Чингис хаан өөрийн гүн ухааныг нэн идэвхтэй зарчмаар, аугаа их бодитой үйл ажиллагаагаар бүтээн босгожээ. Чингис хааны гүн ухааныг хэрэгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл, түүний үндсэн баримтлал болох эв нэгдлийн үзлийг хангах шилдэг арга хэрэгсэл бол итгэл, бат итгэлцэлийг бий болгох явдал байв. Үүний тулд хүний сэтгэлийг гүн мэдрэх, сэтгэлийн гүнд нь нэвтрэх явдал эрхэм чухал байдаг байв. Чухам энэ л нөхөр ба нөхөр бишийг таних түлхүүр, эе эвийг бэхжүүлэх, хүчийг олох, нэмж зузаатгах үндэс болдог ажээ. Хүн төрөлхтөний түүх “эрдэм төгс” суут хүмүүсийн намтраар элбэг баян ч бүр онцгой нь нэн ховор юм. БНСУ-н зохиолч, сэтгүүлч Ким Жон Рэ “Мянган жилийн түүхэн хүн” номондоо “Аргын тооллын 1001 оноос 2000 жил хүүртэл нэр алдар нь дуурссан хүн ер нь хичнээн байдаг бол. Тоолвол асар олон тоо гарах боловч тэдний дотроос хамгийн алдартай хүн ганц л гарна” гэсэн байх агаад “Түүхэнд хөндлөн огтлолын буюу өргөргийн үзлийг бараг төгс хэрэгжүүлсэн цорын ганц хүн бол Чингис хаан мөн” гэжээ. Хүмүүний эрдэм ухаан төгс байдлыг амьд сэрүүндээ түүний бүтээсэн их үйлийн ач тус, хойчийн үр нөлөөгөөр нь тодорхойлдог. Чингис хаан үнэхээр үл зүйрлэх нээлт, бүтээл туурвилийг бий болгож хүн төрөлхтөний түүхийг бүхэлд нь урагш ахиулжээ. Монголчуудын хэлдгээр Чингис хаан ёстой л “эрдэмтэй хүн” байв. Эрдэм ухаан гэгч өөр юугаар ч үл орлуулах эрдэнэ бөгөөд бодгаль бүрийн өөрийн үзэл бодлоор дамжин илэрч үйл ажиллагаанд нь биежин хэрэгждэг жамтай ажээ. Дашрамд тэмдэглэхэд, хүний үзэл бодол гэдэг бол гадаад ертөнцөөс уураг тархинд хураан авсан “ургац”, түүнийг боловсруулах явцад төлөвшиж, харьцангуй тогтворжсон сэтгэлгээний хэв маяг юм. Чингис хааны оюуны чадавхи асар өндөр байжээ. Үнэндээ тэр нь юунд ч дийлдэшгүй байсан нь түүхэн үнэн бөгөөд дэлхий дахинаа нотлогдсон зүйл. Түүний аугаа хүчит оюун ухааны голомт нь юуны өмнө, Тэмүүжинд байгалиас заяасан уураг тархины асар их багтаамж, сэтгэх чадварын өндөр хурд ба хүч байв. Чингис хааны оюуны чадавх буюу IQ нь 204 байсан гэж судлаачид шинжлэн тогтоосон. Ийм хэмжээнд хүрсэн толгой энэ ертөнцөд өнөө хүртэл өөр үгүй юм.
Чингис хааны сэтгэх чадварыг туйлдуулсан, гаргах шийдвэрийг хазайлгасан, хүрэх зорилгыг хязгаарласан үйл явдал түүний амьдралын түүхэнд нэгээхэн ч тохиогоогүй. Бөртэг Мэргэдээс чөлөөлөн авах явдлаар эхэлсэн ширүүн тулаанаас хойш түүний амьдралын бүхий л үеийн туршид юм бүхэн, бүх үйл явц зөвхөн түүний хүслийг даган хөврөх жам хууль хөдөлгөөнгүй тогтсон мэт. Чингис хааны өмнө тулгарсан үйл явдал бүхэн аймшигтай хурц ширүүн, хүнд хэцүү байх атал тэдгээр нь зөвхөн түүнд л нуга даруулж байхаар үүссэн мэт гайхамшигтай түргэн шуурхай, эрч хүчтэй явагдаж, асар их, чухамхүү хүссэн үр дүнд хүрч, гарцаагүй зөв шийдлийг олдог байлаа. Энэ бүхэнд Чингис хааны суут оюун ухаан шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Үүгээрээ Чингис хаан дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдөж, хүн төрөлхтөний хоёр дахь мянганы хамгийн аугаа хүнээр өргөмжлөгдсөн билээ. Чингис хааны төрөлхийн суу билиг, амьдралын явцад түүнд хуримтлагдсан хүний эрхэм дээд чанаруудын цогц шинж нь тийм аугаа шинжийг бүрдүүлжээ.
Чингис хаан аугаа их гүн ухаантан байв. Тэрээр элдэв эрдэм ухааны номонд суралцаагүй, гүн ухааны онол сургаал боловсруулаагүй. Гэвч түүнээс гүн ухаан оргилон гардаг байсан. Эрдэмтэн Б.Даш-Ёндон Платоны “Захидлууд”-ыг орчуулаад өөрийн тайлбар тэмдэглэж бичсэний дотор “Философич гэж хэн бэ гэвэл, мэргэн ухааныг өөрөөсөө төрүүлэн гаргагчийг нэрлэнэ гэж хэлмээр байна “ гэсэн буй. Тэгвэл Чингис хаан чухамхүү мэргэн ухааныг өөрөө төрүүлэн гаргагч байв. Ийм болохоор Чингис хааны гүн ухааны тухай хэлэлцэхгүй байхын аргагүй. Энэ бол Чингис хааны эрдэмлэг саруул сэтгэлгээ, аугаа прагматик гүн ухааны тухай яриа болох нь дамжиггүй. Харин Чингис хаан философич биш.
Академич Ш.Нацагдорж “Чингис хааны цадиг” бүтээлдээ Өвөр монголын Багана хэмээгч эрдэмтний нэгэн өгүүлэлээс иш татасныг үзэхүл, тэрхүү эрдэмтэн: “Чингис хаан бол гүн ухаантан, бичгийн хүн, утга зохиолын эрдэмтэн биш учир түүний үзэл санааг яг дээрхи хүмүүсийн (бичгийн эрдэмтэдийн нэр дурьдсан шиг байгаа юм. Ч.Б) гүн ухааны үзэл санаатай шууд адилтган үзэж болохгүй....” гэсэн байна. Эрдэмтэн Баганы судалгаа бол ертөнцийг үзэх Чингис хааны үзлийн тогтолцоог анх удаа шинжлэн тодорхойлохыг оролдсон болохоор тэр биз Чингис хааныг бас л албан хүчээр “Философич” болгох гэсэн гэнэн хандлага харагдана. Тухайлбал тэр: “Чингис хаан ... аливаа асуудалд материалист онол, диалектик аргын үүднээс хандаж байжээ” гэсэн байна. Тэгэвч тэрээр, Чингис хааны энэхүү материалист, диалекитик арга нь туйлын эгэл бүдүүн байсан нь мэдээж хэмээн ухралт хийсэн юм. Ямар ч онол номтой холбоогүйгээр, монгол хар ухаанаар, морин дэл дээр, зайлшгүй гэсэн аргуудаар асуудал шийдэж, ажил үйлс гүйцэлдүүлж явахад диалектиктэй манатай. “Арван буянт номын цагаан түүх”-ийг үзхүл: “Ямарваа нэг улсын дотроос чадахуйн сайдыг гүн ухаантан... бүх улсын дотроос цолгорон (цойлон) гарсан мэргэн сэцэн сайдыг гүн ухаантан гэнэ” гэсэн байх ба өвөрмонголын эрдэмтэн Г.Мөнх “Гүн ухаан гэдэг даруй өнгөрсөнийг эргэцүүлэн сэтгэж, түүхийг тунгаан бодож, туршлага сургамжийг оновчтой задлан шинжлэхийг хэлнэ” гэсэн зэргийг анхааралтай авч үзүүштэй. Чингис хааны гүн ухаан бол дэлхий ертөнцийг бүхэлд нь нээж шинчлэлийг дэлхий дахины үйл хэрэг болгон тавьж өгсөн аугаа суут билиг оюуны охь манлай мөн. Чингис хааны гүн ухаан бол нүүдэлчидийн олон мянган жилийн амьдарлын хэвшмэл байдлыг халж шинэчлэн өөрчилж, монгол үндэстэнийг буй болгож, тухайн үеийн дэлхий ертөнцийг хага татан гарч ирсэн юм.
Чингис хаан хэзээ ч, юунд ч алгуурлаж, хуучинтай зууралдаж байсангүй. Тэрээр, аливаад хурд, хүч хоёрыг эрхэмлэн хослуулж чаддаг байлаа. Түүний сэтгэлгээ ямагт нээлттэй байдаг байлаа. Эдгээрээр Чингис хааны гүн ухааны аугаа хүч, онцгой содон шинж тодорхойлогдоно. Чингис хааны гүн ухаан амьдарлын хүнд бэрх бүхнийг даван туулах явцад боловсорч, төлөвшин тогтсон бөгөөд нийгмийн харилцааны бүх салбар, аж ахуй, эдийн засаг, хууль цааз, нийгмийн бодлого, цэргийн эрдэм, олон улсын харилцаанд нэгэн зэрэг нэвчин шингэж, эв нэгдлийн бат зангилааг бий болгосон юм. Монголын нэгдсэн тулгар төрийг байгуулж, зохион байгуулалтын бүтцийг өмнөх үеийн төрүүдээс улам нарийсган, хууль цаазыг эмхэлж, шинэ маягийн хүчирхэг цэрэг арми бүрдүүлэн, нийгэмд хатуу чанга сахилга бат тогтоож, төрийг ямагт хайрлан бэхжүүлэхийн чухлыг бүх талаар үндсэлсэн Чингис хааны төрт ёсны үзэл нь түүний гүн ухааны төвлөрсөн үр дүн, ялалт амжилтын баталгаа нь мөн. Чингис хааны гүн ухааны үндсэн үзэл санаа (үзэл баримтлал) нь эв нэгдлийн үзэл мөн. Эв нэгдэл, эв нэгдлийн үзэл гэдэг бол болох, болохгүй болгоныг барьж холбохын нэр бишээ. Энэ бол ариун нандин бөгөөд саруул ухааны дүнд бүрэлдэн төлөвшдөг үйл хэрэг. Болохгүй юм болохгүй л байдаг. Тиймээс жинхэнэ ёсоор эвлэлдэн нэгдэхийн тулд болохгүйгээс бушуу түргэн, эрс шууд зааглан салах ёсон бий. Жишээ нь, МНТ-ны мэдээ ёсоор, бага наснаас дахин дахин андгай тангараг өргөж анд нөхөд болсон боловч Жамухагийн төрөлхийн туйлбаргүй, атаач, хутган үймүүлэгч, мунхаг сэтгэлийн улмаас нөхөр бус болж хувирсан тул Чингис хаан түүнээс зааглах нь гарцаагүй болсон. Эцсийн дүнд өөрсдийнхөндөө баривчлагдан хүргэгдэж ирэхэд нь Чингис хаан түүнийг өршөөхөө амлаж, урьдын адил нөхөрлөж явахыг санал болгосон хэдий ч Жамухад ёс суртахууны тийм эрх нэгэнт үгүй болсон байв. Үүнийгээ ч мэдэрч тэрээр өөрийгөө эцэслүүлэхийг хариу санал болгосон. Тэрчлэн Тэв тэнгэр бөө өөрийнх нь нэр нөлөө өсөхийн хэрээр хутган үймүүлэх, хагалан бутаргах арга хэрэглэн тэрсэлдэх болсон тул түүнээс бас шууд ангид болохоос өөр аргагүйд хүрсэн. Энэ бол түүхийн тэр нөхцөлд эв нэгдлийг жинхэнэ ёсоор хангахад зайлшгүй чухал болсон арга байв. Гэтэл манай гуйвуулагдсан буюу “Бялдууч түүх”-ийн зарим нэг бичээч “Тэмүүжин Жамухатай анд болсон боловч андгай тангаргаа тийм ч үнэтэй зүйл гэж үзэхгүй байсан бөгөөд түүнийг ашиглаж байгаад эвгүй болсон үед хаяна гэж үзэж байсан байна.” Хэмээсэн нь (Ч.Жүгдэр. Монголд фиодализм тогтох үеийн нийгэм улс төр, гүн ухааны сэтгэлгээ. УБ. 1987; 93 дах тал) МНТ-д маш тодорхой бичигдсэн бөгөөд хүн бүхэнд нэн илэрхий байгаа зүйлийг дэндүү муухайгаар мушгин гуйвуулж Жамухагийн хамаг бурууг ердөө л Чингис хаанд тохох гэж ёстой л донтсон байх юм. Ийм албаар тонгоруулсан түүх бичлэг манайд ч, бусад оронд ч олон бий. Харин иймэрхүү юмс аяндаа түүхийн хог руу шидэгдэж байгаа нь сайн хэрэг. Цаг хугацаа, түүх шударга шүүгч гэдэг энэ юм.
Чингис хаан өөрийн гүн ухааныг нэн идэвхтэй зарчмаар, аугаа их бодитой үйл ажиллагаагаар бүтээн босгожээ. Чингис хааны гүн ухааныг хэрэгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл, түүний үндсэн баримтлал болох эв нэгдлийн үзлийг хангах шилдэг арга хэрэгсэл бол итгэл, бат итгэлцлийг бий болгох явдал байв. Үүний тулд хүний сэтгэлийг гүн мэдрэх, сэтгэлийн гүнд нь нэвтрэх явдал эрхэм чухал байдаг байв. Чухам энэ л нөхөр ба нөхөр бишийг таних түлхүүр, эе эвийг бэхжүүлэх, хүчийг олох, нэмж зузаатгах үндэс болдог ажээ. Хүмүүний гол хүч нь сэтгэлийн хүч, оюун ухаандаа байдгийг Чингис хаан хамгаас илүү мэддэг байв. Тэрээр: “Бие бөх бөгөөс ганцыг ялъюу, Сэтгэл бөх бөгөөс олныг ялъюу” хэмээн сургасныг Лу.Алтантовчид өгүүлжээ. Энэ үндсэн дээр “олон улсыг барьсу (олон хүн ардыг захиръя -Ч.Б) гэвэл биеийг хураахаас сэтгэлийг нь хураагтун. Сэтгэлийг хурааваас бие нь хаа одох вэ” гэж сургасан байна.
Чингис хаан өөрөө бусдын сэтгэлийг эзэмдэх гайхалтай авьяас билигтэй учраас хүмүүс түүнд улам олноор тасралтгүй ирж нийлсээр түүний хүчийг нэмэгдүүлэн хүнд хэцүү ялалтуудын гол хүч болж монголын нэгдсэн тулгар төрийн бат бэх үндсийг бэхжүүлсэн юм. Алунгоо эхээс 400-гаад жилийн хойно амьдарч байсан Өүлэн хатан бас л цэл залуудаа бэлбэсэрч хүнд зовлонтой учирсан хэдий ч хүүхдүүдээ мөн эв нэгдлийн үзлээр хүмүүжүүлж, зааж сургаж, хатуужуулсан билээ.
XII зуунд хамаг монголын эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг болж, алдар хүнд нэр нөлөөгөөрөө түүнийг толгойлон захирч байсан Есүхэй баатар татааруудад хорлогдсоны дараахан тайчуудын уршгаар үндэсний бутрал үүссэн. Гэвч Тэмүүжинийхэн юуны өмнө дотроо эв нэгдлийн уламжлалт үзэлд үнэнч байж, түүнийг баттай хадгалж чадсан юм. Үүний ачаар олон жилийн хүнд бэрх тэмцлийн дүнд, энэ үйл явцыг оройлон манлайлсан Тэмүүжин хамаг монголыг бүхэлд нь эв нэгдлийн зангилаанд дахин баттай оруулж амжсан билээ. Ингэснээр Хамаг монголын хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн энэ аугаа хүн монгол туургатны эртний өвөг дээдсээс уламжлалттай эв нэгдлийн үзлийг оргилд хүргэж хөгжүүлсэн юм. Энэхүү оргил нь 1206 онд Монголын нэгдсэн тулгар төр үүсч, Их монгол улс байгуулагдсан, Монгол гэдэг нэгдмэл нэг үндэстэн бүрдсэн явдал.
Чингис хааны гүн ухаан дөрвөн үе шатыг дамжин хөгжсөн байдал харагдаж байна. Нэгдүгээрт, хүнд нөхцөлд бие даасан үзэл бодлын хатуужил сууж, төлөвшлийг олоод тодорхой хүрээнд байр сууриа эзэлсэн үе. Энэ бол эхийн сургаал, өвөг дээдсийн үлгэр дуурайлаар өөрийгөө хөвчилж, нөхрийн ёсонд түшиглэн шадар түшиг хүчийг бүрдүүлсэн түүхэн цаг хугацаа буюу 1170-1179 он. Үйл явдалын хувьд Бөртэг мэргэдээс чөлөөлж авсан явдлаар шувтарсан юм. Хоёрдугаарт. Хамаг монголын эв нэгдлийг сэргээхэд янз бүрийн аргаар хангалттай дэмжлэгийг олоод, гарцаагүй нөхцөлийг бүрдүүлсэний үндсэн дээр, хамаг монголын сэргэн мандалыг тунхаглаж, хаанд өргөмжлөгдөн “Чингис” хэмээх гүн агуулагатай алдар цол хэргэмтэй болсон үе буюу 1180-1189 он. Гуравдугаарт. Хамаг монголын цэрэг-улс төр, нийгэм-эдийн засгийн суурьт тулгуурлан овгийн байгууллын аливаа үлдэгдэлийг шийдвэртэй дуусгавар болгож улс төрийн цоо шинэ хүчийг бүрдүүлэн Их Монгол Улсыг тунхагласан үе буюу 1189-1206 он...
1 comment:
Чалчиж өгдөг хулгайч вээ яасан. Зунгааралдсан заваан юм бичихээд.
Post a Comment