны хааныг хєнєєвєл жинхэнэ нуугдаж болох газар нь Афин гэдгийг Каллисфен хэлсэн байж болох юм. Филота хуйвалдааны тухай хаанд дуулгахыг хvсээгvй нь тэр ямар ч тохиолдодд Александрыг vхсэний дараа нєхцєл байдлыг єєртєє ашигтайгаар эргvvлэх бодолтой байсантай холбоотой.

Димныг vхсэний дараахан Александр Филотаг дуудан ирvvлээд гэм буруугаа няцаахыг санал болгосон. Харин Филота бvхнийг тоглоом шоглоом болгохыг оролдон Кебалин тvvнд завхай Никомахын vгийг дамжуулсан боловч тэр ийм єчvvхэн амьтанд итгээгvй бєгєєд хэрэв энэ ярианы талаар хэлэх юм бол тvvнийг шоолон инээлдэх болно гэж бодсон тухайгаа хэлжээ. Александр тайлбарыг сонсч байгаа мэт дvр vзvvлээд тvvнийг гарсны дараа шууд "нєхдєє" дуудсан байна. Ингэхдээ Филотаг оролцуулсангvй. Никомахыг байцаасны дараа Филотагийн хэргийг хэлэлцэв. Парменион, тvvний хvvг нь зайлуулах бодолтой, саяхан Парменионы орыг эзлээд байсан Кратер гол яллагч нь байжээ.
Зєвлєгєєнд оролцогчид Филотаг хуйвалдааныг зохион байгуулсан,эсвэл хуйвалдааны оролцогч нь байсан гэж vзээд мєрдєн байцаалт явуулахаар шийдвэрлэжээ. Зєвлєгєєн дээр яригдсан бvхний тухай юу ч ярихгvй байхыг Александр тушаалаа. Маргааш нь аянд явахаар зарлаж, Филота юу ч болоогvй юм шиг хааны дайллаганд уригдсан ба Александр ч тvvнтэй нєхєрсгєєр ярилцаж байв. Энэ vед лагерийн бvх гарц, замыг цэргvvд эзэллээ. Шєнє дунд хааны цацарт тvvний "найз" Гефестион, Кратер, Кен /Филотын хvргэн/, Эригий нар, мєн тvvнчлэн бие хамгаалагчдын отрядын Пердикк, Леоннат нар хvрэлцэн ирцгээв. Александр єєрийн "нєхрийг" баривчлуулахаар Дейномены хvv Атарийгийн удирдлаган дор 300 хvнтэй отрядыг илгээжээ. Филотаг орондоо байхад нь барьж, хvлээстэй, толгойг нь битvvлсэн тvvнийг Александрын цацарт аваачлаа. Маргааш нь Александр Филотагийн хэргийг Македоны заншил ёсоор цэргийн шvvхээр оруулахаар шийдэн бvх цэргээ зэвсэгтэй нь ирvvлэхийг тушаав. Энд Александр шууд л Парменион, Филота нарыг хуйвалдаанд буруутгалаа. Аминта, Кен нар ч тэднийг мєн буруутгав. Эцэст нь Филотад vг хэлэх боломж олгов. Никомах, Кебалин нарын хэн нь ч хуйвалдаанд оролцогсдыг нэрлэхдээ тvvнийг дурьдаагvй боловч Филота єєрийгєє зєвтгєх боломж олдсонгvй. Тэрээр єєрийн дуугvй байгаа явдлаа хангалттай тайлбарлаж чадаагvй байна.

Уурлаж хилэгнэсэн цэргvvд тvvнийг цаазлахыг шаардаж байлаа. Гефестион, Кратер, Кен нарын шаардлагаар шєнє нь Филотаг тамлажээ. Аймшигтай харгис хэрцгий байцаалтын vеэр Филота бvр Египтэд Александрыг тахин шvтэх тухай зарлан тунхаглах vед Парменион болон Гавгамелын тулаанд амь vрэгдсэн Гегелох нар III Даарийг устгасны дараа Александрыг алахаар тохиролцсон, тэгээд Филотаг хуйвалдаанд оролцохыг албадсан гэж мэдvvлсэн байна. Тамлуулж байж хэлсэн тvvний мэдvvлэг хэр vнэн зєв болохыг одоо шvvн тунгаах боломжгvй юм.
Филотад тулгасан гэм бурууг Плутарх "Бєєн гvтгэлэг" гэж нэрлэсэн. Гэхдээ болох гэж буй дайралтын тухай мэдээлээгvй нь Филотаг сэжигтэн болгож, тvvний эцэг Парменионыг хvvгийнх нь хамт буруутгаж, тэднийг устгах гэсэн Александрын хvсэл биелэх боломж олгожээ. Тамлах vед Александр єєрийн биеэр байж, цєхрєнгєє баран орилж, Гефестионоос єршєєн хэлтрvvлэхийг гуйх Филотагийн мэдvvлгийг хєшигний цаанаас сонсон хэвтэж байсан ажээ. Тэр ч бvv хэл, Александр "Филота чи аймхай хулчгар байж ийм хэрэг єдvvлж зvрхэлнэ гэнэ ээ?" гэж дуу алдсан гэдэг.

Хааны алуурчинд тамлан зовоолт хангалтгvй санагдсан бололтой, тэрээр єєрийн дайсныг vг хэлээр мєн доромжилж байжээ. Маргааш єдєр нь цэргийн цуглаан дээр єєрєє явж чадахгvй болсон Филотаг авчран, мэдvvлгийг нь уншиж сонсгов. Vvний дараа хамтран оролцогч Деметрийг мєн цэргийн шvvхэд танилцуулсан байна. Деметрий харин бvгдийг vгvйсгэн, тvvнийг тамлахыг шаарджээ. Зовж шаналсан Филота Деметрийг хуйвалдаанд оролцсон эсэхийг мэдэхээр алуурчид єєрийг нь дахин тамлах байх хэмээн айхдаа холгvй зогсч байсан Калис гэгчийг дуудав. Айсан Калис очихоос татгалзахад Филота "Деметрий худал хэлснээс болж намайг дахин тамлахыг чи vзэх гээ юv?" гэхийг бvгд сонслоо.
Энэ байдал бvх нийтийн анхаарлыг татав. Калис айсандаа хувхай цайн дуу нь гарахаа болилоо. Урьд нь тvvнийн нэрийг хэн ч хэлээгvй ба эргэн тойрон байсан македончууд Филотаг гэм зэмгvй нэгнийг буруутгаж байна гэж бодох дєхєж байтал гэнэт Калис тэвчсэнгvй, Деметрий тэр хоёр Александрыг хороох гэж байсан хэмээн хэлжээ. Цэргийн цуглаанаас гэм буруутнууд болон Филотаг Македоны заншил ёсоор цаазаар авах ял оноож, жад чулуугаар шидлэв. Тэдний дараа 3 жил хоригдсон Линкестийн Александрыг мєн цаазаллаа. Филотатай нєхєрсєг харьцаатай байсан, Александрын эсрэг хуйвалдаанд оролцсон хэмээн буруутгаад байсан Андромены хvv Аминтаг цагаатгаж хорионоос суллав. Парменионы учрыг олох ажлыг зохион байгуулахыг Александр цэргийн хєгшин даргын хамгийн дотны найз Полидамантад даалгажээ.

Хоёр арабын хамтаар Полидамант тэмээгээр 11 хоногт цєлийг гатлаад шvvгдэгчийг цаазлах тушаалыг Мийдэд хvргэсний зэрэгцээ Парменионд хоёр захидал авчирсны нэг нь хаанаас, нєгєє нь Филотагаас ирсэн мэт хэлсэн байна. Євгєнийг хvvгээсээ ирсэн гэх захидлыг уншиж байх хооронд Македоны цэргийн дээд дарга нарын нэг, Кены ах Клеандр тvvнд илдээ дvрээд дараа нь хоолойг нь огтлов. Бусад нь тvvнийг илдээрээ хатгаж цавчиж эхэллээ. Парменионы толгойг Александрт явуулжээ. Парменион, Филота нар болон хуйвалдааны бусад оролцогсод, мєн Линкестийн Александрыг устгаснаар хаан єєрийн зорилгын зєвхєн нэг хэсгийг биелvvлэв. Тэр эсэргvv нарыг дарж айлгасан хэдий ч энэ нь тvр зуурынх байлаа.
Парменион, Филота нарын vхэл армид Александрын хувьд таагуй яриа гарахад хvргэв. Шийтгvvлсэн хvмvvсийг єрєвдсєн хvн цєєнгvй байлаа. Линкестийн Александрыг цаазаар аваачсан явдал нь тvvний тєрєл, Македоны амбан Антипатраг хааны дайсан болгов. Энэ явдалд дургvйцснийг нь захидлыг нь давхар шалгаж байж мэдсэн Александр тэдгээр цэргvvдээс торгуулийн салбар шиг нэг хэсэг байгууллаа. Энэхvv хэсгээс гарахын тулд цэргvvд онцгой гавъяа байгуулж байсан хэдий ч тэдний санаа бодол єєрчлєгдсєнгvй. Македон. Христийн тооллын ємнєх 330 он.

Александер цааш үргэлжлүүлэн байлдан дагуулахыг хүссэн боловч 7 жилийн аян дайнаас цэргүүд залхаж эхэлсэн байна. Энэтхэгт маш хүнд нөхцөлд дайнаа өндөрлөөд Вавилоноор дамжин Александерияд хүрчээ. Александерын байлдан дагуулалт нь өрнийн улсууд ялангуяа грек ертөнцийн ертөнцийг үзэх үзлийг газар зүйн хувьд тодорхойлсон гэдэг.МЭӨ 323 оны зун гэнэт нас баржээ. Түүний үхлийн шалтгааныг өвчин эсвэл хортой дарс уусанаас болсон гэж тайлбарладаг. Ямар ч байсан амьдад нь үнэнч түүний нөхдөөс үхсэнийх нь дараа шууд оршуулах сэтгэлтэн байгаагүй билээ. Александерын өв залгамжлагчаа амжиж хэлж чадаагүй нь түүний эзэнт гүрнийг бутаргасан өвөр хоорондын дайнд хүргэсэн юм.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Аттила

АТТИЛА (406-453) Дорнод болон Өрнөд Ромын эзэнт гүрэн бүхий л түүхийнхээ туршид хүннү омог, түүний дайнч удирдагч шиг сүрхий дайсантай тэр бүр тулгарч байгаагүй ажээ.

Аттила бол олон тооны нүүдэлчин омгуудын захирагчийн удмаас гаралтай хүн байсан хийгээд өвөг эцэг Ругийг (Ругилы) өөд болсны дараа ах Бледатай хамт, алс Ижил мөрний зүгээс Паннонид (өнөөгийн Унгар) нүүдэллэн ирж суурьшсан хүннү омгуудын хааны эрх мэдлийг өвлөн авчээ. Уг газар нутгийг Өрнөд Ромын эзэнт гүрнээс хүн амтай нь цуг өвлүүлэн өгсөн байв. Тэр үед нэг улсыг хоёр хаан хамтран захирах явдал цөөнгүй гардаг байсан ба нэг нь иргэний ажил хэргийг эрхлэн явуулж нөгөө нь цэргийг хэргийг удирдан чиглүүлдэг байлаа. Хөрш орнууд ялангуяа христос шашинтан улс орны газар нутгийг байлдан дагуулах хүсэл бүхий залуу хаан Аттилад төрөлхийн морьтон хүннү омгуудын цэргийг удирдах үүрэг ногджээ. Гэвч улс орноо хамтран захирагч төрсөн ахаа тээршааж 445 онд түүнийг алж хүннү омгуудын хаан, цэргийн жанжин болжээ.

Аттила бүх эрх мэдлийг гартаа авмагц хөрш зэргэлдээх "будүүлэг" ард түмнүүд болох остгот, гепид, тюренгинц, ругий, славян, хазар гэх мэт Зэрлэг хээр талд оршин суудаг болон Дунай мөрний эрэг дагуу суудаг омгуудыг довтлон эзэлж улсдаа нэгтгэж хүчирхэг хаан боллоо. Эдгээр олон омог хамгийн гол нь нийтлэг дайсан болох Ромын хоёр эзэнт гүрний эсрэг хамтран тэмцэх зорилгоор хүннүчүүдтэй цэргийн холбоонд сайн дураар нэгдэж байв.

Христос шүтлэгтэй ертөнцийн хойд хилийн залгаа нутагт "бүдүүлэгчүүд"-ийн хүчирхэг улс бий болж цэргийн аюул айсуйг Константинополь, Ром хотуудад сайтар ойлгож хил залгаа Дорнод Ромын эзэнт гүрэн нийслэл Константинополь хотыг тойруулан "Феодосевийн хэрэм" гэж нэрлэгдсэн том хэрэм шинээр барьж Дунай мөрний эрэг хавиар олон цайз босгожээ.
Хүннүчүүдийн хаан өнөөгийн Токай хотоос холгүй орших Дээд Унгарын нутагт өргөөгөө байрлуулж чухамдаа эндээс Төв Европийн нутагт дан ганц зэвсгийн хүчээр эзэгнэж байсан асар нутгаа захиран сууж байв.

ХI зууны үеийн готын түүхч Иордан, ромын түүхч Приск нар Аттила хааны нийслэлийн тухай ийн бичиж үлдээжээ. "Суурингийн модон хэрэм дотор ороход эртний ромын хийцийн гуанзууд, олон тагт бүхий багануудтай сууцны байшингууд сунжран оршино. Суурингийн төвд орших ордны талбайг тойруулсан өндөр хашаа байна. Асар уудам газар нутаг эзэмшдэг Аттила хаан булаан авсан тансаг гоё хотуудаас энэхүү баргар сууринг илүүд үзэж энд л байнга суудаг байв." гэжээ.
Аттила хаан 443,447-448 онуудад Дорнод Ромын эзэнт гүрэн рүү хоёр удаа довтолгоон хийж Доод Мизи, Фраки, Иллири зэрэг мужууд, Балканы хагас арлыг эзэлж нийслэл Константинополь хотод тулан очжээ. Дорнод Ромын эзэнт гүрний хоёрдугаар Феодосий хаан халдан түрэмгийлэгчдийн довтолгооныг барьж дийлэхгүй гэдгээ ойлгож хүннүчүүдэд жил бүр 2100 фунт алтны татвар өгч байх амлалт авч Дунай мөрний доод хэсэгт орших Даки мужийг "бэлэглэж" байж эсэн мэнд мултарчээ.

Аттила хааны удирдсан талын хүннү омгийн дайралтын тухай домог яриа өргөн тархжээ. Саад тааралдахад тойрч гарч дайсны ар талд гэнэт гарчихсан байна, хүннүчүүдийн морин цэргүүд хар хурдаараа давхиж дайсан руу сум дараалан тавьж үймээн бужигнаан үүсэхэд сая уулгалан дайрна.
Хоёрдугаар Феодосий хааныг нас барсны дараа хатан хаан болсон Пульхерия, түүний нөхөр хоёр хүннүчүүдэд алт зэрэг татвар төлөхөөс татгалзаж байгаагаа мэдэгдэж нийслэл хотоо хамгаалах зорилгоор мужуудаас цэрэг татаж байлдаанд бэлтгэж эхлэжээ. Аз болоход Аттила хаан Өрнөд Ромын эзэнт гүрэн рүү харц хандуулж тэднийг эс тоожээ.
Төрсөн эгч Гонорияг нь хатнаа болгон өгөхийг гуйхад Өрнөд Ромын эзэнт гүрний гуравдугаар Валентиан хаан татгалзсаныг далимдуулан хүннүчүүд тус улсад халдав. Өөр нэг хувилбараар бол Гонория бүсгүй хатан нь болох хүсэлтээ илэрхийлэхэд Аттила төрсөн ахаас нь төрсөн эгчээ хатнаа болгохоос гадна хуримын инж болгож улсынхаа тал нутгийг таслан өгөхийг шаарджээ. Энэ зуур Валентиан хаан хүчирхэг армитай вестготуудын нэгдүгээр Теодорих хаантай удаан хугацааны гэрээ байгуулж хүчээ зузаатгаж амжжээ.

Аттила хаан тэр гэрээний тухай мэдсэн ч айсангүй, 451 оны эхээр Паннони мужаас өрнө зүг рүү аян дайнд мордов. Хүннүчүүд холбоотон омгуудтай хамтран уулгалан довтолж өнөөгийн герман улсын нутгийг богино хугацаанд эзлэж Рейн мөрнийг амжилттай гаталж Галли оров. Зам зуур тааралдсан бүх хот, тосгоныг галдан сүйтгэж балгас болгон хувиргаж байлаа.
Хүннүчүүдтэй хээр талд халз тулан байлдахаас эмээсэн нутгийн удирдагчид нүүдэлчин омгийнхны довтолгооноос хот цайзын зузаан хэрэмний дотор нуугдаж юм уу гүн ойд хоргодож амь аврагдана. Тиймд хол давуу морин цэргийн гэнэтийн дайралт хийх тактик баримталдаг Аттила хаан хот цайз, феодалуудын шилтгээнийг бүслэлт хийж цаг алдахыг хүсэхгүй, тойрч цааш хурдавчлан давшина. Гэхдээ хүннүчүүд цайз хэрмийг дайран эзлэж байсан удаа бий. Өрнөд Ромын эзэнт гүрэн рүү хийсэн аян байлдааны хугацаанд Трир, Мец, Аррас зэрэг олон тооны цайз хотыг булаан авчээ.

Хүннүчүүд Орлеан хот руу дөхөн ирж бүслэлт хийх үед хориглолт хийсэн хотынхонд туслахаар гуравдугаар Валентиан хааны жанжин Аэций, Вестготын хааны армиуд нэгдэн ойртон тулж ирэхэд Аттила хаан ар талаасаа цохилт ирэхээс урьдчилан сэргийлж хотын бүслэлтийг зогсоож арагшаа ухарч Каталуаны хөндийд орших Труа хотын ойролцоо буудаллаж шийдвэрлэх байлдаанд бэлтгэнэ.
Жанжин Аэций, нэгдүгээр Теодорих хааны нэгдсэн арми Марны голын эрэг дээр ирж буудаллаж Каталуаны өргөн талд дэлхийн түүхэнд мөнхөрсөн алдарт тулалдаан 451 онд болжээ. Байлдааныг хүннүчүүд морин цэргийн дайралтаар эхэлж нум сумаар суман мөндөр буулгаж холбоотны армийн баруун жигүүр, төв хэсгээр давшсан ч ширүүн хориглолтод тулж зогслоо. Холбоотны армийн баруун жигүүрт байрлаж байсан вестготууд байлдааны ид үед сөрөг давшилт хийж хүннүчүүдийг бут ниргэсэн ч тэдний хайртай нэгдүгээр Теодорих хаан алагджээ. Аттила хаан морь, цэргийн их хохирол амсаж аргагүйд тулж ухарлаа. Холбоотны арми ялагдал хүлээхээс эмээж ухарч байгаа дайсныг мөрдөн хөөсөнгүй. Аттила хаан ч бүрэн ялагдал амсаж магадгүй хэмээн болгоомжилж Галлийн нутгаас холдож Рейн мөрнийг гаталж хээр тал руу оджээ. Хүннүчүүд дараа жил нь 452 онд Өрнөд Ромын эзэнт гүрэн рүү дахин аян дайн өдөөж хилийн бэхжүүлсэн шугамыг сэтэлж Умард Италийг түйвээж Аквили хотыг сүйтгэж худалдаа арилжааны баян Милан хотыг булаан авч Ром хотод тулж ирэв.

Аттила хаан хориглолт шургуу хийсэн ч хүч хомс Мөнхийн хот руу шууд дайрсангүй, хотыг бүслэн бууж өгөхийг тулган шаардав. Гэтэл цэргийнх нь дотор халдварт өвчин гарч цэргийн тоо нь эрс багассан, тэрчилэн Апенинний хойг дээр өлсгөлөн гарснаас хүннүчүүд Италийн нутгаас аль болох түргэн гарч явахыг яаравчилж байгааг огт таамаглаагүй гуравдугаар Валентиан хаан, Ромын нэгдүгээр Лев хамба лам нар асар их мөнгө төлж байж хотоо авч гарчээ.
Тавьсан зорилгоо биелүүлсэн Аттила хаан тэр даруй Итали нутгийг орхин гарч Паннонид унгарын тэгш тал хүрч холбоотнуудаа тараан явуулж дахин аян дайн хийх бэлтгэлээ базааж гарчээ.
Хүннүчүүдийн Итали руу хийсэн аян дайны үр дүнд дэлхийн хамгийн сайхан хотуудын нэг болох Венеци бий болжээ. "Бүдүүлэгчүүд"-ийн дээрэм тонуулаас дайжин зугтсан Умард Италийн оршин суугчид Адриадын тэнгисийн хойд хэсэгт ирж сууршиж Венеци хотын суурийг тавьжээ.
Аттила хаан Галли нутгаас Паннони хөндийд ирж сууршиж Бургундаас гаралтай Ильдико нэртэй үзэсгэлэнт бүсгүйг хатнаараа өргөмжилсний дараахан нь өөд болжээ. Хаан ширээнд санаархагч түүнийг алсан, тэрчилэн бургундын ард түмнийг үгүйрүүлэн хоосруулсны нь өшөөг авч хатан нь түүнийг цааш харуулсан тухай домог яриа бий ч чухам хэрхэн амь хураасан тухай бодитой нотолгоо одоо хэр алга байна.

Аттила хаан нүд анисны дараа олон тооны хөвгүүд нь хоорондоо булаацалдсанаас морин цэргийн хүч нь суларч нэрмээс болж омог хоорондын дайн байлдаан эхэлж хорин жилийн дараа Хүннүгийн хүчирхэг гүрэн задран мөхжээ. Хүннүгийн олонх омог аймаг Хар тэнгисийн эрэг хавиар сууршиж Дунай мөрний доод хэсэгт орших хэдэн омог нь Византийн эзэнт гүрний эрхшээлд оржээ.
Аттила бол байлдааны үед морин цэргийн маневрыг чадамгай хийдэг, нум сум харвагч морин цэргүүдийн дайралтаар цэргийн хүчээ гамнадаг цэргийн гарамгай жанжин байлаа. Түүний удирдсан армийн цэргүүд бүх шаардлагатай эд зүйлээ мориндоо авч явдаг, ачаа хөсөггүй явдаг байсан болохоор түргэн шилжилт хийж гэнэтийн дайралт хийх боломжтой байжээ. Аттила хатан зориг, шийдэмгий зан чанараараа өөрийн цэргүүд төдийгүй холбоотнуудаа зоригжуулж нэгэн зорилгод чиглүүлж чаддаг гоц авьяастай удирдагч байжээ.

Аттила бол христос шашин шүтдэг ард түмнүүдийг хүйс тэмтрэх аян дайн хийхэд бүхий л амьдралаа зориулсан харгис хүн гэж дийлэнх түүхч үздэг боловч цэргийн жанжны хосгүй чадварыг нь бүгд хүлээн зөвшөөрдөг юм.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...