Jack Weatherford ni Minnesota mujiin Macalestar Collegiin ugsaatnii zui, hun sudlaach professor bugeed Indian Givers, Native roots, Savages and Civilization, The history of MOney zereg nom bichjee. (Ene america erdemtenii mongol ner BiderBor)
1. Номийн товч тайлбар.
Дэлхийн улс орний хил хязгаар, улс тур, гун ухаан, technology, байлдах урлаг, худалдаа, хувцас, урлаг, уран зохиол, хэл соёлийн хурээнд Chinggis хаан, Монголийн их гурний улдээсэн нулээ маш их. Энэ номонд нэгэн суу билэгт хун дэлхийн учуухэн унцэгээс (бор гэрээс)эхлэн Дэлхийн их гурнийг байгуулж орчин уеийн тvvхэнд мурээ хэрхэн улдээсэн унэхээрийн гайхамшигт унэн бодит туухийн талаар угуулэх болно. Чингис хаан гэхээр л бидний тархинд алуурчин, цуст яргачин, иргэншсэн хугжилтэй нийгмийг устгасан зэрлэг нуудэлчин, моритоний тухай тусээлдэг. Гэвч vнэндээ бол Чингис хан Азийн соёлийг Europ-ii сєёлтєй холбон oгч ул тoсээлэгдэм шинэ тэчнєлєги, хvдалдаа, оюн санааний урийг тариж угчээ. Чингисийн онгон нутгийг эрэн хайх аз тохиосон Профэссєр Жацк Вэатхэрфєрдийн бутээлд Chinggis хааний гайхамшит туухээс, тууний хожмийн залгамжлагчид, тэдний байлдан дагуулал, дэлхийг хэрхэн уурчилсэн талаар бичсэн. Chinggis хаан буслэн цохих, хурдтай дайралт, байлдааний урлаг, зэвсэгийг гайхамшигтaiр ooрчилэн хvвсгаж, талийн нуудэлчин Монголчууд Азийг эзэлж, Исламийн ертэнцийг мoхээж, Europe-iig донсолгож чаджээ. 100000 цэрэгээс хэзээ ч хэтрээгvй Chinggis хааний удирдсан Монголийн цooхэн цэрэгт арми Ромийн эзэнт гvрний 400 жил болж эзэлсэн газар нутаг улс орноос ч илуу ихийг ердoo 25 хан жилд эзэлжээ. Сибирээс Энэтхэг, Виэтнамаас Унгар, СОлонгосоос Балкан хуртэлх аугаа уудам нутгийг эзэлсэн Монголийн их гурэн дэлхийн газар зургийг ахин шинээр уйлдэж, саланги тусгаар хаант улсууддиг нэгэн шинэ ертэнцэд аргамжиж чадсан тухай oгуулсэн. Зохиолч цааш нь Монголчууд байлдан дагуулалийн мастэрvvд тудийгуй эзэнт гурнээ тогтоон барихдаа ухаалаг, тасралтгуй бодлого явуулсан суу билэгтнvvд байв гэжээ. Ямар ч oнцэгээс харсан Chinggis хаанийг хэмжих хэмжvvр нь туунийг хийж бутээсэн зуйл болно. Chinggis хаан цоо шинээр сэтгэгч удирдагч, хучтэй захиргаа хуулийн дор маш олон гурнийг зангидсан анхний хосгуй удирдагч бугээд шашний эрх чулээ, сvргvvлй соёлийг уусгэх, дипломот ёсийг тогтоон, хун ардийг эрх чулээтэй болгон, худалдааний шинэ замийг нээсэн. Тyуний бутээсэн худалдааний зам нь ашигтай зах зээлийг бутээн, шинэ тэчнєлєги, шинэ мэргэшил, шинэ санааг угсэн. Монголчууд дэлхин туухэнд анх удаа цаасан мунгийг, шуудангийн уйлчилгээг анх нэвтрvvлж, ном хэвлэх, vхэр буу, луужин г.м тэчнєлєгийн хувисалийг хийсэн. Мoнгoлчvvд ундэснийи хоол хунсээ хэрэглэн, хувцас, умдийг хэрэглэх соёлийг дэлхийд тараасан. Монголчууд дэлхийн туухийн гол цаг хугастаанд амидралийн шинэ замийн уран барилгачид байжээ. Харгис хэрцгий, бичиг усэггvй хэмээгдэхээс уур цолгуй Chinggis хаан, нуудэлчин Монголчуудийн унэн тvvхйиг Jack Weaterford унэнээр нь уудлан бичжээ. Гvйвvvлсан унэн туухийг засан залруулсан Унгэ гялбаа цацруулсан энэхvv бутээл нь аугаа их удирдагч, тууний алдар суу, тууний эгэл даруухан унэн дур турхийг харуулсан. Одогийн бидний орчин цагийг хэрхэн Chinggis хаан бутээснийг дахин эргэж шинээр харахийг Weatherford-iin бутээл уриалан дуудаж байна.2. Монголийн залуу vеийхэнд захих ни:
Амин Монголийн туухийг хамгаалан улдэхээр
Алтан амиа дураар золиослосон
Аугаа их ухаант мэргэдээ
Амид яваа насандаа хэзээ ч буу мартаарай. (Weatherford. Бидэнд сургамжтай захиас хэлжээ)
Энэхvv сур жавхлант эзэний нэр Чингис хан
Эрин зуундаа тэрээр алдар суугаа мандуулж
Энэ дэлхийн хаа ч туунээс ooр
Эгэл бухний шутээн угуй байлаа.
Orshil Heseg
Эрээд олохгуй Дэлхийг байлдан дагуулагч
1937 он. Олон зууний туршид эзэн Чингисээ бишрэн дээдэлж, хайрлан хамгаалж ирсэн унэн сусэгт лам нарийн нутаг Шанхийн хийдээс Саран голийн дагуу Chinggis хааний сунc узэгдсэнгvй. 1930 оний уед Сталинийг тахин шутэгчид лам нарийн соёл урлаг, сусэг бишрэлийн эсрэг удаа дараа турэмгийлэл уйлдэн Мoнгoлийн 30.000 ламийг алж хoнээсэн. Ээлж дараалан сум хийдийг суйтгэн тонож, лам нарийг буудан алж, гэлэнмаа нарийг доромжилон хучирхийлж, номийн сан, судар ном, урлагийн бутээлийг галдан шатаажээ. Эзэн Chinggis-iin сuнсээс аврал эрсэн лам нарийн ами насийг найдвартай хамгаалахаар Улаанбаатарт хомороглон баривчилж авчирав. Гэвч тэд хэзээ ч эргэн ирсэнгvй... Тoв Азийн гyнд зуунаас зуун дамжуулан Мoнх тэнгэрийн хvчин дор хар, цагаан сулдэт цугаа дээдлэн ирсэн талийн малчин баатрууд. Chinggis хаан цагаан мориний суулээр хийсэн цагаан сулдэт тугаа энхийн цагт хэрэглэж, хар мориний суулээр хийсэн хар сулдэт тугаа дайн дажиний уед хэрэглэж иржээ. Эзэн Chinggisийн Цагаан сулдэт туг туухийн уртад алга болж, хар сулдэт тvгаа Монголчууд хамгаалан улджээ. 16-р зуунд Chinggis хааний удам угсаа ундэр гэгээн Занабазар сулдэт тугаа шитэх зорилгоор Шанхийн хийдийг байгуулжээ. Энэ хийдийг залгамжилан суусан олон лам нар алуулж хар хар сулдэт туг эзэнгvй болов. \ Сулдэт тугаа хийх хожимоо дэлхийн талийг байлдан дагуулах монгол морид эзэн хаанд хангалттай байжээ. Балчир хуу, хожмийн их эзэн Chinggis бага насандаа доромжлол, ядуурал, ушээ авалт, мурдэн мушгэлтийн дvнд усч, амидралийн ухэл мухэлийн дунд бага насаа унгэрээж хатуу хэцvv амидралаас ер бусийн хар ухаанийг сурчээ. Бага насандаа дуугээ хунээж, дайсандаа олзлогдон, оргон зугатааж байжээ. Бага насандаа нохойноос айн уйлдаг хуу хожмийн дэлхийг дагуулсан суут хун болсон. Амидралдаа чингис хаан хоёр их нухэрлэл бутээсэн. Насан багийн унэнч нухэрлэл, идэр насний дайсан болдон Жамух, хожмийн их байлдан дагуулагчидийг туруулсэн насан туршийн хайрт хун Буртэ хатнаа олжээ.
Гoби, Шар мурнийг гатлан Хятад гурнийг байлдан дагуулж, Тyрк, Пэрсийг эзэлсэн. Chinggis хааний байлдааний шилдэг урлагийг эзэмшин, хунд зэвсэгт дайснаа хунгэн зэвсэг, хурд хучээр амархан дийлж байлаа. Chinggis хаан уурийн хумууст байлдах урлагийг заахийн хажуугаар эзэлсэн газар нутгаа уес уэед, єлєн зуунаар, гурван уедээ удирдан залах эрдмийг заажээ. 25 хан жилд Ромийн хучирхэг гурний 400 жилд эзэлсэн газар нутгаас ч илуу нутаг, гурнийг эзэлжээ. Нийт эзэлсэн улсийн тоо, эзэлсэн газат нутгийин хэмжээ, нийт хун амийн тоогоор дэлхийн туухэнд гарсан бусад байлдан дагуулагчидаас даруй хоёр дахин их байлаа. Монгол моритон баатрууд морин туурай хурэх газар, Номхон далайн хувээнээс Газарийн дундад тэнгис хуртэлх нvтгийн усаар моридоо усалж байжээ. Єргил уедээ, Монголийн их гурэн 11-12 сая хавтгай дурвэлжин газар нутгийг эзэлж, Африк тивээс илуу газар нутаг, Хойт Амэриц, Цанад, Мэксиц, Каривийн орнуудийг нийлуулснээс ч илуу асар уудам нутгийг эзэлж оршжээ. Сибирийн хуйтэн тайгаас, Энэтхэгийн халуун бус, Виэтнамийн цагаан будаат нутгаас Унгарийн тариан талбай, Солонгосоос Балкан хуртэл тэлэн оршиж байжээ. (П.С. Гарахдаа ч ухэхдээ ч тэр эмээлээсээ хєвхєрдєггvй гандан буурахгуй хучтэй зуун мянгахан моритон) орчин уеийн газрийн зургаар бол 30 улсийг багтаасан, 3 тэрбvмйиг байлдан дагуулж чаджээ. 13-р зуунд Chinggis хаан дэлхийн газрийн зургийг ахин шинээр бутээлгэсэн. Тууний урлан бутээх ухаан нь хад чулуунд бус ундэстэндээ оршиж байв. Монголчууд Зуун Эvрєпийн олон тархай жижиг улсийдийг, Орос орнийг нэгэн цул гурэн болгон нэгтгэж, зУун Азид гурван уеийн туршид Хятад гурнийг нэгтгэн, удирдан залж их гурэн байгуулсан. Chinggis хааний Монголийн их гурэн олон иргэншсэн сєёлт улсуудийг нэгтгэн аргамжсан. 1162 онд Тэмvvжйн тvрэх уед энэ олон соёлт улсууд хурш зэргэлдээ vлсаа мэдэхгvй шахуу байлаа. Хятадийн тухай Эvрєп мэдэхгvй, Эvрєпийн тухай Хятад сонсоогуй байлаа. 1227 Chinggis хаан насан болох 65 хан жилд эдгээр улс гурнууд уур хоорондоо дипломат арга, худалдаа наймаагаар салахийн аргагуй холбогдсон байлаа. Тэрээр худалдааний татварийг багасган, эмч, багш, мургэлч, боловсролд зориулж байв. Chinggis хаан энэ єлєн улсад зориулсан нэгдмэл худалдааний чулээт бvсйиг уусгэн, тоо буртгэлийн хуули, олон улсийн шуудангийн сыстэмийг анх удаа бий болгожээ. Chinggis хаан баян тансаг амидарал, эд хурэнгэд шуналгуй, улс гурний амгаланг эрхэмлэн, ард тумэнд баялагийг тарааж байжээ. Чингис хаан мунх тэнгэрийн хучин дор нэгдсэн нэгэн хуулиар олон улсийин хуулийг бий болгосон. Тэр цагт Чингис хааний хуули ихэнх улс гурний захиаргчаас аваад энгийн хоничинд уйлчилж байжээ. Ууний тулд олон урвагч, дээрэмчинг устгаж байв. Тэрээр шашний эрх чулээг эрхэмлэн, олон ундэстэнг нэгтэж чаджээ. Chinggis хаан барицаанд авахаас татгалзан, тууний оронд дипломат ёсийг эрхэмлэн тvрйин алтан аргамжаар гурнээ энх амгалан байлгаж байв. Chinggis хааний Монголийн их гурнэн 150 жилийн турш цэцэглэн хугжсэн. Цаг хугацааний эрхээр их гурэн олон хуваагдсан ч хожмийн ур удам ни, жишээлэхэд Могулийн хаант улс Энэтхэгийг 1857 хуртэл захирч байва. Английн хучин ирж суулчийн хаан Бахадур (баатар)Шах (хаан) ИЙ, тууний хоёр хуу, ачийн хамт толгойг таслах алснаар Могулийн улс бурэн мvхжээ. Chinggis хааний удамийн Алим ханий улс, (Бухарийн эзэн) Узбэкстанид Оросийн хувисгал (1920) хуртэл оршижээ. Туух бол олонх аугаа их хумуусийн ухлээр, дуурэн. 33 насандаа Их Алэхандэр хаан Бабылонд алуулж, тууний хурээлэгчид нь гэр булийг нь устгажээ. Жули Зэсар залvvгаараа Ромийн сэнат нарт хорлогдон ухэж, Наполэєн Бєнапарт их байлдан дагуулалийнхаа дараа ганцаардан ухэж байлаа. Харин бараг 70 настай Chinggis хаан уурийн хайрт хумуусээрээ хурээлvvлэн алдар суутайгаа хамт амгалан мунхэд нойрссон. Плань Ди Царпинь туунийг аянганд ниргуулж насан ууд болсон гэж, Chinggis хааний ач хуу Хувалайн Монголийн их Юан хурэнд айлчилсан Марцо Поло номондоо Chinggis хаанийг шархнаас болж, зарим эх сурвалж туунийг хорлогдсон гэж бичжээ. Уур нэгэн домог бол Тангудийн хааний ид шидийн хучээр vхсэн гэх мэдээ бий. Бас уур нэг нь Тангудийн олзлогдсон хатан туунийг хорлосон гэжээ. Бор гэрт турэн ертэнцийг байлдан дагуулсан Chinggis хаанийг бас хаан гэртээ насан ууд болсон гэдэг. Их Чингис хаанийг насан ууд болсний дараа тууний ариун шарилийг турсэн нутагт нь залжээ. (П.С. ИСгэлэн мянган агтний тувэргээнд нойрссоон Chinggis хаан,Ингэн тэмээ уйлуулсан Халдашгуй онгон Дэлvvн болдог) Chinggis хаан магадгуй дэлхийн туухэн дэх байлдан дагуулагч нараас хамгийн олон гуурийг бутээсэн хун. Монголчууд тархсан газар нутагтаа худалдаа арилжааг нээхийн сацуу шинэ санаа мэдлэгийг дэлгэрvvлж явжээ. Монголчууд Гэрман уурхайчинф Хятадад, Хятад эмчийг Пэрсэд аваачсан улс. Парисаас Монголийн хуурай талд барилга бариулахаар тумэрчин авчирч, Англи язгууртанг гэгээрvлэх уйлд явуулж, Хятад хурууний хээг Пэрсэд улдээлгэж чадсан. Монголчууд Хятадад ЦХристийн сум барихийг санхуужуулж, Буддист сумийг Пэрсид, Муслим Коран сумийиг Орост бариулжээ. Дарийг бутээн, ухэр буу хийжээ. Chinggis хааний ач хуу Хубилай цаасан мунгийг анх дэлхийд гаргаж, бух хуухдэд ундсэн боловсрол олгох анхан шатний сургуулиудийг байгуулсан. Монголчууд 10 мянган жилийн цаг тооний бичгийг гарган маш унэтэй газрийн зургийг уйлдсэн. Эvрєпийн хаад, Ромийн Поптой Монголийн их гурэн харицаж байлаа. Шинэ тэчнєлєги, мэдлэг, санаа, худалдааний хучин чадал нь Эvрєпийн сэргэн мандалийг авчирсан. Монголчуудаас дамжин орж ирсэн шинэчлэйин ачаар ном хэвлэх боломж бурдэн Англи хэлээр бичсэн анхний зохиол Гэєффрэы -н Цантэрбvры талэ бую Монголин Chinggis хааний тухай ном 1395 онд хэвлэгдсэн.
3-р хэсэг
Chinggis хааний тухай маш олон янзийн мэдээллээс бид тууний амидралийн талаар бичсэнгvй улдлээ. Али ч байлдан дагуулагчтай адил бус тэрээр уурийн зураг хургийг улдээсэнгvй. Chinggis хаан хэзээ ч уунийг зувшээрээгvй аж. Chinggis хааний дур турх нэгэнт vлдээгvй болохоор дэлхий унээдэр зувхэн тусээлж байна. Насан ууд болсноос хойш бутэн хагас зуун унгэрэхэд єлєн соёл иргэншилт тумэн олон янзаар зурсан. Хятадууд хучирхэг баатар эрийн дурийг бус хугшин хуний дурээр, Пэрсvvд Chinggis хаанийг Туркийн султан адилаар, Эvрєпvvд харгис будуулэг дурээр уурсдийн ундэстэн болгон зурж улдээсэн. Монголийн бууц уунд байгаа) Туух зохиогчид, туухчид Чингис хааний байлдан дагуулалийн тухай он сараар бичихээс тууний ундсэн мун чанар, зан ааш, хувийн амидралийг бичсэнгvй. Нууц бухнээ улдээн нууц хэвээрээ улджээ. Хятад, Пэрс туухчид домгийн чанартай эх сурвалж ашиглан харин уе залгамжилсан Монголийн Эзэнт гурний уед туухээ бичихийг хичээжээ. Расихд Ал Дин бичихдээ энэ бухэн гадний нулээнээс хамгаалсан нуугдмал зуйл гэжээ. Туунийг маш олон янзаар тусээлэн олон хурэг зураг зурсан. Солонгосоос Армэн хvртэ, тэд Chinggis хааний тухай олон улгэр домог зохиосон. Нуугдмал бодит туухээс гадуур туунийг харгис алан хядагчаар л тусээлж байжээ. Chinggis хааний тухай, Монгол нэрийг хуртэл олон янзаар туухийин унэнийг саармагжуулахаар бичиж байв. 19-р зуунд хамгийн муухай увчийг Монголиод хэмээн зарлаж Монголчуудийг доромжилих болсон. Оросууд хучирхэг болтолоо удсан ни, Жапаний цэргийн хучин устэлээ удсан ни, Пэрсvvд хурш орондоо дийлдэж байсан нь ердээ Монголчуудийн хийсэн байлдан дагуулал байлаа. Энэтхэг Британий цолонийг эсэргvvцэх чадваргvй байлаа. Арабийн улс турчид хэлэхдээ атомийн бумбэгийг Амэрицаас уридан арабууд хийх байсан. Хэрвээ Мєнгєлчvvд Арабийн ном судар, хотийг устгаагуй бол.. 2002 онд Афганид Амэрицийн хучин ороход Талибан цэргvvд Амэрицийн цэргvvдйиг Монголчуудтай адилтган хэлсэн. 8 зууний туршид Афганид сууришсан Монголийн ур удам Хазаруудийг олноор яргалан алсан нь уунтэй хєлбєєтєй. Саддам Хуссэйн хэлэхдээ Амэрицvvд нэгэн тvрлийн Монгол гэж хэлсэн. Chinggis хааний турэлх нутаг Монгол 20-р зуунд цоммунисмийн нулээн дор дэлхийн улсаас ангид байлаа. Монголийн туухийин ундсэн баримт бичиг Монголийин Нууц Товчоо монгол хэлээр улдээгvй тудийгуй олдоогуй нь Chinggis хааний онгонийг хайхтай адил нууц хэвээрээ vлдсэн. 20-р зуунд 2 том ахиц гарсан нь Chinggis хааний унэн тvvхйин баримтууд илэрсэн явдал. Бээжингийн номийн сангаас нэгэн эрдэмтэн судлаач нууцаар хулгайлан хятадаар бичсэн хуулбар Нууц Товчоог дэлхийд дэлгэсэн. Гэвч энэ нь турэлх монго хэлээр бус хытад хувилбар байсан. Ийнхvv унгэрсэн зууний эхээр Мєнгєлийн нууц товчоо Монголийн нууц туух дэлхийд эргэн ирсэн. 1953 Сталин нас барж, 1961 онд Монгол улс Нэгдсэн Ундэстний байгууллагийн бурэн эрхт орон болсноор Монголийн туухийн талаар цуврал мэдээллэйиг ард тумэнд гаргаж эхлэхээр болсон. 1962 он бую Chinggis хаань мэндэлсэн 800 жилийн ойг тэмдэглэн Тvмэр-Єчир, засгийн газрийн хоёрдахи эрх мэдэл бухий хун Chinggis хааний турсэн нутаг Онон голийн дэргэд эрдэмтэдийн чуулган хуралдуулсан. Марк, Chinggis хааний хушээг босгон, Chinggis хааний алга болсон хар сулдийг хушээнд мунхэлжээ. 800 зууний дараа хуртэл Chinggisийн хар сулдэт туг оюн санааний гун утга чанараа хадгалсаар байлаа. Орос, Хятад гурэн Мєнгєлийн нулээн дор орсшон туухээ нийтэд дэлгэхгvйн тvлд туунийг хааж байлаа. Тийнхуу Тумэр-Єчирийг албан тушаалаас нь хууж, нутаг заан, хожим бусдийн гарт зэрлэгээр сэжигтэйгээр амиа алдсан. Чингис хаан, туухийин талаар дуугарсан хэн бухнийг шийтгэж шоронд хориж байлаа. Тумэр-ЄЧирийн басгш байсан буруутнаар Худээгийн Пэрлээ шоронд орж, олон сэхээтнvvд ажилгуй болж нутаг заагдсан. Тэд эмнэлгийн тусламж авах , ажил турэл хийх эрхгvй болон шийтгэгдсэн. Энэхvv 800 жилин ойн цаг мучид Chinggis хааний хар сулдэт цуг ахин узэгдээгvй. Харин гадаад улс орнууд Орос, Гэрман, Франц, Унгар улсууд Нууц товчоог хурвуулэн орчуулж эхэлжээ. Мєнгєлийн тухай унэн бодит мэдээлэлгvйгээр, эх сvрвалжгvйгээр судалгаа хундрэлтэй учирч байв, 1970 онд Монгол англиар хэвлэгдэн гарлаа. Туухийн агуулга, нэр ус зуйн утга, газарзуйн томёлолууд турэлх нутагт нь очин судлахаас нааш туухийн унэн баримт болохгуй байлаа. 20-р зуунд гарсан хоёрдахи том ололт нь 1990 онд гарсан. Цоммунисзмийн нулээнээс гарч Монгол улс Азийн гунд анхний ардчилалийг байгуулж, дэлхийн бусад оронд ууд нээлттэй болсон. Ийнхvv энэ уес гадаадийн эрдэмтэд Chinggis хааний турэлх нутагт нь судалгаа хийх бурэн боломж нээгдсэн. Миний (Жацк Вэатхэрфєрд) судалгаа Хятад, Дундад Ази, Эvрєпийг холбосон Торгоний зам, дэлхийн худалдааний туухэн дэх нуудэлчин ард тумний туухийн уурэг ролийг судлах зорилготой биасан. Бээжингээс аваад Тув Ази, Турк хуртэл туухэн хотууд, номийн сангууд, туухч эрдэмтэдтэй уулзаж явлаа. 1990 оний эхээр л Сибирийн монгол газар нутаг Буриат улсад анх очлоо. Туухийин замаар мушгэн Орос, Хятад, Монгол, Узбэкстан, Казакстан, Тасикстан, Кыргизстан, ТУркмэнстанаар аялсан. Монгол газар нутгаас тасран гарсан Туркийн эртний нуудлийн замаар мушгэж байлаа. Дараа нь Марцо Пологийн улдээсэн Умнэд Хятадаас Виэтнам хурэх замаар, Малацца-с Энэтгхэг, Арабийн улс, Вэнэзэд єчсєн. Энэнхvv олон аялал асар их мэдээлэл угсэн хэдий ч миний бодсоноор ариа уур байлаа. Миний аз тушсэн энэхvv урт удаан хугацааний аялал судалгаа маани 1998 онд Монголд ирснээр эрлийн суулийн бутээлдээ орно болно гэж бодсон. Чингис хааний залуу насаа унгэрvvлсэн нутагт хийх судалгаа маань тийм ч удаан ургэлжилэхгvй гэж тооцож байлаа. Гэвч энэ аялал маань ахин бутэн таван жилээр урцаж, миний тусээлснээс илуу ур дунтэй байлаа. Монголчуудийг эзэн хаанаа гун хундэтгэдэг, эрх чулээт улс болохийг мэдэрсэн. Chinggis хааний нэр юм бухэн дээр алдаршиж байлаа. Гэвцж энэ хун хэн бэ? Мєнгєлийн эрдэмтэн нухэд, залуустай нухэрлэн бидний хамтарсан бутээл эхэлсэн. Бид Chinggis хааний онгонийг олохоор хайсан. Бутэн удэр мориор 50 милэ явахдаа модон эмээл, монгол дээл, бусний учирийг ойлгосон. Халаасандаа хадгалсан хатуу ааруулийн чухалийг ойлгосон. Н=4 Тугсгэлийн булэг Chinggis хаань мунхийн ариун догшин сунс Эх туухээ марцан нь та бидний буруу ю? СИнгэр Жаргалсайхан.Д Гэнгис хааний Монголийн их гурэн дэлхийн туухэн дэх нvvдэлчин ард тумний бутээсэн хамгийн суулчийн хамгийн том гурэн байлаа. Chinggis хаан нуудэлчин, сvvрйшимал ард тумний хоорондох дайн байлдааний 10 мянган жилийин удам залгамжилж байсан. РОмийн эзэнт гvрнийг унагаасан Хун нарийин адайл буурал туух. Гэнгхис анх орчин уеийн дэлхийн худалдаа арилжаа, харилцаа холбоо, нэгдмэл ахуйг улдээсэн. Тэр хун хумуусийн сайн сайхний тулээ шинэ зуйлийг бутээж байсан. Монголийн арми дэлхийн ганцаарчилсан соёл иргэншилийг мухээн нэгдмэл соёлийг авчирсан. Хэдэн зvvнйи умнэ Chinggis хаан халисан ч гэлээ ЦХинигс хаань сур жавхлан одоо бидний уед сонсогдож байна. 2000 оний 4 сард Тэмvvжйн, тууний гэр булийн хумуусийн гаргасан 800 жилийн умнэх нууц замаар аялж явлаа. Тэмvvжйнгийн насний моринд эрэмгий, ташаа ургэн бvстэй монгол дээлтэй, малчин монгол хувгууд хэдэн зvvнйи умнэх турхээрээ бидний хажууд байлаа. Бид Тэмvvжйнгийн 9 шаргийн адил 9 моритой явсан. Монголчууд нуудэлчин монгол турхээрээ, зун билгээрээ гєл гатлах гуехэн газрийг, цасний нимгэнийг мэдэж чадна. Chinggis хаан дэлхий ертэнцэд асар их зуйлийг уурчилж чадсан. Харин Чингис хаан турсэн газар шороондоо юг ч уурчилэхийг зувшээрээгvй эгэл тvрхээр нь хадгалсан. Нудээ аних хоромдоо Хятад, Энэтхэг, Эvрєп хурсэн монгол моридийн уурсээг одоо ч би сонсох мэт болдог. Архинийи дээжээс байгали дэлхийдээ гурвантаа ургэх ёсийг би мэдэрсэн. Чингис хааний Монгол ундэстэн одоог хуртэл оршсоор, Надад туслахаар ирсэн хэн бухэнд талархалаа хэрхэн илэрхийлэхээ би мэдэхгvй. Сарлаг унаад бидэнд ус духуулж угч буй жаахан охинийг, уур нэгэн удэр надад жимс ааруул авчирч хэн нэгэн, нэгэн сайхан удэр надад шинэ ангийн мах авчирч угэх залуу анчин хууг би яж мартаж чадах билээ. Малчид уурсдийн орон гэртээ тухтай байлгахийн хажуугаар идéэ будаагаар дайлж, хэн нэгэн нь надад унах мори, идэх хони авчирч угч байсан. Хугшин буурал мори унаад явахийг нь хараад, 4 сайхан залуу биднийг чонотой газраас хамгаалан тусалж байсан. Тэд надад ангийн эвэр, жижигхэн модон мори, хонь ямаа, бэлэглэсэн. Буу удганууд бидэнд амжилт ерээж, лам нар арц хужээр сан тавиж бидэнд тусалж байсан. Зарим хумуус жижигхэн чvлvv ч бэлэглэж дурсан явахийг бэлэгшээн байлаа. Энэ бух сэтгэлийн бэлгийн хариуг би хэзээ ч тулж дийлэхгvй. Монгол дуу гэдэг хамгийн сайхан бэлэг байлаа. Хэн нэгэн дуулахад нь миний урам сэргэж явлаа. Урт удрийин аянд алжаасан бие сэтгэлийг жаахан охиний минийи умнэ зогсон бишуурхэх атлаа яруухнаар дуулах аялгуу сэргээж байсан. Морин хуур, амитаний аялгууг дууриан, мори янцгаах энэ сайхан хугжим, тал шигээ сайхан уртийн дуу энэ бухнийг би мартаж чадахгуй. Монголийн алдарт дуучийн Норовбанзадийн аялгуу, Чингис хааний Жаргалсайхан, дэлхийн шилдэг хугжмийн зохиолч Жанцанноровийн аялгуу энэ бухнийг би мартаж чадахгуй. Хэзээ нэгэн цагт би гэргийн хамт, ур ачийинхаа хамт Chinggis хааний тал нутгаар аялан явах удрээ хулээн сvvна.
mongolinternet
mongolinternet
No comments:
Post a Comment