Сэтгэл аргамжсан нутаг

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Ринчeн гуайн энэ зохиолыг англи хэлээр орчуулсан байна, урьд нь огт сонсоогүй уншаагүй өгүүллэг байна.

Byambyn Rinchen: THE HAND

The melodious sound of the flutes, accompanied by the reading «jalvi-in damba-a rim-bu-u-ucheh-eh, darshin je-e-e-var jur-ej-e-e-eg» for evening prayers was clearly heard in the still of the night as serenely and solemnly as always.

In ordinary days he listened to the moving melody with reverence letting himself sink into its sweetness with semi-closed eyes, but that evening he did not pay any attention to it for he was completely wrapped up in his work. Having already finished the mould to cast bronze and food he blew the fire with a pair of bellows to embody his dream of creating sculptures in dazzling bronze. In the ger, having twelve sections of lattice wall, before the entrance to which the sign «NO ADMITTANCE» had been standing for many days, his favourite disciple sat watching the uniform motion of the hands of his teacher who had replaced and worked the bellows instead of him, it was impossible to see in the dazzling light when he blew into the fire which made a sound like « shur-shur-shur» but like a big beast of prey sending out a short and quick breath. In the evening twillight Undur Gegen* cast his long shadow on the sections of the wall and the eyes of his disciple were kept on the shadow of the hands and its measured motion. In the light of the fire Undur Gegen’s tall and mighty figure seemed to be still more impressive. As result of his hard work for many sleepless nights his bronze face had grown thin, his eyes were sunken, and his broad brow was grooved by deep lines indicative of the great mental power of a thinker. His assistant could not tear his eyes off the master who was so sagacious, benevolent and weary, and he forgot to dry his face covered by beads of sweat. All that showed his love and reverence for his teacher.

In the workshop ger everything reminded him of his late wife-work mate, the shiny steel tripot seemed to be waiting for the touch of her gentle hands, the silver tea-pot with a nice ornament symbolizing happiness and smelling of the fine aroma of wellbrewed tea, the sandal table with four leggs, like heads of lions, inlaid with mother-of-pearl, the silver plate with its lid made of lapis lazuli coralli with a picture of four continents of Sumeru*. All these had been made by the skilled hands of his beloved wife who would never return to the ger. Now wonderful it was to think of the good time when he and his wife, mixing silver with bronze in the melting pot for a new kind of precious bronze, worked with the bellows in turn... The open hearted herdsmen loved her truly. They had had to adopt the religion of all conquering Dzonkhopa in the time of the khan who was named Abtai. This serious name was given to the new-born as symbol of the victory over his enemy. According to common talk he was born with blood-stained forefinger to the vengeance for the thirty three heroes and forty four leaders of the tribes and sixty one zanzin-generals.

But the people having a great belief in shamanism composed a legend about her: All kinds of evils indignant with Undur Gegen’s wife for her casting a sculpture of a god alien to them. They made circle around the fire and began to blow at it with their cold and dead breath in order to reduce the power of the flame. Then the women sculptor got angry with them, caught them and threw then into the boiling metal. The devils burned with a hissing sound and gave out a smell of burning, and the results of her work turned out brilliant and the sculpture created by the woman looked better than the figure made by even the master of Heaven, Bishgarma.Undur Gegen smiled recalling the naive legend, but his heart was aching at the sad thought of his poor wife who would never melt bronze in the pot again. Her name was very popular among the kind people who composed the legend about her. But the thought of the irretrievable loss rushed into his memory and his strong hands became weaker and he stopped working with the bellows. The noise of the high-flaring flames suddenly died away like a heavy sign of grief. Noiselessly the youth rose from his place and came up to the bellows to replace the teacher and the fire blazed up again. The master returned to his little sandal table and removed the silver cover of the bowl and poured himself some tea sending out a pleasant smell of nutmeg and other spices. Mopping the sweat from his brow he took a sip. The tea, brewed by his disciple, again reminded him of his late wife who had taught his assistant to prepare such a kind of tea drawn by nutmeg and spices.

-I must not outlive you, dear. There is no point in living lonely. Those Lamas of yours hate me. I don’t want to meet sufferings in hell. I, an ordinary woman, fully understand the gospel truth in the great teachings of Dzohnkopa and my duty is to follow them, but i don’t . do it. My heart rejects it. If i follow the teachings of his Holiness i’ll have to refuse you, the one whom i love most of all in the world. Now can i act like that, my dear. Let the triumphant Lord forgive me. I want nothing to have but you, and i think of neither of Bodhisatwa nor his teachings. If the Buddha Bodhisatwa exists really i believe that his Holiness will understand me and will have mercy on the poor woman who fell in love with you. I don’t conceal my feelings of happiness to live together with you even from the pure and evil spirits of our ancestors, and all-seeing ones have already noticed my eyes fixed on you, i think. If all the kinds of spirit exist they must understand me. They must not hate me for my love to you. Formerly they were living creatures like me, and then they felt as i fell now therefore they must understand human feelings although they are now incorporeal and their food is the smell of our meals. It seemed to him that her soft voice had been heard and his hot forehead had been touched by her gentle hands and she had fanned it with a light multi-coloured sink scarf. He opened his eyes and felt an evening breeze blowing through the toono* of the ger. His favourite disciple blowing the fire with the bellows disciple blowing the fire with the bellows gazed at his teacher with eyes full of respect and compassion. The youth sat listening to the smelting bronze attentively in the evening stillness.

Finally, the master indicated with a slight movement of his head that the alloy was ready. Soon both of them, teacher and disciple, began to pour into the mould the stream of the fusion of the bronze in the pot. Listening to the sound of the stream running into the mould, which indicated that the metal was casting well their faces lit with a joy that made them forget fatigue and strain. In a minute they noticed wrinkles forming on the surface of the bronze. At last the ingot was ready and they sat down to have a rest for a moment. The young man took his brown wooden bowl out of his bosom and poured himself tea, which he began to sip with pleasure, blowing carefully to cook it, and wiped the perspiration off his forehead.The master also picked his bowl up from the sandal wood table and took a few sips of the cooled tea. Then he reached for the bronze bell standing on the trunk behind his back and rang it. Slow steps were heard outside, and the cook entered the ger with a basin and a jug of water in his hands. Placing the basin on the ground by the door he stood at the lintel bolding up the jug in the right hand and waiting for his teacher to wash himself. The master took off his smock and washed his hand and face. Then he made room for his disciple that he might do the same and put on his gown. While he was resting the cook carried away the basin and jug, soon he returned with a dish of meal and a tureen of rice soup, and went out noiselessly. The master ate little and pushed the dish towards his assistant, then he reached for the tea but the disciple respectfully hastened to pour tea for him, the handle of teapot with both hands.

-Teacher, you have eaten little today, -he said to the master.
-I am full up, -the master answered, -you must have supper.

Watching his disciple Undur Gegen recalled how the three of them used to sit down to that table to have supper in deep silence. Without his beloved wife who used to bring joy and light into the ger he felt lonely. His past life came into his memory, it seemed to him that he saw the face of the old Tibetan bishop who had welcomed him back from his journey. It was dark, as sandlewood, lined with deep wrinkles. He met him with gloating smile and opened his thin dark purple lips widely showing the yellow teeth. The froglike mouth grinned maliciously. Never before had the old Tibetan bowed so servilely and spitefully. The other obese Tibetan lamas of the old bishop’s suite also gloated over his misfortune. Only his favourite disciple bending before his teacher in a respectful bow felt sorry for him. Everything was clear to Undur Gegen. His heart was filled with compassion on her. When he stepped over the threshold of the large ger he immediately saw the Sutar; «Banzaragch» written on the palmtree leaves by Zanchubii, the teacher of Bogd Dzonkhopa, on the orphaned couch of the woman who had passed away. All formal greetings had been uttered and a few sips of tea served, Undur Gegen asked:

-When did she die? Where are her remains placed? Putting his palms together the old Tibetan bishop answered:
-Three days ago.
-Where are her remains?
-he repeated his question.
-According to the custom of your people she has been placed on the sunny side of the mountains.
-You knew i was about to arrive. Couldn’t you wait for a short while?. Prepare good horses for them. They will snow me the place.

The Tibetan lama, who used to plume themselves on their high holy orders and to mount the most docile horses with the help of special servants who led the horses by the bridles, were afraid of the quick spirited horses brought up by the order of the Gegan. Undur Gegen was an excellent rider. He jumped on his horse and set off at a gallop not waiting for them to mount their horses because he was in a hurry to see the place, where the woman who had been closest to his heart had been taken. The obese Tibetan lamas, not daring to get behind him, followed him praying the Heaven for help lest they should be thrown off. Undur Gegen came galloping to the place and saw that the birds and beast of prey had left nothing of the late woman’s remains, but the right hand. Undur Gegen jumped off his horse and wrapped the hand in a silk scarf and passed it to his disciple with the words;

-In Outer Mongolia there are many people who remember me. May they preserve this fine hand.This time the lamas arrived at a gallop and dismounted with belp of the servant and ran to the Gegen breathing heavily but he jumped on his steed and galloped away without turning his head. The fat lamas mounted again and followed him holding the front pommels of their saddles with their two hands.

Soon after this it was rumoured that the right hand of the woman, wrapped in a silk khadag* had of returned to the grey ger. Her death rejoiced the Tibetan lamas but the common people hearing the news of the returning of her right hand, thought that outer Monglia would he always rich in skilful craftsmen, that its people always be generous and kind. The rumour among the people gave Undur Gegen the idea of casting 21 statues of the Goddess Tara out of Bronze to commemorate his beloved wife. The master decided to make a mould two tugee* in height and create the statues like an Indian woman but bearing in his mind the Tibetan lamas of high rank who had hated her he kave them severe look. As to the 21st and the largest he gave it the features of his sweat-heart to whose memory he was dedicating the statues. When the young man saw the statue ready for casting his face shone with joy because he recognised her and could not tear his eyes off the nice smile on her face. It was the last evening for them to work in the ger with the taboo sign at the entrance to the ger so that the lamas could not interfere with the statue would be very good and they were impatient to see the bronze statue which would be cleared of the mould the next day.

Suddenly he noticed tiredness on the face of his assistant and said to him:

-Go and have rest, and i’ll spend the night here watching the bronze.
-No, teacher, i shall stay here while you sleep in the northern ger. I shall try to do my best. Everything will be right. I want to make my little contribution to the work at the conclusion. The master would not refuse his disciple’s request and cast a glance at the docile and angery faces of the twenty statues of Tara-standing in a row along the wooden lattice of the ger. The statues stood as though waiting for the 21st statue, the main Goddess among them. Undur Gegen nodded and went out. The young man lit the way to the large ger with a lantern for his teacher.

It was quiet in the ger. There was a fine aroma of the Indian incense in the air of the ger. A dim light of the icon lamp in a silver goblet before the altar made the master mournful in his large ger and in that semi-darkness the ger seemed desolate. He walked up to the left hand side couch in the living ger and sank upon it. Listening to the footsteps of his disciple directing to the workshop ger the sculptor undressed and went to bed. Then he heard the sound of the lantern when it was placed on the ground and the hair cord of the erukhe* slapped againest the cupola of the workshop ger when the toono of the ger was covered by his assistant for the night. Soon the lamp died out. In the darkness Undur Gegen lay on his back looking at the sticks of the ger. He felt the fatique and grief which had been the cause of these sad reflections and unpleasant hallucinations, and tried to divert himself and closed his eyes. But the alarming feeling did not pass. The common people believed that he had been a kubilgan** of Daranad and they were devout before him. Nobody believed that he was mortal as a man. The only woman had known and understood him, who had been his heart’s support, was his beloved wife but she died, or had she been forced to die? He knew that the Tibetan lamas had hated his wife. He visualised the face of the hairless head of the Tibetan bishop with thin lips and a broad froglike mouth, the face expressing a secret vice with the false smile. And he opened his eyes and began to think of his past life. He had studied the works of Indian and Tibetan thinkers from his childhood, understood the real contents of the doctrine. The pure-hearted herdsmen considered him as living Buddha. It was his duty to pretend to be all-knowing in order to console those who suffer from those teachings. But now, when he himself was stricken by the grief of an irreparable loss, even the profound and lofty teachings were incapable of easing the pain of his desolate heart. There was nothing in the world that could be compared with her gentle look. One glance of those dear eyes would have been much better than all the writings of the sagas collected in his library. Thinking of all these he sank into a beneficient sleep.

The master used to wake early in the morning and he, half a sleep heard the foodsteps of his disciple behind the ger. Coughing to let his assistant know that he had awakened the sculptor rose and dressed quickly. The young man opened the toono of the ger and entered with a wash-basin and a jug. Wishing his teacher good morning he stood by the door waiting for him to wash.

At that time the cook brought dishes for breakfast.

The master had his breakfast quickly and hurried to the workshop ger to see the bronze from. He put on his apron and they began to dismantle the mould. The statue one-and-a-half arms in length appeared before their eyes in all its beauty. Through the toono of the ger the morning sunlight brightened the beautiful statue of a slender woman who was smiling gently. Undur Gegen created the fine figure of a common Mongolian woman who had been hated by the powers that-be the Tibetan and Mongolian lamas of high rank. From her body only the right hand wrapped in a silk khadag remained in he grey ger. The sculpture was the embodiment of the image of Tara. His disciple estimated highly the good results of his teacher’s work and bowed to the ground before him. The master gazing at the lovely statue said in a low voice’

-This is my last work.

The re-teller of this legend wants to add the following: The historians can fully appraise the life and activities of a person who is well-known under the name Undur Gegen as an artist, on the one hand, as a sculptor, on the other, Then they have to remember the name of the woman sculptor, whose name the learned lamas, who had hated deeply her, had purposely not mentioned in Undur Gegen’s biography. They wanted the common herdsmen to forget the name of the woman, sculptor and artist. With that end in view they took the opportunity of the taboo under which her name had been before. (According to the custom of Mongols the names of most honourable persons are forbidden to be pronounced). The monks achieved their goal but they miscalculated, people composed legend in order to preserve the image or this woman in the memory of the generations to come that very image which has been perpetuated by the work of the sculptor. In former times great Italian masters created the chef-doeuvre of beauty and immortalised an ideal image of an Italian woman in their pictures of the Madonna. The ancient Greek master, Prakcital created the image of the Virgin Mary so called Venus in a picture of a charming Greek woman. That had been a wonderful creation in the world. In the Middle ages an Italian artist and sculptor Boynarrot Mikel-Angel had immortalised the mother of Christ by creating an ideal image of an Italian beauty, as a model of her. Thanks to his talent and mental facilities which hadn’t subdued by the burden falling on him Undur Gegen, the great representative of the Yellow sect of religion which reigned in 17-18 cc., was very influential in Mongolia of that time and left us an interesting monument of the Mongolian art. Thinking of the time to come when the art critics would be interested in the pleasant smile on the lips of the statue of the Mongolian woman forgotten by dint of the monk’s insidiosness... The statue reminds us of the wonderful smiling face of a woman called Dozo-kond or Mona Lisa created by in the Leonardo Davinchi who lived and created in the time of Rapheal, the famous Italian painter of the Middle Ages. The re-teller thinks of it every time he visits the Ulan-Bator Musuem and stands before the beautiful statue of a Mongolian woman whose name is unknown to the people. His dream of writing down the folk legend which he had heard from the old men, has come true thirty years since he first intended to do.

* Undur Gegen - nickname given by the people, means «His highness ». His own name is Dzanavazar, born in 1635, killed in 1724 by hired assassin in Peking, Son of Tushet Khan, one of the Outer Mongolian khans 5th Dalai-lama, a famous artist and sculptor of Mongolai.

*Sumeru – the great world mountain of ancient tale, the Mongolian Olympus.
*Toono – the opening for smoke at the top of the ger.
*Tugee{to} (measure) - the long span between the tip of thumb and that of the middle finger.
*Erukhe- the foursquare felt-rug used for covering of the upper of a ger
*Khubilgan – a man supposed to have been reincarnated. дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Чингис хааны их хатдын орд ба зардал

Аман яриа, элдэв домогт Чингис хааныг 300 эсвэл бvр 500 хатантай байсан мэт єгvvлдэг боловч албан ёсны дєрвєн их хатан, тоо нь тод бус хэдий ч арай тийм олон биш сул хатадтай байсан ажээ. Сул хатад нь Тангуд, Алтан зэрэг улсаас бэлгийн магнайд ирсэн охид юм. Дорнын их хаадын уламжлалт заншлын дагуу Чингис хааны их хатад нь тус бvр нэгэн ордыг толгойлон бие дааж амьдарна.

Нэгдvгээр орд. Vvнийг олонхи тvvхчид Хэрлэн голың хєдєє арал дахь Аураг орд гэж нэрлэж заншсан. Чингис хааны гол орд юм, Энэ ордыг Бєртэ хатан толгойлж байв. Энд Бєртэгєєс гадна бас зургаан хатан, нэг татвар хатан суудаг.Энэ ордны жилийн хишиг буюу зардал нь мєнгє 43 цутгаас (лангаар тооцвол 430 лан) улаан хvрэн гурамсан сиймхvv (нэг зvйл торго) 24 толгой, єнгє бvрийн єєдєн ба ёнгор (торгомсог даавуу) 5000 жин, зvv 3000 ш, єнгє бvрийн торго 75 толгой, байнгын гаалийн торго 8000 толгойг тус тус нийлvvлнэ. Vvн дээр бас нэмэгдэх нь ордод ємчлєгдсєн єрхvvдээс авах Гаалийн тавт (таван єрх бvрээс нэг жин буюу 600 г ёнгор авах татварыг ингэж нэрлэнэ) нэмэгдэх юм. Гол ордын эзэмшилд байсан єрхийн тоо зургаан тvмээс хаcагдсаар 1319 оны айдлаар 12693 єрх болсон гэх. Гэвч энэ нь тийм ч бага тоо биш бололтой. Учир нь гаалийн тавтын мэдээг нягтлахад Гол ордод жилдээ 800 цутгаас буюу 8000 лангаас доошгvй орлого ирдэг байжээ. Энэ бvгдээс vзэхэд монгол эмэгтэичvvд овоохон тансагладаг байсан нь илэрхий юм.

Хоёрдугаар орд. Энэ ордын байрлаж асан газрыг янз бvрээр томъёолдог аж. Солонгосын Барс орд (Лу "Алтан товч"), хоёрдугаар орд ("Юан улсын судар"), Саарь хээрийн Харилту дахь аяны орд (Тv Җи, Жан Вэнтэй) гэх мэт. Энэ ордыг эзэгнэн захирагч Увас мэргидийн тvрvv Даир Vсуний охин Хулан бєлгєє. Хулангийн доор гурван хатан, нэг татвар байсан аж.Энэ ордны жилийн хишиг нь, мєнгє 50 цутгаас (лан), торго 75 толгой, байнга гаалийн торго 1490 толгой, гаалийн тавт нь 700 жин ёнгор, 6000 лан мєнгєнд эргэж байжээ.

Гуравдугаар орд. Энэ ордыг Туулын хар тvнд байсан гэж vздәг. Улаанбаатар хотын орчимд гэсэн vг л дээ. Энэхvv ордыг татаарын Их Цэрэнгийн охин, Чингис хааны бодлогоч мэргэн хатан Есvй захирч байв. Есvйгийн дор зургаан хаан, гурван татвар байжээ. Гуравдугаар ордны жилийн хишиг нь мєнгє 50 цутгаас (500 лан), торго 75 толгой, байнгын гаалийн торго 682 толгой, ёнгор гаалийн тавт нь 8400 ланд хvрч байв. Хамжлага єрх 1281 онд 21000 болж байсан нь бусад ордтой харьцуулахад хамгийн єндєр тоо юм.

Дєрєвдvгээр орд. Есvй хатны дvv Есvгэний захирч байсан энә орд найманы Даян хааны єргєє байсан газар буюу Идэр голын хєвєєнд байсан гэнэ. Энэ нь одоогийн Завхан аймгийн нутаг, Улиастай орчим бололтой. Алдарт Чанчун арш энэ ордод ирж байсан. Дєрєвдvгээр ордод Есvгэнээс гадна дєрвєн хатан, долоон татвар эм байжээ. Чанчун аршийн тэмдэглэлийг баримталбал Алтан улсаас ирсэн Чигvэ гvнж, Тангудаас ирсэн Чага гvнж нар энэ ордод байжээ. Есvгэний ордны жилийң хишиг нь мєнгє 500 лан, торго 75 толгой, ёнгор гаалийн тавт нь хамгийн бага буюу 46 жин ёнгор тєдий байжээ. Учир нь тvvний эзэмшил нь 116 єрх айл байсан хэрэг.

Эдгээр ордод сууж байсан хатад, татварын тоог гаргаж vзвэл дєрвєн их хатнаас гадна 19 хатан, 12 татвар байжээ. Энә бvх хатад, татварын нэр "Юан улсын судар"-ын "Хатад, сул хатдын шаштар"-т тодорхой бичигдсэн бий,Эцэст нь нэг зvйлийг тодруулахад, эдгээр ордныхон зvгээр суугаад тэр их хєрєнгийг залгичихаж байгаагvй бололтой юм. Дээл хувцас, хуяг чимэг, хєшиг хєнжил гээд олон зvйлийг бvтээдэг, мєн орд бvхэнд найрал дуу, хєгжим бvжгийн хамтлагууд байнгын дасгал сургуулилттай ажиллаж байв. Тєрийн хэмжээний томоохон баяр ёслол, гадаадын элчин тєлєєлєгчдийг хvлээн авах, vдэх ажиллагаанд энэ хамтлагууд л нvvр тахaлдаг байсан гэж vзэхэд болно.

(Єнєєдрийн монгол)

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Х зуунд нарийн ажиллагаатай усжуулах суваг хэрэглэж байжээ

Сvvлийн vед хvмvvсийн хэнэггvй бас хэт шунахай байдлаас болж тvvхийн vнэ цэнэтэй олон дурсгал гэмтэж, устах болсон нь харамсал тай. Тvvхийн гэдэг утгаараа дахин давтагдаш гvй мєн vнэлэгдэш гvй гэж яригддаг ийм олдвороо хамгаалах зорилгоор Шинжлэх ухааны академийн Археологийн хvрээлэн гийнхэн багагvй ажлыг хийжээ. Yvний vр дvнд бичиг соёлын нэгэн ховор олдворыг анх удаа олсон байна. Энэ талаар тус хvрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан А.Энхтєртэй ярилцсан юм.

-Та бvхэн судалгаа, шинжилгээгээ хаана хийсэн бэ?

-Сvvлийн vед бvтээн байгуулалт ихээр єрнєх болсон нь хvн бvхний нvднээ ил байна. Барилга байшин, зам талбай ч эрчимтэй тавигдаж байна. Хэдий энэ нь сайн талтай ч vvний хажуугаар энэ ажилд тvvх соёлын дурсгал єртєн устах боллоо. Уг нь барилга байшин, зам талбай шинээр барих тухайн зурваст мэргэжлийн байгууллагаар хайгуул, судалгаа хийлгэнэ. Yvний vндсэн дээр олдсон тvvхийн vнэт олдворуудыг авран хамгаална гэж хуульд заасан. Гэтэл энэ заалтыг зєвхєн гадны компаниуд л мєрддєг. Манайхан бараг мэддэггvй гэж хэлж болно. Ийм болоод тэр vv энэ ажлыг бараг албан шахалтаар ємнє нь хийдэг байсан. Харин сvvлийн жилvvдэд байдал жаахан єєрчлєгдєж, бага зэргийн ахиц гарч байна.Гэхдээ бvрэн гvйцэт хийж чадахгvй байгаа нь харамсалтай. Энэ удаад манай хvрээлэнгийнхэн Євєрхангай аймгийн Хархориноос Архангай аймгийн Цэцэрлэг сум мєн Архангай аймгийн Хашаат сумын нутаг Хєшєє цайдмаас Єгийнуур, Булган аймгийн Дашинчилэнгээс Єгийнуурын чиглэлийн авто замын дагууд археологийн хайгуул судалгаа хийсэн юм. Yvний vр дvнд тvvхийн эд єлгийн олон зvйлийг авран хамгаалж, бvрэн чєлєєллєє. Тухайлбал, Хархорин, Цэцэрлэгийн авто замын дагуу Хотонт сумын нутаг дахь Євєрхавцал гэдэг газар ихээхэн хэмжээний хvрэл зэвсгийн vеийн булш хиргэсvvр байдаг. Гэхдээ энэ удаад бvх хиргэсvvрийг малтаагvй. Зєвхєн зам дагуу байсан есєн хиргэсvvр, 14 дєрвєлжин булшийг олж илрvvлсэн. Зам барихад єртсєн, єртєхєд бэлэн болсныг нь л малтсан юм. Эндээс одоог хvртэл оньсого, таамаг хэвээр байгаа нэгэн зvйлийг нэгдсэн ойлголтод хvргэхэд туслах баримттай болж чадсан. Хиргэсvvр нь оршуулгын зан vйлийн байгууламж уу эсвэл тахилгын зан vйлийнх vv гэдэг талаар олон эрдэмтэн, судлаачид эрс тэс ялгаатай саналуудыг хэлж байсан. Харин энэхvv судалгааны vр дvнд бид хиргэсvvр нь оршуулгын байгууламж мєн болохыг тогтоолоо. Дээрх есєн хиргэсvvр бvгд оршуулгатай байсан. Хэдий эндээс хvний бvтэн яс гараагvй, зарим хэсгээрээ тоногдсон байсан ч оршуулгын болох нь тогтоогдсон. Ємнє нь бид гадна талаараа хvрээгvй хиргэсvvр бол оршуулга. Хvрээтэй нь тахилгын байгууламж гэж vзэж байв. Харин энэхvv судалгааны ачаар єєрєєр vзэх хандлагатай болж байна. Гэхдээ хиргэсvvрийн тухай дахин магадлан vзэх, єєр газруудад байгаа хиргэсvvрvvдийг судлах шаардлагатай гэдгийг гаргаж ирлээ.

-Тэгвэл хиргэсvvр , дєрвєлжин булш хоёрын ялгаа нь юу вэ?

-Хиргэсvvр нь єндєр том байгууламж. Харин дєрвєлжин булшийг ихэнхдээ хавтан чулуугаар дарсан байдаг. Хиргэсvvрээс хэмжээний хувьд бага. Тvvнчлэн дєрвєлжин булшинд нас барсан хvнээ наран ургах зvг буюу зvvн зvг рvv хандуулж тавьдаг бол хиргэсvvрт талийгаачаа баруун тийш нь харуулж тавьдаг. Yvгээрээ эрс тэс ялгаатай. Гэхдээ энэ хоёр булш нэг дор байгаа нь бас сонирхол татсан.

-Зан vйл нь єєр атлаа яагаад нэг дор байсан юм бэ?

-Алтайн нуруунаас нааш Хангай, Хэнтийн нуруу хvртэл хиргэсvvрийн булшны соёл vргэлжилдэг. Харин Дорнодын талаас Хангай, Хэнтийн нуруу хvртэл дєрвєлжин булш ихэвчлэн байсан. Энэ хоёрын уулзвар нь Орхоны хєндий Хангайн нуруу юм гэдэг ойлголтыг судалгааныхаа хvрээнд давхар баталлаа. Энэ бол том ажил. Мєн эндээс чулуун самбар, вааран савны хэсэг зэрэг тахилгын зvйлvvд гарсан. Монголын хийгээд дэлхийн тvvхэнд хvрэл зэвсгийн vед Тєв Азийн нутаг Орхоны сав дагуу ямар амьдрал байсан юм бэ гэдгийг тогтооход эдгээр нь vнэтэй баримт болно. Иймээс нарийн судалгааг хийж байна. Ер нь энэ vед оршуулах соёл, зан vйл сайн хєгжсєн.

-Нас барсан хvнээ наран ургах зvгт харуулж тавьдаг байсан гэлээ. Юуг бэлгэдэж ингэж оршуулдаг байсан юм бол?

-Магадгvй нар мандах адил эргэж хурдан тєрнє гэдгийг бэлгэдсэн байж болох талтай. Тэгээд ч нар амьдралын хамгийн чухал зvйл. Иймдээ ч нарыг шvтдэг байсан.

-Судалгааныхаа vеэр анх удаа бичиг соёлын ховор олдворыг олсон гэсэн. Энэ талаар тодруулахгvй юу?

-Хоосон газар малтлага хийх гэлээ гэж хvмvvс анх зэмлэж байсан юм. Хєшєє цайдмын чиглэл дэх 10 километр авто замын дагуух газар шvv дээ. Энэ нь VII зууны vеийн Зvvн Тvрэгийн vеийн хаадын тахилын онгон байдаг газар. Урьд эндээс олон зуун мянган алт, мєнгєн эдлэл олдож байсан. Харин энэ удаад бид Хєшєє цайдам 1, 2, 3, “Аноним-5, 6” гэсэн таван дурсгалт газрын дагуух зэл чулуу болон хавтанг чєлєєлсєн.

-”Аноним” гэдэг нь юу гэсэн vг вэ?

-Тахилын онгоны нэр нь vл мэдэгдэх дурсгал гэсэн vг. “Аноним-1”-ээс тvрэг vсэгтэй тоосгоны хагархай олдсон. Одоогоор эл vсгийг уншиж байгаа.

- Юу гэж бичсэн байв?

-Ямар ч гэсэн кум буюу элс гэсэн vг байна гэдгийг тогтоогоод байгаа. Ингэж бичихдээ хоёр мєрєєр бичжээ. Нийт 10 орчим vсэгтэй. Энэ бол бичиг соёлын ховор дурсгал. Yнэндээ ємнє нь ганц, хоёр vсэг, тамга тєдий бичээстэй олдвор олдож байсан. Энэ бол бvтэн vг, vсгээрээ олдож байгаагаар анхных гэж хэлж болно. Хэрвээ vvнийг малтаж гаргаагvй бол устах аюултай байлаа.Мєн эндээс нарийн хийцтэй єєд єєдєєсєє харсан галт шувууг чулуун дээр сийлсэн олдвор илрvvллээ. Тvvнчлэн дєрвєн хэсэгт газрын дор байсан 16 зэл чулууг малтаж гаргалаа. Дээрх олдворууд Билэг болоод Гvлтэгэн хаадын харилцаа, зэл чулуу хоорондын зай, тэр vеийн хvмvvс ямар хэмжээтэй байсан, тvvнчлэн бэлгэдэл ямар учиртай юм гэдгийг судлахад vнэхээр vр дvнтэй ажил болж байна.

-Зэл чулуу гэдэг нь ямар чулуу вэ, ямар зорилгоор оршуулганд тавьдаг байсан юм бол?

-Аливаа нас барсан хvнийг оршуулахдаа хvн бvр оролцдог. Ингэхдээ єєрийн бэлгэдлийн зvйл тавьдаг байсан. Yvнийг зэл чулуу гэдэг. Энэ нь байгалийн чулуу ч байж болно. Єєрсдєє засч янзлаад хийх нь ч бий. Гэхдээ зэл чулууг єнєєдєр олон янзаар тайлбарладаг. Тухайн нас барсан хvн амьд ахуйдаа олзолсон эсвэл хєнєєсєн хvнийх нь тоогоор чулууг тавьдаг гэж vздэг хэсэг бий. Харин зарим нь оршуулганд оролцсон хvмvvсийн тоо гэж тайлбарладаг. Харин энэ удаагийн олдвороос гарсан зэл чулуу нь оршуулгад оролцсон хvмvvсийн тоо байх гэж vзэж байгаа. Учир нь зарим тохиолдолд оролцсон хvмvvс єєрсдийн овгийн тамгаа сийлсэн зvйлийг тавьдаг. Магадгvй тэрний нэг болов уу гэж таамаглаж байгаа. Хvндэтгэл vзvvлж, мєнхєд єлмий доор тань харж, хандаж байна гэсэн утга, бэлгэдлээр тавьдаг байж болох юм. Тэгээд ч тухайн vед Тvрэгийнхэн євєл нас барсан хvнийг хавар, зун нас барвал намар оршуулдаг зан vйлтэй байж. Тэр хугацаанд нас барсан хvнийхээ дvрстэй чулууг хийх, хийсэн гавъяа, зvтгэлийг нь уг чулуун дээрээ сийлдэг байсан байна. Мєн тахилын онгоныг нь барьж байгуулдаг. Yvний дараа оршуулдаг зан vйлтэй байж. Гэхдээ хvн бvрийг ингэж оршуулдаггvй. Омгийн ахлагч юм уу, хvндэтгэлтэй хvнийг шvv дээ. Ингэж тавьдаг нь хvндэтгэл vзvvлдэг байсан болов уу. Мєн Дашинчилэн, Орхоны гvvрийн чиглэлд судалгаа хийсэн. Энд Киданы vеийн балгас байдаг. Энэ орчмоос эртний суваг олсон. Усжуулалтын нарийн систем энд байсан юм билээ. Тухайлбал, хэрмийн гадуур чулуу болоод шороогоор ухаж барьсан. Дундуураа бохирыг нь зайлуулах зориулалтын сувагтай. Мєн тариан талбай услах олон салаа суваг, шуудуу ч олж тогтоосон. Тодруулбал, X зууны vед ийм нарийн ажиллагаатай усжуулалтын сувгийг хэрэглэж байжээ гэдгийг олж тогтоолоо.

-Yнэхээр чухал олдворууд байна. Гэтэл vvний цаана мэдэгдэхгvй устаж буй хэчнээн тvvхийн дурсгалууд байгаа бол оо?

-Зєвхєн зам талбай, барилга байшин барих vед биш хvмvvсийн ухвар мєчидєєс болж тvvхийн vнэ цэнэтэй дурсгалууд гэмтэж, устаж байна. Тухайлбал, эртний хvний хатмал шарилыг шатаасан тохиолдол гарч байсан. Мєн Євєрхангай аймгийн Уянга , Бат-Єлзий сумын нутагт олон хиргэсvvрийг дур мэдэн тоносон. Ер нь энэ мэт эртний булш, хиргэсvvрvvдийг тоносон vйлдэл зєндєє. Харамсалтай нь бидэнд ийм зvйл олдсон талаар хvмvvс мэдэгддэггvй юм.

Ж.ХОРЛОО

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Тэргэл сартай єдєр байлдаанд орж, хавирган сартайд амсхийдэг байжээ

Цагаан сар хаяанд ирж байна. Зарим жил зурхайч, судлаачдын дунд шинийн нэгний єдєр судрын ширvvхэн маргаан дэгддэг. Єдгєє манайд Л.Тэрбиш, М.Намсрай, Д.Баасанжав нарын зурхайч гурван янз зурлага гарган, тєрєєс маргааныг нь тасалж байсан тохиолдол бий. Харин манайхан доктор Л.Тэрбишийн Тєгсбуянтын хэмээх цаг тооны бичгийг илvv ойшоодог. Мєн хятад цаг тооллын талыг барьдаг Д.Мєнх-Очир гэдэг зурхайч ч байдаг. Харин тvvхч, судлаач, зохиолч Н.Нагаанбуу Их Монгол Улсын тvvхийн гурван гол vйл явдлыг хятадын ч, тvвдийн ч бус, манайд ор тас орхигдоод байгаа эртний монгол тооллоор хєєж, эдvгээчлэн буулгасан нь онц сонирхолтой юм. Энэ завсар цагаан сарын тухайд ч содон баримт сєхєгджээ. Монголын он цаг тооллын талаар Бэсvдэй Н.Нагаанбуутай ийн хєєрєлдсєн юм.

-Таныг Чингис хааны амьдралын хоёр туйл газарт тєрсєн, тэнгэрт хальсан он цаг одоо хvртэл нэг мєр болоогvй байгаад эмзэглэсэндээ эртний монгол он тооллын асуудлыг сєхєн мєшгєв vv хэмээн санагдана.

-Юутай ч Чингис хааны ємнєх vед Монгол он тоолол байснаар барахгvй он дарааллын бичгийн олон vеийн єв байсныг Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”-д тэмдэглэн vлдээсэн байдаг юм шvv дээ. Тєрєл бvрийн эш сурвалжуудад тvvхэн мэдээ байгаа учраас л ямар нэгэн он цаг хэлээд байгаа хэрэг. Гэтэл яагаад санал бодлоо нэгтгэж, дvгнэлт гаргаж чадахгvй олон янзаар маргалдаад байдаг юм бэ хэмээн санагдсанаас vvдэн тvvхийн шарласан хуудсуудыг сєхєж vзсэн юмаа. Хамгийн гол алдаа нь барс сард шинэлдэг одоогийн тvвдийн тооллыг эртний монгол vндэснийх гэж эндvvрч, 13 дугаар зуунд энэ тооллоор тvvх бичигдсэн хэмээн тєєрєлдсєнєєс эхлэлтэй юм билээ. Иймд намраас эхлэн тоолдог байсан монгол тооллын оны тэргvvн хувь сарыг мєнєєх тvвдийн хаврын бар сартай нэг цэг дээр аваачин ойлгож байгаа явдал. Ер нь тvвдэч зурхайч нар тодорхойлсон уг он цагаа тvvхэн vйл явдал, эш сурвалжтай хэр дvйж буйг ерєєс хайхарч vздэггvй. Тvvхийн шинжлэх ухааныхан ч тvвд зурхайгаар тулгасан зурхайн цаг хугацааг сурвалж судалгааны vр дvнгээр шалган нягталдаггvй. Харин ч уг хугацаа руу зориуд шахаж тааруулж байсан зэрэг дутагдал байна л даа. Єєр зурхай байх биш гэж яс баримталдгаас тvvхийн ухаан єєрєє тєєрєлдєж, бодит vнэнийг гажуудуулах болж.Дэлхийн тvvхэнд суу алдраа мандуулсан 13 дугаар зуунд монголчууд чухам ямар тооллоор цаг хугацаагаа тооцож байсныг юуны ємнє лавлан vзэх ёстой. Тэгвэл мєн vеийн гайхамшигт бvтээл “Монголын нууц товчоо”-нд зуны тэргvvн сарын улаан тэргэл єдєр хэмээн улирлаар, долдугаар сарын 12 их хаан тэнгэрт халив гэж тоогоор, хулгана жилийн гур сард гэсэн нь амьтны нэрээр тоолсны тод жишээ юм.

-Монгол он тооллын онцлогоос цєєн жишээ татаж хэлбэл ой тойнд илvv буухсан болов уу?

-Монголчууд шинэ жилийг намар сvvн сар, vр сар гэх мэт тодотгосон нэрээр хувь, хулгана хэмээн эхлvvлдэг тоололтой байжээ. Хvннv гvрний тvvхийг тодруулсан нэрт эрдэмтэн Г.Сvхбаатар, Хvннv нарын заншлаар жилд гурван удаа луугийн тахилга хийхдээ дандаа цагаан сар тав, есдvгээр сард нохой єдєр тэнгэр хайрхдыг тахидаг. Иймд олон аймаг цуглаж, тєрийн хэрэг хэлэлцэн тэмээ, морь уралдуулан наргидаг. Хvннvгийн хаан буюу шаньюгийн оны амгаланг айлдахаар гэх мэт бичсэн нь бий. Эндээс vзэхэд цагаан сар нь одоогийн европын есдvгээр сар, таван сар нь нэгдvгээр, есєн сар нь тавдугаар сар болох нь ойлгомжтой байна. Иймэрхvv зєрvvгээс он цагийг хольж хутгах тєвєгтэй єєрчлєлт vvсч, хаврыг зун хэмээн тунхаглах болжээ.“Монгол татарын тухай бvрэн тэмдэглэл”-д “євс ногоорохоор нэгэн жил, шинэ сар мандахаар нэгэн сар болгодог” хэмээснийг зарим нь бvдvvлэг гэдэг ч уг нь vнэн л юм. Vнэхээр євс ногоорохуй нэгэн жил, сар тєгрєглєхvй нэгэн сар болно гэдэг ойлголт одоо ч бидэнд байгаа шvv дээ. Тэрхvv євс ногоорох хугацаанд сар хэдэн удаа дvгрэглэв, хэдэн удаа яаж хємсєглєв, улирал хэрхэн єєрчлєгдєв, сар хэдэнтээ эргэв гэдгийг яв цав мэддэг учраас л Хvннvгийн vед нарны дєрвєн мєчєєр улирлаа олж, сар мичдийн тохиолоор нарийвчилж, агаарын амьсгалыг улирлаар шинжин амьдрал ахуйгаа зохицуулж ирсэн тvvхэн хэвшилтэй байжээ. Харин одоо нар, сар хоёроор єдєр, шєнє хоёрын хугацааг ялган тооцож хоног болгох, захын одыг харуут цагаа мэдэх эрдэм бvдгэрч байна. Гурван нохой гарах vед гэрээсээ сэмхэн гараад ирээрэй гэвэл энэ болзоонд очих хvн ховорхон байж магадгvй. Хавирган (шинэдийн), тэргэл (арвантавны), хожидын (хорьдын) хэмээх нь дvрслэх сэтгэлгээ, хугацааны хэмжээгээр ярьж буй болохоос гуч хvртэл тоо мэддэггvйнх биш билээ. Тэр ч байтугай тэргэл сартай єдєр байлдаанд орж, хавирган сарны vед хvлээзнэдэг байсан нь дайчин эрсийн сэтгэл зvй, бие эрхтэн, золбоо хийморьт тєгрєглєх сар ямар нэгэн vйлчлэлтэйг мэдэрсэн хэрэг бизээ. Монгол цаг тоололд хамгийн тvгээмэл нь цагийн тухай ойлголт юм. Цаг нь зєвхєн єдєрт буюу наранд хамаатай байдгаараа ихээхэн онцлогтой. Иймээс монголчууд “Шєнєд цаггvй, шєлєнд дээжгvй” гэдэг. Єдрийн наран цаг нь зєвхєн он хийгээд єдрийг хэмждэг бол саран цаг нь жил, улирлыг хэмжинэ. Гэтэл євлийн эхэн сарыг ес эхэлсэн єдрєєс тооцдог учиртай атал харь єєр цаглабараар сэтгэдэг, тvvхэн vйл явдал, цаг улирлын тооцоог орчин vеэрээ боддог дутагдал гэм биш зан болжээ. Ташрамд дурдахад долоон сарын 12 гэдэг бол монголчуудад их хаан эцэслэсэн цээртэй єдєр. Европын ч бай, тvвдийн ч бай, эртний vндэсний тооллынх ч бай , ямар ч тоололд байсан хар л єдєр. Vндэсний баяр наадам vйлдэх цэнгэлийн бус, тvvхэн гашуудлын тэмдэгтэй єдєр билээ. Христийнхэн гэхэд 666, бас 13-ын тоог цээрлэж, єрєє тасалгааг хvртэл алгасан дугаарладаг гэсэн. Сэрхийж байх учиртай энэхvv тоон сар, єдрийг баяслын болголгvйгээр ухраан тэргэл, тахилгын єдєр давхацсан зуны тэргvvн сарын 16 буюу европын долдугаар сарын найманд баяраа тэмдэглэж байх юмсан гэж бодогддог. Ардын журамт цэргvvд анх Нийслэл хvрээнд энэ л єдєр орж ирсэн гэдэг. Мєн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын баяр тєрийн мэргэн сайдуудаа шагнаж, эртний суут хаад, баатар єрлєгvvдээ нэрлэн дууддаг зуны тахилгын єдєр мєн л одоогийн долдугаар сарын найман байсан нь санамсаргvй хэрэг биш бололтой.

-Монголчууд зурхайч Л.Тэрбишийн цаг тооны бичгийг хамгийн тvгээмэл хэрэглэдэг. Гэтэл Та тэгтлээ сєрєхийн учир юусан билээ.

-Ингэж сєрєхийн учир нь шинжлэх ухааны доктор цол хvртсэн ганц зурхайч Л.Тэрбиш зурхайг шашны мунхруулгын хэрэгсэл болгож, шинжлэх ухаанаас холтгож байгаа юм. Ийм ажлыг Гандан хийд хийж байгаа бол бас яая гэхэв. Та нар хар л даа. Л.Тэрбишийн зурхай нь Таравчинбо, Жанаг гаг дог уншуул, Дашням, Балжиннямтай єдєр сайн, тэрсvvд єдєр тул бурхныг тахих зэрэгт муу, дvвзий, жэдзий од гэх мэт тvвд, самгарад зурхайг орчуулсан хувилбар шvv дээ. Нєгєєтэйгvvр даваа, мягмар, лхагва гэх мэт тvвд, эсвэл адъяа, сумъяа зэрэг самгарад гараг нэрийг vндэсний гэж зурхайлсан харь номлол юм.Vvнээс жинхэнэ монгол vндэсний цаглабар зурхай, цээр бэлгэдлээ ялгахын тулд юуны ємнє 12 эрхтэний жил, сар, єдєр, цаг тєдийгvй 12 эрхтэний мэргэ тєлгє зэргээ тусгайлан сєхєхєд тэс єєр наалдацтай байдаг. Тухайлбал, жинхэнэ монгол зурхайд зааснаар хулгана єдєр буюу цагт хураах хумихын бэлгэдэл буянтай тул гадагш юм єгєх, архи дарс уун дарвих, хутга мэс ирлэхийг цээрлэх. Харин бар єдєр, цагт зааснаар бар цаг хvртэл бvv унт сэргэг бай, барын ємнє сацал бvv єргє. Бар жил, єдєр, цагт зєвхєн тєрийн vйлийг эрхэмлэ гэжээ. Мєн 12 эрхтэний жилийг єнгєєр нь хулгана жилд vржил ихтэй, vхэр жилд цас их, хvйтэн, сvv сааль элбэгтэй гэх мэтээр уг амьтны vндсэн шинжээр тухайн жилийн єнгийг гаргадаг нь он удаан шинжсэн эрдмээ тэмдгийн соёлд буулгаж, дохио чанарыг илтгэсэн ардын эрдэм ухааны єв сан болтлоо хєгжсєн нь хосгvй юм.Ийнхvv тvвдийн бар сартай монгол зурхайн хувь буюу хулгана сарыг зэрэгцvvлснээс vvдэн монголчууд балчир, идэр, гурван есєєр євєл цагаалж, улмаар луу сард буюу европын апрель сард тэнгэр дуугарч, зуны шинж орно хэмээн бvр ч тєєрєлдсєн нь харамсавч багадмаар хэрэг. Гэхдээ би хэн нэгнийг буруутгаж, тvвдийн шашин хэрэггvй гэх санаа агуулаагvй, гагцхvv шинжлэх ухаан, шашин хоёрын тухайд тодорхой зааг ялгаа байдгийг сануулахгvй аваас vндэсний соёл vгvйсгэгдэн гээгдэх болно гэж сэтгэл зовнисных юм шvv.

-Угийн монгол зурхайгаар цагаан сар маань хэзээ таарч байна вэ?

-Цагаан сарыг хавар тэмдэглэх утгатай зарлигийг Чингис хаан гаргасан гэдэг яриа бол тvvхийн vнэнд нийцэхгvй. Их хаан тэнгэрт итгэсэн бєє мєргєлтєн, алив шашныг даган vндэс угсаагаа умартагч биш, бvх шашинд адил тэгш хvндэтгэлтэй ханддаг байсан. Зєвхєн Алтан хааны vед лам нар тvвдийн бар сард сvм хийддээ ном хурж, сvсэгтэн олныг цуглуулан ёсолж эхэлсэн XVII зуунаас эхэлсэн харь хэвшил хэмээн vзvvштэй. 1540-1589 оны хооронд амьдарч байсан Ордосын Хутагтай Сэцэн хунтайж Далай ламыг Монголд залж, тvвдийн гэлэгбагийн шашныг дэлгэрvvлэхдээ Тvмэдийн Алтан хантай хамтран тvвдийн рабжун буюу жарны тооллыг нэвтрvvлжээ. Дараа нь XVII зууны дунд vед “Монголын нууц товчоо”-ны монгол хуулбар Лувсанданзаны гараар тvвдчилэгдэн Чингис хааныг бурхан Буддагийн тєрсєн єдєр мэндэлсэн мэтээр засварлагдсан байна. Ерєєс Чингис хаан болоод Єгэдэй, Гvег, Мєнх, Хубилай хаад цагаан сарын хугацааг єєрчлєх зарлиг буулгаагvй болох нь амьдрал тvvхийн сурвалжаас илт буй билээ. Их хаадаас хойш тийм зарлиг гаргах эрх мэдэлтэн ч, шаардлага ч байгаагvй.Бид намрын дунд сарын 17-нд vзэлтгvй сайн єдєр гэж баахан хурим найр хийдэг. Энэ л єдєр маань хуучны цагаан сар буюу хувь сарын шинийн нэгэн байжээ. Гэтэл єдрєє байтугай сараа vсэргэж, илvv сартай улирал ч бий болгочихдог тvвдийн тооллоос болж тєєрєлдєєд жинхэнэ цагаан сараа олохуйяа бэрх болгочихож дээ. Харин манай монгол тоолол ертєнцийн он, сар, єдрийг хєвєхдєє илvv дутуу давхар єдєргvй тоолсоор есдvгээр сарын 21-ний орчим єдєр, шєнє тэнцэх хугацаанд намрын шинэ он, тайлга тахилгаа vйлддэг байжээ. 1911 оноос хойшхи арван жилд цагаан сар тэмдэглэснийг аваад vзэхэд таван есийн хvйтнээр зургаа, зургаан есд дєрвєн удаа шинэлж, хамгийн хожуу цагаалсан нь хоёрдугаар сарын 20 байх юм. Энэ нь ямар ч мал тєллєх болоогvй, цагаан сvvний дээж, шинэ идээ гараагvй цаг шvv дээ. Монгол орны цаг агаар, бvс нутгийн онцлог, ард олны амьдрал ахуй тvвд тоололтой огт нийцдэггvйн нэгээхэн баримт бол энэ.

-Тэгвэл он тооллын энэхvv зєрvvг єдгєє залруулж болохсон болов уу?

-Монголчууд бид цагаан сарыг золголтын бус, сvv сvргийн их тахилга гэдэг утгаараа гуравдугаар сарын 21 гэж тодотговол олны сэтгэл санаа, мал євєлжилт, хаваржилт, тєлийн баяр зэрэг аль аль талаа харгалзсан зєв зvйтэй тов болохсон хэмээн бодож байна. Єнєєгийн Энэтхэг улс эртний тооллоо цэгцлэн 1957 оны гуравдугаар сарын 21-нд шинэ оноо эхэлдэг vндэсний календарь бий болгон мєрдсєн. Ер нь монгол тоолол нь эртний Месопотами, Грек, Энэтхэг зэрэгт нєлєєлсєн хаврын тахилгатай байсан нь бvр нэн эртний улбаатай юм билээ. Месопотамийн он тоолол хаврын єдєр шєнийн тэнцлээр шинэ оноо эхлvvлдэг, эртний Грекийн он тооллын эхлэл хавар гуравдугаар сарын 21 байдаг. Эртний еврейчvvд бас хавар эхлvvлдэг байснаа нийтийн тооллын ємнєх гуравдугаар зуунаас намарт шилжжээ. Юлианы календарь Григорийд шилжсэн нь гуравдугаар сарын 21-ний єдєр шєний тэнцлээр оноон тооцсон залруулга байлаа. Францын бvгд найрамдахчууд 1792 оны есдvгээр сарын 22 буюу намрын єдєр шєнийн тэнцлээр тооллоо хагаслаж, хавар эхэлсэн нь мєн л гуравдугаар сарын 21 байлаа. Мєн эртний Хятадын шинэ он нь євлийн туйл буюу арванхоёрдугаар сарын 22, хаврын тэнцэл буюу гуравдугаар сарын 22-ны дунд байжээ. Зєвхєн европ тоолол л євєл шинэ оноо угтдаг хахь єєр заншилтай юм даа.

-Та Их Монгол Улсын тvvхтэй хvйн холбоо бvхий чухал vйл явдлын он цагийг єнєєгийн зарлиг тогтоолд тусгаснаас шал єєрєєр оноон гаргасан байх юм?

-Эртний монгол тооллын ул мєр болох тvvхэн он цагуудыг нийтийн он тоололд хосолдуулах ёстой гэсэн зарчмаар тvвдийн жарны тооллоос чєлєєлж, “Монголын нууц товчоо”-ны гурван гол vйл явдлыг жишээлэн тооцсон юмаа. Нэгд, Их эзэн Чингис хаан 1162 оны тавдугаар сарын гурван юмуу 1155, 1167 онд биш, морь жил буюу 1161 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд тєрсєн. Хоёрт, Монголын тулгар тєрийг тунхагласан Их хуралдай 1205 оны намраас 1206 оны хаврын бар сар хvртэл хуралдаагvй. Харин 1205 оны есдvгээр сараас арваннэгдvгээр сарын сvvлч буюу барс жилийн барс сар хvртэл хуралдсан. Гуравт, Чингис хаан 1227 оны долдугаар сард биш, нэгдvгээр хувилбараар 1227 оны дєрєвдvгээр сарын хоёрны єдєр, хоёр дахь сурвалжаар гахай жил буюу 1226 оны арваннэгдvгээр сарын зургаанд тэнгэрт хальсан. Энэхvv хоёр он цаг нь хоёр єєр зарчмаар гаргасан бус, vнэн байж болох тvvхэн vйл явдлын хоёр гол сурвалжийг зэрэгцvvлэн гаргасан юм.Эдгээр гаргалгааг дэвшvvлэхдээ 13 дугаар зууны монгол , хятад, перс тvvхэн сурвалжуудын он цагуудыг аль болох харьцуулж, vйл явдлын нєхцєл байдал, сар улирлын єнгє тєрхєєр давхар шалгахыг хичээсэн билээ. Тэгээд тvвд жарны тооллоор тооцсон нь vндэслэлгvй тєдийгvй алдаа гарах шалтгаан болсон, дээр нь Европын он тоолол орж ирснээр оны зєрvv зєрчил улам гvнзгийрчээ гэсэн дvгнэлтэд эрхгvй хvрсэн юм.

-Тvvхэн он цагийн шинэ гаргалгаанд ямар vндэслэлээр хvрсэн учир шалтгаанаа товч тайлбарлаж єгнє vv?

-Тvvхэн сурвалжид их хааныг гахай жилд 66 насандаа тэнгэр болов гэсэн нь 1161 онд морь жил тєрсєн гэдгийг зааж байна. Гэтэл тvвдийн барс сараас болж, 1162 оны нэгдvгээр сарын 17-нд гарсан хар морь жил хэмээн эндvvрч зурхайлдаг нь одоо бараг маргах юмгvй vнэн гэгдэх болж дээ. Монголын морь жилээс эхлэн тоолоход Чингис хаан vнэхээр 1257 оны гахай жил 66 нас хvрсэн байдаг. Тэгээд ч 12 жилийг огт єнгєгvй тоолдог монгол тооллыг тvвдийн хар, цагаан, улаан гэх мэтээр тодотгосон онтой хольж хутгаснаас нэгэн он ухарч мэндэлсэн мэт болгож байгаа юм.Их хуралдай чуулсныг “Монголын нууц товчоо”-нд зєвхєн барс жил гэж тэмдэглэсэн нь тvвд тооллоор бол 1206 оны хаврын эхэн барс сар юм. Энэ ойлголтоор бол 1205 оны намар цугласан Монголын бvх ноёд ихэс 1206 оны хавар хvртэл хуралдсан болж таардаг. Монголын єндєрлєг дэх євлийн тэсгим хvйтэнд мал ахуйгаа орхичихоод тийм олон хоног хурал найр хийх явдал бэрх тєдийгvй ийм цэнгэлийг Чингис хаан зєвшєєрсєн л юм байх даа гэх миний эхний эргэлзээ. Гэтэл зарим тэмдэглэлд тэрхvv их чуулган дээр айраг цэгээ зэргийг ууж байснаас vзвэл яавч євєл цаг биш бололтой. Тэгвэл монгол тооллоор 1205 оны намар барс сар гарч, цагаалга хийн Их хуралдай чуулж, улмаар бар сарын бар єдрийн бар цагт бар зvгээс их хааныг залж, “Их засаг” хуулиа батлан Нэгдсэн Монгол гvрнээ тунхагласан болж таарах нь ээ. “Монголын нууц товчоо” болон “Алтан товч”-ийн мэдээгээр “гахай жил долоон сарын 12-т Тvрэмхий балгасанд Чингис хаан тэнгэрт халив” гэснээр бол 1227 оны хаврын сэрvvнд насан эцэслэжээ гэж тооцох. Нєгєєтэйгvvр Рашид-ад-Диний сурвалжаар бол 1226 оны намрын сэрvvнд тэнгэрт хальжээ гэж vзэх. Энэ нь их хааныг насан эцэслэхэд нутагт нь бараадуулъя гэж зvтгэх шєнєдєє хvйтэн, єдєртєє сэрvvн улирал мєнєєс мєн гэлтэй. Гэтэл эдгээрийг тvвдийн барс сард эхэлсэн гахай жил хэмээн эндvvрч, их хааны євчтэй ахуйн тvvх ба биеийг нэгэн жилээр сунган амьдруулж, 1227 онд тэнгэрт халив гэж дэлхий нийтэд ташаа мэдээ тараагаад байна даа хэмээн сэтгэл зовонгуйрах юм.

-Ингэхэд Та XIII зууны Монголын тvvхийн он цагийг орвонгоор нь эргvvлсэн нээлт хийчихсэн юм биш vv. Харин манай тvvхчид, шинжлэх ухааны байгууллагууд хvлээн зєвшєєрєх эсэх нь сэтгэлийг тань зовоохгvй байна уу?

-Би энэ суурь судалгаандаа ихээхэн хvч хєдєлмєр, цаг заваа зарцуулсаан. Манай монгол цаг тоолол нь хятад, тvвд цаглабарт шахагдсаар бараг мартагджээ. Харин vvнийг сэргээж, “Монголын нууц товчоо”-ноос єгсvvлээд Чингисийн эзэнт гvрний тvvхийн чухал чухал vйл явдлыг цаг хугацааных нь хувьд зєв голдрилд нь оруулахыг монгол судлаачийн хувьд чин сэтгэлээр зорьсон билээ. Талархууштай нь монгол туургатан судлаачдын анхааралд єртєж, зарим эрдэмтэн судлаач хамтарч ажиллахаар ирээд байна. Миний судалгааны бvтээл дэндvv олон жилийн хэвшмэл ойлголтыг сєрж, цєєнгvй хvний эсэргvvцэлтэй тулгарч мэдэх авч яв цав тvvхэн нотолгоонд гарцаагvй суурилсан гэдэгт уншиж танилцсан хvмvvс ч итгэлтэй байгаа. Харин албан ёсоор хvлээн зєвшєєрєх эсэх нь хувь хvний асуудал. Ямар ч байсан ШУА намайг урьж, илтгэл тавиулах саналаа ирvvлсэн. Монголын он цаг тооллыг энэ мэт хэт ташааруулсан дэндvv харамсалтай явдлыг би ганцаараа засаж залруулах нь юу юм. Гэхдээ тvvхэн vнэнийг гуйвуулж болохгvй байх. Ямар ч байсан монгол, тvвд он тооллын зєрvvг тооцон гаргаж, цаг улирал, газар орны байдалд нь авч vзсэн билээ. Дээрх он цагийн гаргалгаандаа итгэлтэй, их гvрнийхээ тvvхийг эргэж сєхсєндєє бахархалтай байгаа шvv.

(єнєєдрийн монгол)

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Зvчи ханы бэлгэдлийг эх оронд нь залъя

Соёлын гавьяат зvтгэлтэн зохиолч Т.СУЛТАН

Эзэн богд "Чингис хаан" -ий ууган хvv, Их Монгол Улсын тулгын чулууны нэг, нэрт жанжин Зvчийн онгон, булш, сvрлэг бунхан Казах станы нутагт эдvгээ хvртэл сvндэр лэсээр байхад монголчууд хээв нэг хэнэггvй хандсаар байх юм.

Орос, Казахын судлаачдын таамагласнаар Зvчи ханы бун­хан тойрсон сонирхолтой сэдвvvд ч цєєнгvй байгааг лавшруулан судлахад манай эрдэмтэд анхаарлаа хандуулах цаг болсон санагдана. Зvчи ханы дурсгал, бунханы тухай анх 1897 онд тvvхч О.Альжапаров "Киргизская степная газета" сонинд "Предания об Алашехане и его сыне Джучи хане" гэсэн єгvvлэл нийтлvvлсэн нь хожим зєвлєлтийн эрдэмтдийн анхаарлыг татжээ. 1947 онд Казахын нэрт эрдэмтэн, акеадемич А.Х.Маргулан "архитектурные памятники в долине рике Кара-Кенгир" нэртэй судалгааны єгvvлэл бичиж "Вестник АН КазССР" сэтгvvлийн №11-д нийтлvvлжээ. Дараа нь зєвлєлтийн эрдэмтэн Г.Г.Герасимов "Памятники архитектуры долины реки Кара-Кенгир в центральном Казахстане" /Алма-Ата. 1957 г/ гэсэн ном бичиж, тvvнд Зvчийн онгон, булш, бунханы тухай сонирхолтой санал, дvгнэлтvvд дэвшvvлжээ. Эдvгээ бидэнд танил, єнєєх К.Зардыхан маань "Зvчи хан" нэртэй ном бичиж байгаа сурагтай. Ер нь Их Монголын тvvхтэй салшгvй холбоотой Зvчийг тойрсон судалгааны сэдэв Тєв Азийн орнуудад цєєнгvй бий.

Казахстаны судлаачид Зvчийн бунханыг 1228 онд баригдсан гэх бєгєєд Х-XII зуун,Караханы vеийн барилга, архитектурын дурсгалд хамруулдаг аж. Зvчи ханы бунхан Казахстаны Жезказган хотоос хойш 45 км, Кенгир голын хойт эрэг дээр байна. Бунханы ойролцоо эртний хэд хэдэн булшны ор, vлдэгдэл байгаа нь алтан ургийнхантай холбоотой байж болох талтай. Бунханы дотор ханан дээр огуз, аргын, кыпшак, керей, найман, хонгырат, ханлы зэрэг олон аймгуудын тамганы дvрсийг сийлснээс vзвэл Зvчийн улст нэгдсэн овог, аймгуудын тєлєєлєгчид тvvнд хvндэтгэл vзvvлэн, оршуулгын ажил болон бунхан босгоход оролцсоны илэрхийлэл юм. Бунханыг шатааж, бэхжvvлсэн єнгєт ба цагаан тоосгоор барьж, чимэглэсэн байна. Бунханы єндєр нь гадна талдаа найман метр, дотор талдаа долоон метр аж. Малталт хийх vеэр бунхан дотор хоёр хvний булш байгаа нь тогтоогджээ. Булшны нvхний ханыг тvvхий тоосгоор єрж, ёроолд нь нимгэн, тоосгон хавтангууд дэвсчээ. Бунханы ємнєд хэсэгт буй нэг дэх булш 2.2 м урт, 70 см єргєнтэй, 1.2 м гvн юм. Уг булш дотроос банзан авсанд хийж оршуулсан, баруун гаргvй хvний яс, хvрэн булигааран гутал, торгон vнэт эдлэл, хувцасны сэг, ангийн яс ба тэмээний толгойн яс, зэр зэвсгийн vлдэгдэл, хэлтэрхий гарчээ. Зvчи хан ан авлаж яваад хулан буудаж шархтуулснаас уг зэрлэг хуланд бариулан vхсэн тухай домог, тvvнээс улбаалсан "Доголон хулан" нэртэй хєгжмийн аялгуу байдаг билээ. Ханы шарилыг оршуулахдаа тvvний баруун rap нь олдоогvй, зєвхєн хурууны ясыг нь олж шарилтай нийлvvлэн оршуулсан гэдэг. Эл домог, яриаг vндэслэн дээрх онгоныг Зvч ханых хэмээн тогтоосон гэнэ. Хоёр дахь булш Зvчи ханы их хатан Керей аймгийн Тугырал ханы дvvгийн охин Бектутмыш хатных хэмээн таамаглажээ. Хатны булшны ёроолын хавтангуудад араб vсгээр нэгэн vгийг хэд дахин сийлсэн нь казахаар "ыкпал" гэсэн утгатай гэнэ.

Энэ нь монголоор "нєлєєний" "боймлосон", "авааль" гэсэнтэй агуулга дvйх юм. Єєрєєр хэлбэл, авааль гэргий, хатан гэсэн утгыг илэрхийлж байгаа хэрэг. Ямар ч гэсэн Зvчи ханы тvvх, амьдрал нь Их Монгол Улс болон тvvнийг vндэслэгч Чингис хантай салшгvй тул эл бунханы загвар, зургийг зарим олдворын хамт эх нутагт нь залж, хvндэтгэлийн єргєєнд байрлуулбал тvvхэн чухал дурсгал, тvмэнд тустай бахархах зvйл болох билээ. Yvний тєлєє Казакстаны тєр, засгийн байгууллагад хандан vнэрхvvлэх явдалгvй, ЭСЯ-аас зураг авах дуран авай бvхий нэгэн ажилтныг илгээхэд хангалттай. Ер Чингис болон Их Монголын тvvхтэй холбоотой зарим vнэт эдлэл, ховор vзмэр, тvvхэн дурсгалт зvйлсийг Орос, Иран, Энэтхэг, Казахстан, Узбекстан зэрэг орнуудаас эх нутагт нь эргvvлэн авчирах асуудлыг ч судлахад илvvдэхгvй биз дээ.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Чингисийн гурвалжин

Тєрийн хошой шагналт Ч.Лодойдамбын нэрэмжит шагналт, ахмад зохиолч Д.Сvръяа агсан ерээд онд амьд сэрvvн vедээ "Чингисийн гурвалжин" гэж бичсэн нэн сонирхолтой нийтлэлээ"Vнэн" сонинд тавьж олны анхаарлыг сэртхийлгэж билээ.

"Гурван гол" хэмээх Япон, Монголын хамтарсан шинжилгээ нийхэн 1990 оны цагаан морин жилийн 2-р улирлаас эхлэн Чингис хааны шарилыг тэмтрэн илрvvлэхээр зэхэж байгаа одоо vед Чингисийн єєд болсонтой холбоо бvхий бусад онгоны талаар нэгэн адил ил тод болгон мэдээлэх нь ч шаардлагатай зvйл.Монголын ард тvмэн олон зууны турш Чингис хааны булш бунхан, онгон тахилгыг ярихдаа Євєр Монголын Ордос, Алтай ханы ар, Хэнтий ханы євєр гэдэг гурван цэгийг заан тэмдэглэ сээр єнєєг хvртэл уламжилжээ. Тэгэхдээ энэ гурван газрыг зvгээр нэг таамаглан ярьсан нь огт буc, харин Монголын тvvхийн сурвалж бичиг ард олны хууч яриаг vндэс болгосон нь лавтай юм. Харин Чингисийн шарил, бусад онгоныг нэг адил нууцлан оршуулсан учир шарил, онгон гэдэг хоёр ойлголтыг хутгаж ярьсаар иржээ. Гэхдээ Монголын тvvхийн сурвалж бичгvvдэд Чингисийн онгон, шарил хоёрыг ялган тодорхойлдог нь vзтэл илэрхий байна. Монголын нууц товчоонд єгvvлсэн нь: "Энэ их улсад тунхаг тарааж ємcсєн цамц, єргєє гэр, єрєєсєн оймсыг тэнд /ордост/ онголов. vнэн хvvрийг заримууд Бурхан Халдунд онголов : гэх, заримууд Алтай ханы ард, Хэнтий ханы євєрт Их єтєг нэрт газраа онголов гэж буй" /29-ртал/ хэмээсэн бол, Саган Цэцэний: Эрдэнийн товчид єгvvлэхдээ: Тэндээс хатад хєвгvvд ину тэргvvлэн хотлоор хvйлэн хайлан алтан биеийг нь харгаж ядан цєхрєєд мєнх хvрийг эгvvдтэн Ерєнхийн шvтээн найман цагаан гэрийг тэнд /Ордосыг хэлж байна/ байгуулжээ. Тєдий эзний алтан хvvрийг ану, Алтай ханы ард, Хэнтэй ханы vлэх дор Их єтєг нэрт газар онголовой" /132 тал/ хэмээжээ. Эдгээрээс vндэслэн Монголын тvvхийн тэргvvн ботид батлан єгvvлэхдээ: "Чингисийн шарилыг тvvний гэрээсэлсэн ёсоoр эх нутаг Хэнтийн нурууны Их єтєг гэдэг газар оршуулжээ. Нас барсан газар нь “Мєнх хvр" дурсгал болгон Ордос нутагт найман цагаaн гэр байгуулж, эдэлж хэрэглэж явсан зvйлийг онголон тахих болсноор тэр нь Чингисийн шарил гэж хожим нь алдаршсан ажээ. /240-р тал/ гэсэн байдаг.Нууц товчоонд дурдсанаар Чингисийн нас барсан газар бол Тангадын тvрэмгий балгас буюу Лин-Жоу хот юм. Чухамхvv нас барсан тэр газар нь "Мєнх хvр" босгосон юм уу, эсхvл тэндээс Монгол нуттийн хязгаар болох Ордост шарилыг нь авчирч тєрийн ёслол гvйцэтгэн найман цагаан гэр босгосон юм уу гэдгийг Монголын тvvхийн тэргvvн ботид єгvvлснээр бол хоёрдмол утга илэрч байна.Тэрчлэн тvvхийн олон vеийн сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн "Алтай ханы ард" гэдэг баримт шууд хасагдаж, хожуу vеийн эрдэмтдийн бvтээл, тухайлбал Хєдєєгийн Пэрэнлэй агсны "Чингисийн их хориг" бvтээлийг ч тvvхийн энэ ботид дурссангvй єнгєрсєн байна. Ийнхvv Монголын тvvхэнд Чингис хааны нас барсан, тvvний шарил, онгон зэргийг хаана хэрхэн оршуулсныг хэт бvрхэгдvvлснээс ард тvмэнд тодорхой мэдээлэл болж чадсангvй. Чингисийн онгон гэдэгт чухам юу байж таарах вэ гэдэг асуудал одоо болтол бvдэг хэвээр байна. Зєвхєн оймс, гутал тєдийхєн лав биш байх. Байлдаан тулалдаанд орж яваад нас барсан Чингис хааны эдэлж хэрэглэж асан зvйл гэвэл мэдээжийн унасан морь, эмээл хазаар,туг хиур, нум сум, хуяг дуулга, хоромсог саадаг, онгон шvтээн гээд vзвэл тvvхийн чухал баримт болох эд єлєг байсан байж таарна. Энэ нь Чингис хааны шарил тєдийгvй тvvнээс ч илvv тvvхийн нотолгоо болох нь тодорхой байна. Гэтэл 60-аад онд Євєр Монголын тvvхийн шинжээч Ордост байгаа Чингисийн онгоныг задалж vзсэн гэдэг дам vг байдаг боловч тэнд чухам юу байсныг Монголын ард тvмэнд мэдээлсэн зvйл vгvй учир одоо ч нууц хэвээр байна.Тэгэхлээр Ордост болон Алтай ханы ард байгаа Чингисийн онгонд юу хадгалсныг нээж, олон тvмэнд нэг адил мэдээлэх нь тэрхvv Гурван гол тєслийг хэрэгжvvлэхэд хамаатай баймаар санагдана. Ямар ч байсан олон он жилийн турш яригдан сурвалж бичигт тэмдэглэгдэж ирсэн "Алтайханы ард" онголов гэсэн ул мєрєєр шинжлэн судалсан зvйл сvvлийн зуун жилд ч байсангvй. Тэгэхлээр одоо тэр газар хаана байна? Чухам тэр газар юу нууцлагдаж байна гэдэг талаар дуугvй єнгєрєх зvйл биш байх гэж бодогдоно. "Алтай ханы ар" гэхлээр Алтайн ар нурууны арыг бvхэлд нь заасан бус, мэдээжийн Алтайн уулсын ард тасархай орших Хан Тайширын нурууг эрт vед Алтайн ар Хайрхан гэж нэрлэж байсантай уялдуулж vзвэл энэ уулыг зааж хэлсэн нь тодорхой байна. Монголын тvvхийн сурвалж бичиг зохиогчид Чингис хааны нэг онгоныг "Алтай ханы ард оршуулсан" гэдгийг зvгээр нэг хайхрамжгvйн эрхээр бичсэн нь огт vгvй учир энэ талаар холбогдох тод боловч бvдэг нэгэн улбааг би энд зvйлчлэн єгvvлэхийг хичээе.Монголын тvvхэн холбогдол бvхий олон бичиг баримтыг шvvн тунгаасан романд бичсэнээс иш татвал: "Гурав дахь хvvрийг Алтай ханы ар, хант ханы єрєх даган ол" гээд тэңд "Хад модны шил дор мєнх мянган газар орд ухаж оршуулан чулуун гэр боcгож гэгээн болгов" /1905 -р хуудас / гэсэн байдаг юм. Инжинаш єєрєє Чингисийн шарилыг чухам хаана хэрхэн оршуулсныг сонирхон Халх нутгаар аялан явсан тухайгаа уг номын тайлбар тольтод єгvvлснээс vзвэл энэ газрыг нvдээрээ vзсэн бололтой байна.Тэр газар одоо хаана байна вэ? Хан Тайширын нурууны ард байсан Арын хvрээний дэргэдээс зам авсан хvн чулууны даваагаар давж 3100 метрийн єндэр оргилын дагуу орших "Шарилын нуруу" хэмээх нэгэн шовх єндєрлєгийн оройд "Ихэсийн онгон" нэртэй тахилга овоо байдаг. Биднийг хvvхэд ахуй цагт тэр уулын оройд хэн ч гарч болохгvй, яагаад гэвэл ихсийн догшин онгон байдаг учир алдас болно. Хэрэв гарч гэмээ нь лам бол гэлэнгээс дээш санваартан, хар бол тайж язгууртнаас дээш хэргэмтэй хvн гарах ёстой гээд євгєд маань хориг тавьдаг учир би хэдvйгээр тэр хавьд нутагладаг боловч тэр уулын оройд гарч vзээгvй байлаа. Гэтэл 1958 онд Говь-Алтай аймыйн орон нутгийг судлах музейн эрхлэгч байсан Довчинд газарчлахын эрхээр уулын оройд гарч vзвэл, vнэхээр онгон ой мод хад асганы шил дээр, хєх гурван чулууг сайн чанарын тунгаамал шохойгоор нааж гагнасан 2x2 метрийн урт єргєнтэй, босоо хvний єндєртэйгєєр хийсэн чулуун бунх байв. Vvнийг vзээд би "Хєх судар"-т бичсэн єнєєх чулуун гэр энэ байх нь ээ гэсэн бодолд автаж билээ. Тэр бунхны дєрвєн талд хавтгай чулуун дээр дєрвєн бурхан сийлж тавьснаас нэг нь алга болсон бололтой байлаа. Vлдсэн гурван бурхныг ажиглавал, Манзушир, Махгал, Зонхов гурав байсан шиг санагдана. Одоо энэ гурван сийлбэрт бурхан Говь-Алтай аймгийн музейд тавиастай байна. Магадгvй энэ бурхнуудыг нэлээд хожуу хийж тавьсан ч байж болох юм. Тэр бурхнаас нэлээд зайдуу /дєрвен мод хэртэй нам дор газар/ Засагтхан ноёдын зургаан удаагийн ноён бунх байсны ормыг олж харсан билээ. Эдгээр ноён бунхныг1932онд Мана, Балдан, Жамбаа, Борхvv зэрэг нэр бvхий хулгайч ухаж сvйтгэснээс хойш тоногдсоор байгаад алга болсон гэж нутгийнхний ярьдаг нь vнэн. Бид нар тэндээс бууж, тэр уулын Дэлгэрийн Жаалхvv гэдэг далыг насалсан євгєнийд очиж хуучилсанд тvvний ярьсан нь: "Хан Тайшир гэдэг чинь Хан-Дайцын шарил гэсэн vг гэдэг шvv. Чингис хааныг нас барахад онгоныг нь Ордост залж авчраад их ёс гvйцэтгэн гурван ижилхэн тємєр хєвхєн vйлдэж гагнаад нэгийгнь тэнд оршуулж, хоёрыг нь халх нутагт аваачихаар тус бvр гурван мянган торгон цэрэг дагалдан хєдлvvт, нэг хэсэг нь тєрсєн нутаг Хан Хэнтий єєд чиглэхэд, нєгєє хэсэг нь манай энэ Алтай нутаг чиглэн явсаар энэ дээд оройд авчирч онголоод, онгоныг хvргэж ирсэн гурван мянган торгон цэргийг цуглуулж, vvнээс хойш та нар Чингис гэж нэрлэж болохгvй, “Хан дайц” гэж хэлж байгаарай гэж захиад тэдгээр цэргvvдийг унаган нутгийн нь овог гарлаар ялгасан есєн овог байсан юм гэнэ билээ. Тэгээд тэр овгийн нь нэрээр есєн отог vvсгэж, хан Тайширын нурууг тойруулан суулгаж онгоныг харгалзуулсан юм гэдэг шvv. Бид нар чинь угтаа Чингисийн удмынхан байгаа юм гэж хуучилсан билээ. Энэ яриа Инжинашийн "Хєх судар"-т бичсэнтэй нийлж байна. Бас энэ нутгийн євгєчvvл Чингисийн vvх тvvхийг сайн мэддэг байсан нь учир холбогдолтой мэт. Инжинаш "Хєх судар" номондоо Чингисийн дєрвєн онгон тус бvрт “Тэнгэрийн бошиг нэр улирлыг нээсэн богд баатар хуандай Чингис хаан" гэсэн vсэг бvхий мєнгєн пайзын дvрийг зурж хавсаргасан байдаг. Тэгэхлээр зохиолч маань нилээд эрт нээсэн Лин-Жоугийн дурcгал юм уу, Ордосын дурсгалаас олж vзээд ингэж зурж бичсэн байж болох юм. Мєн Чингисийн шарил буюу онгоныг хаана ч гэсэн оршуулахдаа олон цэргээр алсуур манаж харгалзуулаад, Чингисийн хєвгvvд, хатад нь цєєн хэдэн жанжны хамт онгоныг нууцалсан /орд/ нvхэңд хийж тэгшлээд дээр нь адуу гишгvvлж хэнд ч мэдэгдэх аргагvй болгосны дараа модон гэр /бунх/ буюу чулуун бунхныг vйлдсэн тухай нилээд тодорхой бичсэн бий. Тэрчлэн энэ нутгийн сурвалжтан євгєчvvд ярихдаа Чингис хааны онгоныг алтан бvрхvvл хийж гадуур нь мєнгєн бvрхvvл хийж, гадуур нь тємєр хєвхєн /авдар/ хийж битvvлж гагнаад оршуулсан юм гэнэ билээ гэж ярилцдаг бол Инжинаш "Хєх судар"-таа мєн тиймээр бичсэн нь ямар нэг талаар ижил тєсєєтэй байна. Тэр vед Чингисийн нэг онгоныг эаавал "Алтай ханы ард, Хант ханы талаар тvvхийн ямарваа тодорхой баримт байхгvй байна.Нууц товчоонд бичигдсэн нэгэн сурвалжаас vзвэл 198-р зvйлд "Чингис хаан Алтайн євєрт євєлжих vхэр жил /1205 он/-ийн хавар Арайн даваагаар давж...Найманы Хvчvлvг хааныг ... мєрдєн хєєж байлдаад, тэндээс Чингис хаан харьж, Арайн даваагаар давж уул ордондоо буув" гэсэн бол нилээд хожуу Туулай жил /1219 онд/ Чингис хаан, хатнаас Хулан хатныг авч, дvv нараас Отчигин ноёныг их ордондоо vлдээгээд Арайн даваагаар давж Сартуул улстай байлдахаар мордов / 257-р зvйл / гэсэн байна. Энэ Арайн даваа гэдэг нь Алтайн нурууны аль нэг давааг хэлсэн бололтой бєгєєд баруун зvг дайлаар мордохдоо заавал энэ даваагаар давдаг нь бас нэг учир холбогдол байж болох юм. Эргэцvvлэн бодвол манай євєг дээдсvvд мєн ийм янзаар ярьдаг байсантай нийлж байлаа. Тэрч байтугай Чингисийн онгоньг тээж ирсэн хар азаргыг энэ баруун нуруунд онголж тавьснаар "Хар азаргын нуруу" гэж нэрлэх болсон юм уу, Чингисийн онгоныг энд авчрах vед байсан уугуул нутгийн хvмvvс /ойрдууд байсан бололтой/-ийг цємийг єєр нутагт шилжvvлэн суулгасан учир тэдгээр хишигтэн цэргvvд огт хvнгvй газар ирж цоо щинээр нутаглаад, ганцхан ихсийн шарилыг хамгаалахаар энэ уульг бvсэлж байсан юм гэж ярьцгаадаг байлаа. Хожим буй болсон Засагтханы хошуу бол Хан Тайширын нурууг бvхэлд нь эзэлсэн том хошуу байсан бєгєєд тvvний есєн отог нь 1691 оноос ємнєх Vйзэн Засагт ханы vед ч, хожим бий болсон Эрдэнэ бишрэлт 3acaгт ханы vед ч огт хєдєлсєнгvй энэ янзаар байсан байна. Эдгээр есєн отгийн нэрс нь Баарин, дархчууд буюу Дархад, Соод, Бисад, Бага дархад, Тайчууд, Олхнууд, Жалайр, Урианхай гэж одоо ч тэр нэр усаа мартаагvй байх юм.Эдгээр отгуудын аль нь ч Тайширын нурууг дамнаж нутагласан нь vгvй, цєм бэлээр нь цувран байрлаж байснаас vзвэл vнэхээр хамгаалалтын шинжтэй байсан болов уу гэж бодогдно. Эдгээр отгуудын газар орны нэрсийг ажиглавал Тайширын нурууны тєгсгєл Баарин давааны орчим Хадаасан, Хайчин, Цагдуултай, Босоо, Хэвтээ, Сэртэн, Харуул хар гэх мэтийн харуул хайчийн нэрс байхын хамт Шарилын нурууны євєр талд Нум тэлээч, Сум тэлээч, Євєр тэлээч, Ар тэлээч гэсэн нэрсvvд бас боржигон аялгуунаас єєр аялга байхгуй юм. Гэвч эдгээр отгуудын талаар дангаар нь угсаатны судлалын vvднээс судалсан зvйл тааралдахгvй байна. Бас нэг сонирхол татах зvйл гэвэл Арын хvрээний хажууханд байдаг Тvрэгийн vеийн хvн чулууг єєр газраас зориуд авчирч тэрхvv хvн чулууны даваа єєд гардаг хуучин замыг чагтлан босгож, чулуугаар чигжиж, суурилсны дээр тэр хvн чулуунаас зvvн тийш Дєтийн давааны ам хvртэл чулуу босгож хэц татсан байх бєгєєд vvнийг нутгийнхан тайлбарлахдаа "Энэ хэцээс єнгєрч онгон єєд мацаж болохгvй, хvн чулуунаас цааш зам байхгуй" хэмээн хориглосон тэмдэг гэлцдэг байлаа. Ихсийн онгон байдаг хэмээн тэрхvv Шарилын нурууны ар ёроолд Ширээгийн хєх хошуу гэдэг газар байгалийн тогтоц бvхий хvлэр байх бєгєєд тэнд бургас модоор хийж зэс, хvрэл хайлж байсан vл мер, элдэв хайлш олддог. 1987 онд шиг санаж байна. Манайхыг тэнд зусч байхад айл саахалтын хvvхдvvд эргэн дороос хvрлээр цутгасан євгєн хvний шуумал дvрсийг ухаж гаргаад зvлгэн дээр єргєж тавьсан байхыг євгєд хєгшид vзээд "Ихсийн онгоны юм бололтой цутгамал дvрс байна, яадаг ийдэг билээ, алдас болох вий" хэмээн сандарцгааж шєнє дєлєєр хvрз зээтvv авч далдын далд булсан тухай ярьж байсныг би нилээд хэд хоногиин дараа сонсоод vзэж чадаагvйдээ харамсаж билээ. Бас Хан Тайширын нурууны тєгсгєл Баарин отгийн нутагт нэг сонин хєшєє байдгийг би 1964 онд анх vзсэн юм. Тэр хєшєє жинхэнэ монгол хєшєє тєдийгvй, дээр нь эрт цагийн уйгаржин бичгээр хоёрхон vсэг сийлсэн байлаа. Уг бичигт хєшєєг 1987 онд ШУА-ын хэл судлалын хvрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Содномцэрэн, Батчулуун нартай хамт дахин очиж зураг татаж буулгаж, мэдэх судлах газар нь мэдээлж судлуулахыг гуйж явуулсан боловч одоо болтол ямар ч хvн ирсэнгvй. Тэр хєшєєн дээрх бичгийг унших гэж "Цог гавъяа" гэсэн vг юм уу даа гэмээр санагдсан боловч бvрэн тайлж яахан чадах билээ. Уг гэрэлт хєшєєний хандсан чиглэлийг vзвэл тэрхvv Шарилын нурууны онгонтой холбоотой ч байж магадгvй гэсэн таамаг тєрдєг юм. Энэ мэтийн ул мєр, бvдэг улбааг олон жил ажигласны хувьд судлаач хvн шинжлэн vзэх нь чухал гэсэн нэгэн ойлголт vлдсээр байна. Єгvvлэн байгаа энэ шарилын нурууны євєрт тєрж єcсєн нэрт зохиолч Лодонгийн Тvдэвтэй 1986 онд хуучилж байтал зохиолч маань "Энэ Шарилын нуруу бол яавч Чингис хааны нас барсан vйл явдалтай холбоотой гэж би боддог юм" гэсэн билээ. Л.Тvдэв хvvхэд ахуй цагаа энд єнгєрєєсний хувьд нилээд зvйлийг ажиглаж мэдсэн байх нь ээ гэсэн бодол надад тєрж билээ. Миний энэ тойм тєдий зvйл бол “Чингис хааны нэг онгон энд байна" гэж зарлах гэсэн санаа биш, харин энэ ул мєрийг хєєж судлан vзвэл эрх биш нэг дvгнэлт гарна гэсэн бодлоор зарим зvйлийг тодотгон бичлээ.Хэрэв Алтай ханы ар, Хант ханы єрх /ХанТайширын орой/-д Чингисийн онгон байна гэж батлах юм бол Ордос, Хан Тайшир, Хэнтийн євєр /Гурван голын эх/ гэсэн энэ гурван цэгийг шулуун шугамаар холбож харвал геометрийн зєв дvрс гурвалжин vvсч байгаа юм. Гурвалжны єгєдсєн хоёр єнцєг тодорхой бол гурав дахь нууцлагдсан єнцєг аяндаа илэрнэ гэсэн тэр хууль энд vйлчилж байгаа юм биш биз. Тэр vед Чингисийн шарил болон онгоныг нууцлан оршуулагчид маань ирээдvйгээ тусган мэргэнээр сэтгэх чадвартай хvмvvс байсан гэдэгт эргэлзэх аргагvй. Ийнхvv “Чингисийн гурвалжин" гэх шинэ нэр томъёо байж мэдэхийг vгvй гэх газар огт vгvй буй заа.

Д.СЭРЭЭТЭР

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Чингис хааныг Монгол оронд оршуулсан нь эргэлзээгvй

“Чингис хаан” дээд сургуулийн захирал, доктор Х.ЛХАГВАСVРЭНТЭЙ тvvхчдийн маргааны сэдэв болох Чингис хааны оршуулсан газрын талаар ярилцлаа.

-Их эзэн хааныг оршуулсан газрын тухай тvvхэн эх сурвалж бичгvvдэд vлэмж бий гэдэг?

-Эл газрын тухай мэдээ нь бvр ХIII-ХIV зуунаас эхтэй гэж болно. Олон янзын таамаглал бий л дээ. Тухайлбал Чингисийн тєрсєн нутаг Хан Хэнтийд, эсвэл Бурхан Халдунд буй ч гэдэг. Мєн Говь-Алтай аймгийн Хар азаргын нуруунд байдаг гэсэн мэдээ бий.

-Чингисийг гадаадад оршуулсан гэж ярьцгаадаг?

-Євєр Монголын Ордос дахь Мон ууланд нутаглуулсан гэж бичсэн нь бий. Бас Казахстаны Чингис уулыг онцлон заадаг. Тэнд Хулан хатны шарил ч бий зэрэг газар нутгийг онцолсон санал, таамаглалууд явж байгаа.

-Оросын тvvхчид энэ талаар дорвитой дуугардаг гэх юм?

-Оросын зарим тvvхч Чингис хаан хийгээд тvvний залгамжлагч их хаадын шарилыг Чи-нян-гу сvмд тавьсан гэдэг авч эл сvм хаана буй нь vл мэдэгдэх тєдийгvй баримт нотолгоогvй. Харин дархдууд Их эзний булшийг Хуэнхэ мєрнєєс умар биед орших Урад хошууны Муна ууланд оршуулсан гэж хvvрнэдэг юм. Оросын Дорнодыг судлаач Палладий Кафаров Чингис болон бусад хаадын шарилыг Долнуур хотоос Хэрлэн орох замд буй Тас ууланд нутаглуулсан тухай монголчуудын домгийг ойшоон тэмдэглэсэн байдаг. Тэнд жил бvр их эзний єєд болсон єдєр хуран цуглаж, мєргєл ёслол vйлддэг байсныг тэмдэглэсэн байна лээ.

-Євєрмонголын эрдэмтэд энэ талаар чанга дуугардаг биз дээ?

-Євєрмонголын Хєх хотын Их сургуулийн профессор Чингис судлаач Ренчин “Чи нян-гу болон Хvрлэх” гэдэг єгvvлэлдээ “эзэн хааны онгон Бурхан Халдунаас тийм ч холгvй газар буй. Энэхvv Чи-нян-гу гэдэг нь Монголын нууц товчоонд гардаг Хvрлэх гэдэг газар. Vvний нэрийг хятад аялгуугаар бичсэн нь энэ” гэсэн нь бий.

-Тэгэхээр профессор Ренчин Чингисийн булшийг Євєрмонголд бус Монгол нутагт бий гэж vздэг байх нь ээ?

-Тэрээр Ордосын Эзэн хороо, Хєх хотын ойр буй Далантvрvv ууланд Чингис болон Монголын их хаадын булш байгаа гэж vздэг нь андуу болохыг заасан. Харин Монгол Улсын нутагт баттай буйг бvтээлдээ бичсэн. Их Юань гvрний тvvхэнд “Чингис хаан Саарь хээрийн Харилт нуур дахь ордондоо тэнгэрт халив” гэсэн байдаг.

-Саарь хээр гэдэг нь хаа байдаг вэ?

-Хэрлэнгийн Хєдєє арлын гол хэсэг нь болсон Хэрлэн, Баян-Улаан уулаас уруудаж ирсэн Устын саарь, Уугийн саарь гэдэг хоёр их урт сайрын уулзварт нуур оршдог. Энэхvv уул, хээр тал хосолсон газар нь Саарь хээр юм. Тvvнчлэн Чингисийг хєдєєлvvлснээс хойш зургаан жилийн дараа тэр хавиар явж єнгєрсєн нэгэн ажигч хятад хvн “Чингис хааны шарилын дэргэдvvр Хэрлэн гол хєвєєлєн урсана” гэж дурджээ. Монголын нууц товчоонд хааны шарилыг тээж явсан тэрэг замд тvр саатах vеийн нь Гилvгvтэй баатрын дуулалд эзний халуун биеийг нь харуулахаар нэр зааж єгvvлсэн Бєртэ, Хулан хатан, халуун журамт Боорчи, Мухулай нар нь Хєдєє аралд байснаар єгvvлдэг. Чингис хаан ч нэгэнтээ энэ газар миний хожмын хєл жийж, нойрсох цагт тохирох газар байна, мэдэж аваг” гэсэн байдаг. Тэнд л их эзэн хааныг онголсон байж таарна. Чингис хаан харийн нутгийг заагаагvй нь мэдээж юм.

-За тийм байдаг байж. Ингэхэд хоёулаа Чингис хааны тєрийн сvлд нь Цагаан шонхор шувуу байсан эсэх тухай ярилцах уу?

-Болно. Vнэхээр Чингис хааны євєг дээдсийн сvлд нь Цагаан шонхор байсан юм. МНТ-ны 68-р зvйлд Есvхэй баатар Тэмvvжинг дагуулж яваад Хонгирад аймгийн тэргvvлэгч Дай сэцэнтэй уулздаг. Тэрээр “Есvхэй худ би шєнє цагаан шонхор шувуу нар, сар хоёрыг атган нисч ирээд миний гар дээр буув гэж зvvдлэв. Чи хєвvvнээ дагуулж ирсэн нь миний зvvдний тайлал болов. Танай хиад аймгийн сvлд ирж, зvvдээр дохиолсон ажээ” гэж єгvvлдэг. Эндээс харахад л Хиад аймгийн сvлд цагаан шонхор байсан нь маргаангvй. Єєрєєр хэлбэл Чингисийн уг гарал Боржигон овгийнхон шонхрыг сvлд болгон тахиж байжээ.

-Vvнийг баталж болох уу?

-Цагаан шонхор бол ямар нэгэн хийсвэр санаа, vлгэр домгийн амьтан биш. Харин бодит нэгэн зvйл шувуу болохыг Х.Мєнхбаяр, Х.Чинбаяр нар бичжээ. Цагаан шонхор бол 55-60 см урт биетэй, гоё зvстэй хvчирхэг жигvvртэн шvv дээ. Энэ гайхамшигт шувуу ховордсон учраас хуучин ЗХУ-ын улаан номд бvртгэсэн байдаг. Эдvгээ цагаан шонхор шувуу хойд тундр, далайн арлууд хvртэл тархсан болохыг тvvхч Б.Балжинням онцгойлон заасан нь бий.

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...

Их Монгол Улс

Монгол нутагт эрт цагт олон угсаа, гарлын овог аймаг оршиж байсан бєгєєд Хvн, Хv, Ди гэх зэрэг аймгийн холбоод байсан агаад тэд нь МЭЄ III зуунд Монгол нутаг дахь анхны улс болсон ажээ.
Хvн (нvv) бусдыгаа єєртєє нэгтгэн хvчжихэд, тvvнд, монголчууд ын євєг дээдэс хамрагдаж байжээ. Иймээс монголчууд бол одоогийн нутгийнхаа анхны уугуул оршин суугчид мєн бєгєєд тус нутагт Хvн гvрнээс хойш сяньби, нирун, тvрэг, уйгур, хятан, хиргис зэрэг улсууд дараалан мандаж, мєхєж байжээ. Монгол овог, аймаг, аймгийн холбоо тэдгээр улсын бvрэлдэхvvнд орж байсан тухай тvvхийн сурвалж мэдэә байдаг. XI-XII зууны vеэс монгол угсааны аймгийн холбоо хvчжиж тэдгээрийн зарим нь Хан тэргvvлдэг Ханлиг буюу Хант улсын байдалтай болсон. Vvнд, Хамаг Монгол, Хэрэйд, Мэргид, Татар, Найман гэх зэрэг ханлигаас гадна олон аймаг байжээ.

Тэд цєм нvvдлийн мал аж ахуй, ан гєрєє голдуу эрхэлдэг нvvдэлчид байв. Тэднийг ємнєд талаас Алтан улс, Тангуд, баруунаас Хорезм (Сартуул) Баруун Ляо (Хар Хятан) зэрэг улсууд заналхийлж, зарим ханлйгийг єєрсдийн хараат болгож алба авдаг байжээ. Гэтэл Монгол ханлиг аймгууд аль ч хєршийн эрхшээлд орохгvй, биеэ даан хєгжих эрмэлзэлтэй байвч чухам яаж хvчээ нэгтгэх аргаа олохгvй, єєр хоорондоо єрсєлдєж, тэмцэлдэж байсны дотор Хабул (1101-1137) хан тэргvvтэй Хамаг Монгол Ханлиг хvчээр бузгайрч юуны урьд аль ч ханлигт ул хамаарах аймгуудыг єєртєє нэгтгэх болжээ. Хабул ханы дараа тvvний хvv Хотула албан ёсоор хан болоогvй боловч тус ханлигийг удирдаж байсан, тvvний хvv Есvхэй баатар (1170) нарын vед Хамаг Монголын хvч мэдэгдэхvйц єсч байсан. 1170 оны vед Есvхэй баатар Татарын ханлигийнханд хорлогдож эцэслэхэд тvvний ууган хvv Тэмvжин (1162-1227), мєн ханлигийн Жадран аймгийн Жамуха нар хоорондоо холбоо тогтоож, Хамаг Монголын тєлєє эхний vед хамтран тэмцэж, Хэрэйдийн Тоорил (-1203) нартай хvч хавсран 1185 онд Мэргэдийг цохисноос эхлэн Тэмvжин хамаг Монголын овог аймгуудыг хураан нэгтгэж хан болохыг хичээх болсон тул Жамуха тvvнээс хєндийрч эхэлсэн. Тэгэхэд Хамаг Монголын сvvлчийн хан, тайш нарын хєвгvvд зэрэг нєлєє бvхий хvмvvс дэмжиж, зарим аймгийн тэргvvлэгч нар зєвлєлдєн 1189 онд Тэмvжинг Хамаг Монголын хаан хэмээн єргємжилж "Чингис" гэж цоллосон.

Хамаг Монголын Чингис хан Тэмvжин, Хэрэйдийн хан Тоорилыг дэмжиж тэтгэж, тэнхрvvлээд 1198 онд Алтан улсад туслан Татарын ханлигийг цохиход оролцсон нь нэр хvндийг нь ихэд дээшлvvлсэн тєдийгvй хэзээний єст Татарын зvгээс учруулж болох аюулыг зайлуулсан,Чингис хаан, Тоорил хаан нар 1199 онд Найманы ханлигтай байлдсанаас гадна Монгол угсааны хэд хэдэн аймгийг дараалан цохиж дагуулсан. Гэтэл Хамаг Монголын нэлээд аймгийн ноёд Чингис хааны эерэг шинэ эвсэл байгуулж 1201 онд Жамуха сэцэнийг Эргvнэ мєрний хєвєєн дээр Гvр хан хэмээн єргємжилсєн. Иймд Чингис хаан, Тоорил нар хамтын хvчээр Жамуха сэцэнийг цохисонд тvvний эвслийнхэн задарч олонхи нь Чингис ханд дагаар орсон. Тэгээд Жамуха хамаг Монголын нєлєєтэй хvмvvсийг єєртєє татсанаас гадна Тоорилыг хvvгээр дамжуулан ятгаж, 1203 онд Чингис хааны эерэг шинэ эвсэл байгуулсныг Чингис хан мэдээд мєн оны намар Тоорил ханыг гэнэдvvлэн цохисонд тэр ялагдаад Найманы ханлиг РУУ зугатаж яваад замдаа алагдсан ажээ. Хvчирхэг Хэрэйдийн ханлиг ийнхvv эзлэгдсэнээр Хамаг Монголын хvч vлэмж бузгайрчээ.Чингис хан бvх монгол аймаг, Ханлигуудыг нэгтгэх явдлыг эсэргvvцэгч хvчнvvдийн сvvлчийн vvр болж байгаа Найманы Ханлйгийг бут цохих бэлтгэлээ бvх талаар базаагаад 1204 оны дундуур байлдаж ялаад улмаар зарим аймгуудыг дагуулж бvх Монгол аймаг, ханлигуудыг нэгтгэн захирах зорилгодоо хvрчээ.

1206 онд Онон мєрний хєвєєнд болсон Монгол ноёдын Их Хуралдайгаар, Тэмvжинг бvх Монголын Чингис (Далай) хаан, улсаа Их Монгол Улс хэмээн цол єргємжлєв. Тэр vед Монгол аймгуудад овгийн байгууллын vлдэгдэл, боол эээмших хэвшил, шинээр тэрлэж байгаа эзэн, харьяатын ёс байсны дотроос сvvлчийнх нь давамгайлж тулгар тогтсон Их Монгол Улсын нийгмийн шинж чанарыг тодорхойлж улам бvр лавширч байв. Их Монгол Улс байгуулагдсан нь олон овог аймаг, ханлиг нэг нутаг, нэгдмэл аж ахуй, нийтлэг хэл соёл, зан заншил бvхий Монгол угсаатан бvрэлдэн тєлєвших таатай нєхцєл бvрэлдvvлсэн тєдийгvй зарим нь харь улс орны эрхшээлээс гарах, тэднээс Монгол овог аймгуудыг хооронд эвдрvvлэн хvчийг нь тарамдуулдаг явуулгыг таслан зогсоож, бvх талаар бие дааж тусгаар тогтносон улс болон хєгжих боломжийг нээсэн ажээ. Иймээс Чингис хаан тэргvvтэй Их Монгол Улсын тєр нь дотоод бодлогын талаар авсан бусад гол арга хэмжээ нь аймаг, ханлигийн нєхєрлєгчдийг тєвлєрсєн удирдлагатай нэгдмэл цэрэг болгон нэгтгэх, бvх нутаг дэвсгэрийг хаан мэдэлдээ авч, ноёд, ах дvv, хєвгvvддээ хувь болгон соёрхох, цэрэг засаг захигааны аравтын тогтолцоонд хуваарилан, ард иргэд дураараа шилжих явахыг хориглож, эзэн харьяатын ёсыг бататгах зэргийг 218 оноос хууль ёсоор хvчин тєгәлдер болгохыг хэрэгжvvлж эхэлсэн нь тvvний удаа дараагийн зарлигаар эмхлэгдсэн "Их засаг" хуулинд бvрэн туссан ажээ. Худам Монгол бичгийг тєрийн бичиг болгосон. Бєє мєргєлийг дэмжиж дэлгэруvлж байв. Тэр vед Монголын баруун ємнєт хєрш Тангут улс, єрнєд хєрш Хар Кидан {Баруун Ляо), Дундад Азийн Хорезм (Сартахул) улс, Зvvн Ємнєд хєрш Алтан улс зэрэг нь тулгар тогтеон Их Монгол Улсыг хvлээн зєвшєєрєхгvй ил далд дайсагнаж, монголоос дvрвэн гарсан хvчнvvдийг дэмжин, зарим нь Их Монгол Улсыг алба барихыг шаардаж байв. Иймд Их Монгол Улс маргаантай асуудлыг улс тєрийн аргаар эв эеэр зохицуулах боломжгvй болоход ноён дээдсийнхээ ашиг сонирхлын vvднээс, зєвхєн зэр зэвегийн хvчээр шийдвэрлэхийг урьдал болгосон нь тус улсын гадаад бодлогын тэргvvлэх чиглэл болж харь орнуудыг байлдан дагуулах замд орсон юм.

Их Монгол Улс 1207-1209 онд Тангут улстай, 1211-1215 онд Алтан улстай амжилттай байлдаж эрхшээлээс нь гарсан тєдийгvй харин тэдгээр орнуудыг єєрийн хараат орон болгож байх зуур Монголын зарим аймагт Чингис хааны эрх захиргааг эсэргvvцсэн бослого хєдєлгєєн гарсан тул гадагш хийж буй аян дайнаа тvр зогсоож, дотоод байдлаа зохицуулсан.
Гэтэл Найманы ханлигийн vлдэгдэл хvч Хар Кидан, Хорезм зэрэг улсад очиж тэдний эрх баригч нартай сvлбээлдэн Их Монгол Улсад дайсагнах болсныг шалтаг болгож, Чингис хаан 1218 онд Хар Кидан руу, 1219 онд Хорезм улс руу их цэрэг хєдєлгєж, єєрийн хєвгvvд болон, туршлагатай жанжин нараар удирдуулан тулалдуулж тэдгээр улсыг мєхєєж Азербайжан, Гvрж, Армян улсууд болон Оросын зарим нутгийг эрхшээлдээ оруулж захирах тєлєєний тvшмэл даргуч нарыг томилон суулгаж 1225 онд эх нутагтаа буцаж ирсэн.Тангут улс єрнє зvг хийх дайнд цэрэг хєдєлгєхєєс татгалзсанаас гадна тэр vед хараахан мєхєєгvй байсан Алтан улстай vгсэж Монголын эсрэг нууц холбоо байгуулахыг завдаж байсан тул Тангут улсыг цохихоор 1225 оны эцсээр Чингис хаан их цэргээ хєдєлгєж, биеэр дайлан давшихад Тангут улс хэчнээн эсэргvvцэвч дийлэхгvй. 1227 оны зун бууж єгч Монгол Улсын захиргаанд орсны дараа мєн оны намар Чингис хаан євчнєєр хальсан.Чингис хаан бол тєрийн гарамгай удирдагч цэргийн шилдэг жанжин бєгєєд Монголын феодалжиж байсан язгууртны ангийн тєлєєлєгч мєн бєгєєд Их Монгол Улсаа байгуулсны дараа ангийнхаа эрх ашгийн тєлєє монголын тєрийг эсэргvvцсэн харь орнуудтай дайн хийж, харъяат ард иргэдээ эрсдvvлж харь орнуудад хэмжээлшгvй гамшиг тарьж, хєгжил цэцэглэлтэд нь зарим саад учруулсан боловч дорно єрнийн харилцааг нээж, харилцан нэвтрэлцэх соёл иргэншлийн дэвшилд тvлхэц болж, монгол угсаатныг мандуулан дэлхий дахинд мэдvvлж Их Монгол гvрнийг байгуулсан билээ. Чингис хаан эзлэн дагуулсан бvх нутгаа эх дvv, дєрвєн хvv, дvv, нартаа хуваарилан єгч харъяалуулсан. Тухайлбал: Эх, отгон дvv хоёртоо 10000 єрх, Жvчид 9000 єрх, Цагаадайд 8000 єрх, Єгэдэйд 5000 єрх, Тулайд 5000 єрх, дvv нартаа эдгээрээс арай цєєн хуваарилан олгож харъяат иргэн vvсгэсэн. Бvх газар нутаг улсын ємч байсан агаад дээд ємчлєгч нь улсын хаан байлаа. Чингис хаан 1220 онд Орхон голын хєндийд Хархорум (Хар хvрэн) хотыг vндэслэж улсынхаа нийслэл болгох гэж байлаа. Чингис хаан ууган хєвгvvн Жvчид Иртыш мєрнєєс баруун тийш эзэлсэн бvх нутаг орон, хоёрдугаар хєвгvvн Цагаадайд Кашкар, Долоон ус, Мавреннахрын газрыг олгов. Тэд нь Чингис хааныг амьд байхад харъяалсан газар нутаг бvрдээ хаант тнрийн болдлогыг хэрэгжvvлж байв. 1229 онд Хэрлэнгийн Хєдєє арал Аураг Оронд Монгол ноёдын Их Хуралдай болж Чингис хааны гэрээс ёсоор тvvний гуравдугаар хvv Єгэдэйг /1186-1241/ Их Монгол улсын хаанаар єргємжилсєн. Єгэдэй эцгийнхээ тєрийн бодлогыг vргэлжлvvлэхдээ Их Монгол Улсынхаа дотоод байдал хийгээд эзлэгдсэн улс орнуудыг баримтлан эахирч тєвхнvvлэх талаар илvv анхаарсан. Тэгэхдээ тvмэн, мянганы харъяалах газар нутгийн заагийг тодотгож, ард олноос авах алба татварыг 1229-1233 онд цэгцэлж, хааны санд хураах нэгдсэн алба татварын хууль гаргаж хэрэгжvvлсэн. 1232-1233 онд єртєєний ажлыг цэгцлэхэд чиглэсэн хэдэн зарлиг буулгаж мєрдvvлснээс гадна цєл нутгуудад худаг малтуулж усжуулах зэрэг аж ахуйн чухал ач холбогдолтой ажлыг єрнvvлж байлаа. Нийслэл Хархорум (Хар хvрэм) хотыг єргєтгєж орд харш, сvм дуган бариулсан. Єгэдэй хаан эзлэгдсэн орнуудад гарч буй эсэргvvцлийг цэргийн хvчээр тєвшитгєж, захиргаагаа бэхжvvлэх, улмаар нутаг дэвсгэрээ тэлж єргєтгєх зорилгоор 1230 онд цэрэг хєдєлгєж Євєр Кавказын орнуудыг дахин эзлvvлсэн. Єгэдэй хаан, дvv Тулуйн хамт хойт Хятад руу дайлаар мордож, Хятадын ємнєд Сvн улстай холбоо тогтоож байлдсаар 1233 онд Зєрчидийн Алтан улсыг бvрмєсєн цохиж тvvний харъяалж байсан нутгийг Их Монгол Улсад нэгтгэсэн. Мєн Солонгост довтолж дарангуйллын захиргаа тогтоохын тєлєє шаргуу тэмцэж байлаа. Жvчийн хvv Бат (1208-1255) Сvбээдэй жанжин нараар толгойлуулсан их цэргийг 1237 оноос Оросын нутаг РУУ оруулж улмаар Польш Чех зэрэг зvvн Европын орнууд руу довтолж, ширvvн тулалдаан болж байхад Єгэдэй хаан 1241 онд хальсан тул Монголын цэрэг довтолгооноо зогсоож зарим нь эх нутагтаа буцаж ирсэн. Тэрхvv эзлэгдсэн нутаг орныг Алтан ордны улс гэх зэргээр нэрлэх болсон. Тvvний бvрэлдэхvvнд Баруун Сибирь, Хойт Хорезм, Ижил мєрний Болгар, Хойт Кавказ, Крым зэрэг байснаас гадна Оросын ванд улсууд тvvний хараат болж байв. XV зуунд Сибирийн, Казаны, Крымын, Астраханы гэх зэрэг вант улсууд болж задраад 1505 онд мєхсєн. Чингис хаан 1224 онд хоёрдугаар хvv Цагаадайдаа Дундад Азийн Сыр-Даръяа, Амундаръяагаас Алмалык хvртэл нутгийг олгосон. Цагаадай 1242 онд нас барсан. 1250-иад оны vед Гvюг хаан хальсны дараа хаан ширээний тєлєє тэмцэл єрнєж, Цагаадай, Єгэдэй хvvхэд ач нар нэг тал болж, нєгєє талд нь жvчи, Тулуйнхан орж тэмцэлдсэн. 1251 онд Мєнх Их Монгол Улсын хаан болоод Цагаадай удмын олонхи ноёдыг цаазлуулсан. Цагаадайн улсыг Мєнх, Бат нар хувааж авсан. Цагаадайн ач Алгуд (Алчуу) Цагаадайнхны хаанчлалыг 1260 онд сэргээсэн. XIV зууны 40-єєд оны vед Цагаадайн улс феодалын хэдэн эзэмшил болж бутарсан. Чингис хааны эдгээр залгамжлагчид, тvvний харь орныг байлдан дагуулдаг дайныг vргэлжлvvлэх бодлого явуулж байв. Мєнх хаан єєрийн дvv Хулагу (Vлэх)-аар цэрэг удирдуулан 1253 онд нийслэл Хархорумаас Иран руу хєдєлгєж 1258 онд Багдад хотыг эзлэн Багдадын Халифт улсыг мєхєєж улмаар Перс, Месопотами, Євєр Кавказын нутаг орныг эзлэн захирч 1256-1265 онд нэгэн хувь улс байгуулсан нь Хулагугийн буюу Ил хааны улс гэж XIV зууны дунд хvртэл алдаршиж байсан билээ. Мєнх хаан бас Хубилайгаар удирдуулсан Их цэргийг хєдєлгєж, Тvвд болон Сvн улсын баруун хєрш орнуудыг эзлvvлж, ємнєд Хятад руу оруулахаар хєдєлгєжээ. Хаан єєрєє цэгэг толгойлон Сычау руу мордож Сvн улсыг эзлэхээр яваад 1259 онд хальсан. Сvн улсыг эзлэх дайны ажиллагаа тvр зогсч, улсын дотоодод улс тєрийн том хэрэг явдал гарав. Энэ нь Их Монгол Улсын хааныг тодруулан єргємжлєх том асуудал юм. Мєнх хаан биеэр дайлаар мордохдоо ар талд явуулах тєрийн хэргийг дvv Аригбєхдєє хамааруулан нийслэл Хархорумд vлдээсэн билээ. Мєнх хааныг хальмагц Аригбєх, Хятадад цэрэг удирдаж яваа Хубилай нар 1260 онд тус тусдаа єєрсдийгєє Их Монгол улсын хаан хэмээн єргємжилж улмаар хоорондоо байлдаж дотоодын дайн vvсгэсэн нь Их Монгол Улсын задралын эхлэл байв. Иймээс Жvчийн улс буюу Алтан ордны улс, Цагаадайн улс, Хулагугийн буюу Ил хааны зэрэг хувь улс нь тус тусдаа бие дааж тусгаар улсын байдалтай байх болсон. Монголын Их хаан єргємжлєх ёсыг зєрчиж, тєрийн эргэлт хийсэн Хубилай улсын тєв нийслэлийг Хятад оронд шилжvvлж улсын цолоо єєрчилж Юан (Єн) улс гэх болсон. Их Монгол Улсын дєрєв дэх хаан Мєнхийн (1208-1259) vед хувь улсуудын хооронд ба дотоодын зєрчил мэдэгдэхvйц хурцдаж байхад: 1259 онд хаан хальж тvvний дvv нар хаан ширээнд суухын тулд єєр хоорондоо тулалдаж, Хубилай (1215-1294) ёс бусаар тєрийн эрхийг булаан авч, єєрийгєє хаан єргємжлvvлэн Их Монгол улсын нийслэлийг эхлээд Шандуд дараа нь (Бээжин)-д шилжvvлэн улсын цолоо єєрчилж Юань (Єн) болгоод Хятад маягаар хаан ба оны цол хэрэглэж ємнєд Сvн улсыг бvрэн эзлэх дайнаа vргэлжлvvлсэн ийм vед ИхМонгол Улсын бvрэлдэхvvний хэсэг болж байсан Жvчийн (1182-1227) (Алтан ордны), Цагаадайн (1185-1242) Хулагvгийн (Хvлэгvv) (1256-1265) зэрэг улсын эрх баригчид Хубилайг дэмжихгvй тус бvрдээ тус бvрдээ тусгаар улс болцгоов. Тэд XIII-XIV зууны заагт лалын шашинд орж их хааны захиргаанд харъяалагдахаа больж язгуурын Монголчуудын хувьд “буруу номтон” болоод тэр орнуудыг ноёрхоод эцэстээ уусч шингэсэн тул хувь улсуудын тvvх нь Их Монгол Улсын тvvхийн хэсэг байхаа больж тэр нутгийн угсаатны тvvх болсон юм. Хубилай 1279 онд бvх Хятадыг эзэлж дуусаад Япон, Вьетнам, Мьянму, Яву зэргийг эзлэн авах гэж онолдоод амжилт олоогvй. Харин суурин амьдралтай феодализм vлэмж хєгжсєн Хятад оронтой Монгол Улсаа нэгтгэж, Хятадын тєрийн байгууллыг vндэс болгосон засаг захиргааны зохион байгуулалт хийсэн. Юань улсын хааны шууд захиргаан дахь Монгол, Хятад орныг нийтэд нь 12 муж болгон єєрчлєхєд Монголын vндсэн нутгийн зарим нь Хятадын vндсэн мужуудад хуваагдан харъяалагдах болсон. Их Монгол Улсын цэрэг, засаг захиргааны нэгдмэл зохион байгуултад єєрчлєлт орж хуучин аравтын хуваарь зєвхєн цэргийн зохион байгуулалтад хадгалагдаж, засаг захиргааны талаар аравтын хуваарийг хэрэглэхгvй муж, зам гэх мэтийн хуваарьт орсон ажээ. Хубилай єєрийн “Их Монгол” гэдэг цолыг халж “Их Юань гvрэн” хэмээн сольж єєрийгєє Их Юань улсын хаан гэж зарлаад хятад маягаар Чжунтун гэдэг оны цол тогтоож 1260 оноос хэрэглэж эхэлсэн. Тvвэдээс Пагва гэдэг ламыг урьж ирvvлээд хааны номын багш болгон єргємжилж, дєрвєлжин бичиг зохиолгон Юань улсын бичиг болгох, хаан ноёд дээдсийн хvvхдийг сургах Тєрийн хєвгvvдийн сургууль байгуулсан. Бээжин хотын дэргэд хаан балгас бариулсан, цаасан мєнгєн тэмдэгтийг гаргаж, цэргийн зэр зэвсгийг сайжруулах, хєрш, орнуудтай байлдах, зам харилцаа хєгжvvлэх, єртєє байгуулах, эртний бvдгэрч тасалдсан торгоны замыг сэргээж, дорно єрнийн харилцаан дєхєм болсон. Хубилай болон дараахи монгол угсаатны 11 хаан тєр барьсан хугацаанд дээрх єєрчлєлтvvд гарсан. Их Юань улсын хаан тєр бол Их Монгол Улсын тєр мєн боловч Хубилай Улсын цолыг єєрчилсєн. Нийслэл хотоо орхиж Хятад газар очиж суурьшсан зэрэг нь хувь улсуудтай эзэн харъяатын харилцаагvй, тусгай улсын байдалтай байв. Хувь улсуудыг толгойлж байгаа хан, ноёд Юань улсад шууд захирагдахгvй боловч Их Монгол улсын хууль, ёс журмыг баримтлан ямар нэгэн хэмжээгээр хэрэгжvvлэхийг оролдож, єєр хоорондоо єрсєлдєхийн сацуу єєрсдийн захирч байгаа орныхоо шашин шvтлэг, ёс заншилд алгуур автагдан уусч эхэлсэн ажээ. Бvх Хятадыг нэгтгэн захирсан Юань улсын захиргааг эсэргvvцсэн бослого хєдєлгєєн Хятадад байн байн гарах болсныг Хубилай тvvний залгамжлагчдын хаант тєр, монгол дарангуй цэргийн хайр найргvй дардаг байсан. Гэтэл XIV зууны дундуур Тогоонтємєр (1320-1370) хааны vед улаан алчууртны хvчтэй бослого гарч тулалдахад Юань улсын хаант тєр монгол нутагтаа ухран ирээд тєрєє тєвхнvvлэхийн сацуу Хятадад тогтсон Мин улсын цэрэгтэй тулалдаж ноёрхлоо сэргээхийг оролдсон боловч дийлэхгvй тухай бvр ялагдаж, Хархорум хотноо сvйтгvvлсэн билээ. Монголын эзэн хаант тєр эх нутагтаа ирснээс хойш, тvvний харъяалан захирах нутаг нь ємнє зvг Хятадын цагаан хэрэм умар зvг Сибирь, дорно зvгт Хянганы нуруу, Єрнє зvгт Тэнгэр уулыг хvсч байсны Алтайгаас баруун тийш хэсэгт Ойрад (Єєлд) нутаглаж байлаа. Урьд ойрд баруун монгол нь дєрвєн тvмэн, монгол” гэгдэж байсан. Гэтэл олон жилийн дайнд залуу эрчvvд харь орныг эзэлж ноёрхож буй хаан, ноёдын эрх ашгийг бататгахын тулд дарангуй цэрэг, иргэний байгууллага зэрэгт алба хашиж байсан монгол хvмvvс, тэдний гэр бvл цєм хаантай хамт нутагтаа ирээгvй нь мэдээж. Иймээс Юань улсын тєр Монголдоо ирсний дараа Ойрад буюу Баруун Монгол дєрвєн тvмэн, Зvvн Монгол зургаан тvмэнгээс бvрдэх болсон байв. Эхний vеийн хэдэн хаан нь Юанийн цолоо уламжлан монгол нутгаа захирч, Хятадын Мин улсын халдлагаас хамгаалан, монголын дотор vvсч байгаа улс тєрийн бутралтыг арилгаж, нэгтгээд нийтийг бурханы шашинд оруулахад, хаан гол анхаарлаа хандуулж байхдаа “даян” гэж єргємжлєгдєн хямралдаж байгаа баруун, зvvн монголчуудыг хvчээр нэгтгэн тєвштгєж тайван амьдруулах нєхцєл бvрэлдvvдж байлаа. 1558 онд Монголын их хаан болсон Тvмэн 1539-1592) улс тєрийн нэгдлийг бий болгохын тул тvмэнгvvдээс ижил тооны тєлєєлєгчєєс бvрдсэн засгийн газар байгуулан ажилласнаасаа гадна олон тvмнийг нэгдмэл vзэл, санаатай болгохын тулд Бурханы шашныг дэлгэрvvлэх бодлого явуулж байлаа. Иймээс “тvмэн засагт” хаан гэж алдаршиж байжээ. Тэр vеийн Монгол хаад Их Монгол, Юань улсын захиргаанд байсан зєвхєн монгол нутгаа нэгтгэн захирахад гол анхаарлаа хандуулж байв. Чингисийн Их Монгол Улсын алтан ургийн сvvлчийн их хаан Лигдэн (1604-1634) улсаа дотооддоо нэгдэлтэй байлгахад туслах зорилгоор Бурханы шашны ном судар орчуулах, сvм дуган байгуулах, урьд Юань улсын захиргаанд байгаад сэргэсэн Хятадын Мин улс, Их Монгол Улсад XIII зууны эхний хагаст цохигдон эзлэгдсэн Зєрчидийн Алтан улсын манж нар сэргэж, хvчирхэгжээд єшєєрхєн, мєчєєрхєж тэмцэх болсныг эсэргvvцсэн боловч, монголын зарим ноёд Манжийн эерэг татах бодлогод автагдсаны улмаас Лигдэн хааны тэмцэл явуургvй болж тєгсєхєд Євєр Монгол 1636 онд, Ар Монгол 1691 онд Манж Чин улсад дагаар орсноос хойш баруун Монгол тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцэж байгаад 1757 онд Чин улсад эзлэгдсэнээр, Их Монгол Улсын vеэс манж дэлгэрсэн тєрийн тусгаар тогтнол устаж, Монголд урьд эзлэгдэж байсан зєрчид хэмээх Манж нарын сэргэн хvчжиж байгуулсан Чин улсад эзлэгдэж харийн ноёрхолд удаан нухлагдах гутамшигт vе эхэлсэн билээ. Харь манжийн ноёрхолыг таашаагаагvй. Монгол эх орончид байн байн эсэргvvцэн тэмцэж байвч тухай бvр дарагдаж зовлонгоо хvндрvvлдэг байлаа. Харин XX зууны эхээр дэлхий дахинд тvvхэн шинэ нєхцєл бvрэлдэхэд Монголчуудын Ар Монголын хэсэгт vндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн єрнєж тєрийн тусгаар тогтнолоо сэргээхэд, Чин улсын суурин дээр Бvгд Найрамдах Улсаа байгуулсан Хятадын цэргийн эрхтэнvvд Монголын тусгаар тогтнолын эхний сэргэлтийг устгаж Хятадад нэгтгэсэн билээ.

Тэгэхэд Монголын vндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн хоёр чиглэл гарсны нэг нь Ар Монгол, Оросын хувьсгалтай холбоо тогтоож тэмцэн, тєрийн тусгаар тогтнолоо хувьсгалаар байлдан олох, нєгєє нь Буриад, Барга, дотоод монголын тэмцэгчид Их Монгол (Нармай) улсыг Оросын Цагаантан, Япон болон бусад олон улсын хэмжээгээр байгуулахыг зорьсон боловч монгол тvмэн хийгээд харь улсуудын дэмжлэгийг олж чадаагvй. Харин Ар Монголд vндэсний ардчилсан хувьсгал ялж, тєрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн олон улсад хvлээн зєвшєєрєгдєж бvрэн эрхт Монгол Улс болсныг болон Монголын ерєнхий тvvхийн зонхилох хэсэгт Их Монгол Улсын vvсэл хєгжил, мєхлийн тодорхой vе шат болгон нарийвчилж судласан манай тvvхчид, гадаадын судлаачдын бvтээл олон бий.

Хэрээд Л.Жамсран /ШУ-ны гавъяат зvтгэлтэн, тvvхч/

дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...