Юуны өмнө хятадууд монгол болон бусад оронд шилжин суурьших болсон учир шалтгааныг эргэн санахад илүүдэхгүй болов уу? Эл учир шалтгааныг ойлгоход монголчуудын дунд яригддаг нэгэн яриa тус болох мэт тул товч өгүүлье.Хятaдууд цагаачдаа гадагш явахад нь "хятад хүний толгой дээр нар хэзээ ч жаргахгүй цаг хэдийд ирэх вэ? гэвэл харь оронд үй олон хятад шилжин суурьших ёстой. Тэгээд шилжин очсон газраа та нарын сайн, муу явах нь өөрсдийн чинь овсгоо чадвараас хамаарах тул сонин биш. Харин тэнд очоод заавал хийх ёстой зүйл бол тэр нутгийн эмэгтэйтэй гэр бүл болж дор хаяхад нэг, болвол түүнээс олон хүү төрүүл. Та нар илүү сайн ажил хийж чадахгүй бол хамаагүй жорлонгий нь ух. Хүүгээ бол гуталчин юмуу үсчин болго. Харин ач хүүгээ цагчин болго. Тэгээд гуч хүүгийн чинь үед бол чамайг хятад нутгаас ирж суурьшсан болохыг гэрчлэх хүнгүй болох тул гуч хүүгээсээ эхлэн засаг, төрийн эрх мэдэл рүү зүтгүүл. Чиний үр сад тэр орны төр засгийн эрх мэдлийг авах тэр мөч бол хятад хүний толгой дээр нар үл шингэх цагийг тэр хэмжээгээр ойртуулж байгаа юм." хэмээн захидаг гэх яриa буй.
Энэ бүхэн нь Монгол дахь "хятад диаспора" гэж нэрлэгдэх хятад гарлын бүлэглэлийн "язгуур санаа, ашиг сонирхол, мөн чанар" юунд байна вэ? гэдэг зүй ёсны асуулт тавихад хүргэж байгаа нь аргагүй. Эл тун ч учир битүүлэг оньсгыг тайлах, ойлгож мэдрэхэд монгол дахь хятад эрлийзүүдээс тэдний лидер болон тодорч, өргөн барих туг сүлд нь болж, монголын Чингис хаантай хүртэл зориглон зүйрлүүлээд байгаа, эдүгээ тэдний "монголын төрд үнэнчийнх нь бэлгэ тэмдэг" болсон гэх хүмүүсээс монголд явуулж байсан бодлого, үйл ажиллагааны нь түүхэн ул мөр болох, холбогдол бүхий баримтууд, тухайн үеийн зүтгэлтнүүдийн дурсамж тэмдэглэлүүд тус дөхөм болох юм.Тэгээд ч бас ноён Баабар саявтархан "Ерөнхий сайд Цэрэндорж хятадын эрлийз хүн байсан, насаараа л Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцээ биз дээ?" (Монголчуудын гарал үүслийн тухай. Өдрийн сонин. Дугаар 078. 2001.04.03) хэмээн их л ялархаж туньсан, бас ихэд бахдан гайхуулах өнгө хослуулан бичсэн нь монгол дахь хятад эрлийзүүдийн хамгийн том лидер, өмнөө барьж, нүүрээ тахалдаг гол ганц энэ хүний монголын улс төрийн түүхэнд үлдээсэн мөрийг дахин шинээр шинжин үзэхэд түлхэц болсон нь мэдээж.Тиймээ Ба.Цэрэндoрж гээч энэ хүн үнэхээр монгол дахь хятад эрлийзүүдийн үйл ажиллагаа үзэл санааных нь "их удирдагч", "багш", тэдний бахархан дууриах үлгэр дууриал, төдийгүй дотоод мөн чанарын төвлөрсөн илэрхийлэл, нийтлэг дүр өөрөөр хэлбэл "оюун санааны нь эцэг", гарцаагүй мөн. Үнэхээр ч монголын "хятад диаспора" 1990 онд монгол дахь төр засгийн эрх мэдлийг авмагц Ба.Цэрэндоржийг төрийн бодлогынхоо цорын ганц багш болгон өргөмжилж, гантиг хөшөө дурсгалыг нь монголын нийслэлийн төвд босгон залсан нь асар их учир холбогдолтой ажээ. Энэ нь бас өөрсдийн оюун санааны лидерийг монголчуудад тулган хүлээлгэх гэсэн давхар санааг агуулж байна. Тиймээс Баабарын "насаараа л Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцээ биз дээ" хэмээн гайхуулаад байгаа Цэрэндорж гэх хятад эрлийз энэ хүн үнэхээр монголын төлөө тэмцэж явсан хүн мөн үү? гэдэг асуулт өнөөдөр зүй ёсоор гарч ирж байна. Ийнхүү энэ асуулт ноцтойгоор тавигдах болсон нь тун ч учир холбогдолтой, цагаа олсон зүйл бөгөөд магадгүй эл асуултын хариу нь монголчуудад өнгөрсөн үеийнхээ түүхийн зарим будлиантай асуудлууд, мөн эдүгээ улс оронд маань бүрэлдэн буй болчихоод байгаа нэн ээдрээтэй нөхцөл байдлын учир шалтгааныг үнэн зөвөөр тайлж, ухан ойлгох түлхүүр байж ч болзошгүй юм. 1910-аад онд Олноо өргөгдсөн Монгол улсын гадаад яамны дэд сайд, Автономит Монголын гадаад яамны тэргүүн сайд, 1922 оноос Ардын засгийн газрийн ерөнхий сайдын алба хашиж явсан "хичээнгүй сайд" хэмээн алдаршсан Ба.Цэрэндоржийн амьдралыг манай түүхэнд дан ганц өнгөц гадна, эерэг талаас нь "монголын хөгшин чоно" мэт дүрслэн, ихэд гоёчлон магтаж ирсэн билээ. Монголчуудын гэнэн нэг хэсэг нь гамин цэргийг монголд урин оруулж, монголын автономийг устган, хятдад урвасан нь олонд илэрч, тэр үедээ монголчуудын дунд гутамшиг болж хувирсан Цэрэндоржийнхоо урвагч нэрийг аврахын тулд, гамин генералаас монголчуудад зориулан тараасан "Цэрэндорж гадаад монголын хөгшин чоно" болох тухай эл худал домгийг тэр чигээр ойлгон итгэж ирсэн байна. Энэ ч бас л хятадууд өөрийн гадаад монголд бойжуулан өсгөж, хамгийн өндөр байр сууринд дэвшүүлэн хүргэж чадсан хүнийхээ бохирдсон нэр төр имиджийг цэвэрлэх талаар ихэд анхааран санаа тавьж "дотор нарийн ухаан" сийлж ирсэний нэг баримт гэлтэй. Гэвч бас гамин хятадын эл, магадгүй Бээжинд зохиогдсон, монголчуудад зориулан тараасан "тусгай зориулалтын домог"-т огт итгэдэггүй, Цэрэндоржийг "хоёр нүүртэй хятад эрлийз" болохыг мэддэг эрүүл саруул сэтгэлгээтэй монголчууд тухайн тэр үедээ ч цөөнгүй байжээ.
Тухайлбал, монголын шашин төрийн нэрт зүтгэлтэн дилав хутагт Б.Жамсранжав "Жич Ба.Цэрэндоржийг зусардан дагагч олон болсноор Сайн ноён хан ганцаардаж тэр бүрийг залруулж хүч хүрэхгүй болов...Монгол улсын хэрэгт энэ үед үнэнхүүгээс зүтгэн оролцож байх нь Сайн ноён хан, Дотоод яамны тэргүүн сайд Цэрэнчимэд да лам хоёр голчилж байжээ" (Дилав хутагт Б.Жамсранжав. Ариун сэтгэл авралын үндэс. УБ. 2000.92-р тал) хэмээн Монгол үндэстнийхээ төлөө эцсээ хүртэл үнэнч явсан эл хоёр аугаа их эх орончдын онц гавьяаг цохон тэмдэглэжээ. Тэгвэл Ба.Цэрэндоржийн талаар юу бичив? гэдгийг анхааралтай үзвээс: "Монголоос Да Жунтанд найр тал хүргэх хэргээр томилогдож удаа дараа Бээжинд очсон Сайн ноён хан Намнансүрэн, Сэцэн хан Наваанцэрэн, Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдин, Сэцэнхан аймгийн Дайчин жонон ван Цогбадрах, Баргын бишрэлт чин ван Пунцагравдан нар, Сайн ноён хан аймгийн Эрдэнэ чин ван Жамьяндорж, Итгэмжит бэйс Цогт-Очир, Засагт хан аймгийн ачит ван Гончигдамба, Сартуул цэцэн ван Жалчингомбодорж нарыг гэмингийн албаны газраас хүндэд зочлон замын зардал хэмээх олон тооны янчаан өгч талархан хятад ноёд ба монгол түвдийн яамны Жун Цай харчин ван Гүнсэнноров нар элдвээр удирдан хэлэхэд Сайн ноён хан Намнансүрэн ба Дайчин жонон ван Цогбадрах, Сартуул цэцэн ван Жалчингомбодорж нараас бусад нь хятадад их бичрэлтэй болсныг гэмингийн консул Чэнь И хэдийнэ мэдэж арга мэхээр гэнэдүүлэн тэр 64 зүйлийн сайхан идшийг үзүүлэн хуурч, бас энэ үеийн Гадаад яамны тэргүүн сайд Б.Цэрэндорж их шавийн ард бөгөөд хятад угсаатай, хятад хэл бичигт сайн, хятадад дотуур халуун сэтгэл байх хүмүүн тул тэдгээр ноёдыг хятадад зүглүүлж хэлэхэд тэд нараас угаас Цэрэндоржийг итгэдэг тул Хятадад нийлбээс сайн болно хэмээн лав санажээ" (Дилав хутагт Б.Жамсранжав. Ариун сэтгэл авралын үндэс. УБ. 2000.99-100-р тал) хэмээн дурссан байх юм. Хутагт эл дурсамждаа Ба.Цэрэндоржийг "хятадад дотуур, халуун сэтгэл байх хүмүүн" хэмээн "хятад холимог угсаатай" энэ хүний "дотоод сэтгэл", хувь хүнийх нь мөн чанарыг маш оночтой, нэг мөр тодорхойлжээ. Тухайн үеийнхээ сэхээтэн дунд нэн ухаалаг хүмүүсийн нэгд тооцогдон, төр улсын хэрэгт зүтгэн явсан шашны томоохон зүтгэлтэн энэ хутагт бурхан шашны номд төдийгүй, хүний гаднах өнгөц ил дүр хийгээд дотор далд мөн чанарт нэвтэрхий мэргэшсэн нэгэн гэдэгт эргэлзэх зүйл байхгүй болов уу.Дээр иш татсан өгүүлбэрүүдийг нягтлан үзвэл хэн нь монголын төлөө эцсээ хүртэл туйлбартай явсан, харин хэн нь "хятадад дотуур халуун сэтгэл байх хүмүүн" болох, бас хэн нь "тэдгээр (урвагч) ноёдыг хятадад зүглүүлж хэлсэн", тэгээд өөрийн толгойгүй эдгээр урвагч ноёд хэний "зүглүүлсэн" үгийг дагаж "Хятадад нийлбээс сайн болно хэмээн лав санасан" болохыг барин тавин ялган салгаж үзэж болохоор байна.
Нэг хүн тухайн үеийн үйл явдалд оролцохдоо зөвхөн өөрийн үзэж харсан, сонссон, өөрт ямар нэгэн байдлаар мэдрэгдсэн талын л гэрч болох тул үйл явдлыг бүрэн хамран мэдэх боломжгүй, бас хувь хүний мэдрэмж бол субьектив зүйл болохоор уг үйл явдалын талаар нэлээд бүрэн ойлголттой больё гэвэл үйл явдлын өөр гэрчүүдийн дуртгал баримтуудыг харьцуулж, нягтлан үзэх шаардлагатай. Тиймээс тэр үеийн үйл явдалын бас нэг гэрч Н.Магсаржав хурцын бичсэнээс товчлон иш татая. "Үүнд танай Гадаад Монгол өөрөө гуйн өргөж автономит эрхийг устган хэвээр Дундад улсад нэгтгэн захируулах болохул хуучин Чин Улсын үеэс илүү эрхтэй тогтож болмой. Хэрэв мөчөөрхөн зөрчиж цэргийн хүчээр дагуулан тохинуулахад хүрвээс харин ч гүйцэх үгүй зовлон хүлээх болзошгүй тул эртхэнээс болгоомжлон үүрд амгалан бүрэн бүтэн болохыг бодож өөрөө гуйн өргөж автономит засгийн газрыг устган Дундад засгийн газраа нэгтгэх захируулахыг эрж мэдүүлэх бичиг шийтгэж Чин И над дор өгвөөс би засгийн газар үтэр нэвтрүүлж сайхнаар тохинуулан шийтгэхийн тулд энэ явдлыг Монголын засгийн эрх баригчид хурдан түргэн зөвлөлдөж гүйцэтгэн гүйцэтгэн шийтгэвээс зохимой хэмээн хэлээр ирсэн явдлыг мөнхүү хичээнгүй сайд гүн Цэрэндорж урьдаар ерөнхий сайд Чин ван лам Бадамдорж лугаа биеэр учирч нууц зөвлөлдөн (нууц шүү! ямар учраас, хэнээс нуух болов?) эдүгээ цагийн байдал автономит засгийн газрыг устгахаас зайлшгүй болсон мэт боловч урьдаар Богд хаантанаа сэмхэн сонсгож таалал ямар болохыг туршсугай хэмээн хэлэлцээд ерөнхий сайд чин ван лам Бадамдоржийн бие Богд хаан танаа бараалхаж, Хятад элчин Чин И-гийн дурдсан эл хэргийн байдлыг амаар сонсгон айлтгасанд Богд хаанаас хэрэв автономит засгийн эрхийг устгаваас урьдахь Чин улсын үеэс илүү ямар эрх олохыг тодорхойлон асууж хариуг айлтгагтун хэмээснээр ерөнхий сайд Бадамдоржийн бие хятад Чин И лүгээ учирч Богд хааны зарлигийг уламжлан хэлсэн тухайд Чин И-гээс уг саналыг илтгэн дүрэм хэмжээг төлөвлөж харилцан зөвлөлдөн тогтсугай хэмээсэн дагалдаагаар хичээнгүй сайд гүн Цэрэндоржид өгсөн хятад бичгийг харьяат сайд өөрөө монгол хэл үсгээр орчуулаад ерөнхий сайд Бадамдоржийн гэрийн газар нийлж уншин үзвээс Гадаад Монгол автономит засгийг устгасны нойно хойчийг сайжруулах дүрэм хэмээх тавин хэдэн зүйлийн гол төлөвлөгөө нь...ердийн явуулах хэргийг төлөвлөснөөс бус Монгол дор Чин улсын үеэс илүү болох онц эрх олгох хэмээсэн үг үсэг үгүй ба бас ч Богд Жавзандамба хутагтын цолыг их Жунтангаас өргөмжилмой хэмээснээс өөр тусгайлан явуулах эрхийг дурдсан зүйл огт үгүй болох нь олны санаа Богдын таалал дор нийлэлцэх үгүй бөгөөд ялангуяа Богд хаан зөвшөөрөх үгүй болохул "уг зөвлөлийн хэрэг хүчингүй болох" тул Богдын таалал дор нийлэлцэхээр зүйлүүдийг урьдаар сэдэвлэн гаргаж (Чин И, Цэрэндорж, Бадамдорж гурвын зөвлөл. Уг зөвлөл Чин И-гийн саналыг ямар боловч аргаар гүйцэлдүүлэхийн тулд яаж зүтгэж, элдэв арга сүвэгчлэн, юуны өмнө Богдын санаанд нийцүүлэн тохируулах арга сэдэн буйг бид харж байна) уг дүрмийн төлөвлөгөө дор оруулан хэлэлцвээс ямар болов хэмээн Хятад элчин Чин И-д нууцаар сонсгон (нууцаар шүү! дахиад л. Энд Чин И-гээс гаргасан монголын автаноми устгах санал нь монголчуудын эрх ашгийг хөндөж байгаа тул монголчуудын зүгээс эмзэглэн эзэргүүцэх явдал гарахаас машид болгоомжлон нууцалж, хуйвалдан хэлцэж байжээ!) хэлсэнд маш зүйтэй болно хэмээжээ...монголын дотоод байдал тэр удаадаа хятад лугаа эсэргүүцэх хүчингүй болсноо төсөөлөх тул барацаси Богд хааныг аргадан эвлэрүүлж автономит засгийн газраа устгахаас өөр арга үгүй хэмээн лав санасан болох ба засгийн хэргийг хэлэлцэх дээд, доод хоёр хурал байсан нэр буй боловч, доод хурал таслах эрх үгүй, дээд хурал ч энэ хоёр сайдын таслахаас гаран үл чадах тул хэргийн төлөвлөгөө тогтоохын янар хурлаар хэлэлцүүлэх буюу бусад эрх баригчид лугаа зөвлөлдөх зэргээр үг задруулах үгүйг бодож (уг хуйвалдааны нууц алдагдахаас сэргийлж чанд нууцалж буй!) тэрхүү хойчийг сайжруулах дүрмийн төлөвлөгөө дор нэмэх зүйлийг ерөнхий сайд Чин ван лам Бадамдорж өөрөө санал гаргаж гүйцэтгэхээр тогтоод...зүйлийг тус тус нэмэн бүгд жаран дөрвөн зүйл болгосны доторхи Монголоос нэмж зохиосон нь их төлөв улс төрөөс явуулж болмоор үгүй, дан ганц Богд хааны ба шавь этгээдийн эрх ашгийг эрмэлзэн авах идэхийг бодсон ичгүүртэй ба шударга үгүй хэргүүд болмой..." (Н.Магсаржав. Монгол улсын шинэ түүх. УБ. 1994. 143-145-р тал) гэжээ. Энд тус "зөвлөлийн хуйвалдаан"-ы үйл ажиллагааг, эзэдтэй нь маш тодорхой гаргасан тул илүү тайлбар хэрэггүй юм.""1918 оны 5-р сард автономит засгийн газар "самуун намын аюулаас хамгаалах" -ын тулд эхлээд хятад цэргийн нэг хороог Ар монголд оруулах тухай хэлэлцээрийг Чен И - тэй байгуулжээ" гэж Ц.Пунцагноров бичсэн бол "Чен И болон Монгoлын гадаад явдлын яамны сайд гүн Цэрэндөрж нар монголд хятад цэрэг оруулах талаар хэлэлцэж гадаад монголд нэг хороо цэрэг оруулах..гэж тогтжээ" (С.Гангааням. Монголчууд тугаар тогтнолоо хамгаалан тэмцсэн нь УБ 1993 он. 71-р тал) гэсэн нь нэг л үйл явдлыг хэлж байгаа болно. Мөн "хэрэв хэрэг тохиолдвoл хятад цэргийг нэмж ирүүлэх явдлыг хоёр этгээдийн үзэмжээр гүйцэтгэнэ" гэж уг хэлэцээрт заажээ. Чен И - гээс автономит засгийн газартай хэлэлцэн тохирсны үндсэн дээр 1918 оны 9-р сард 4-р бригадын хоёр хорооны бүрэлдэхүүнтэй Хятадын цэргийн анхны том отредуудыг Монголд нэвтрүүлэн оруулж нийслэл Хүрээ, Хиагт, Улиастай, Ховдод байрлуулав." (Ц.Пунцагноров. Монголын автономит үеийн түүх. 1911-1919. УБ. 1955 он. 159-р тал) "Богд хаан 1919 оны 11-р сарын 10-нд Сүй Шүжаны шаардлагыг дээд доод хурлаар хэлэлцэхээр оруулсанд "автономит"-ыг устгах явдлыг зөвшөөрсөнгүй. Иймд Сүй Шүжан өөрийг нь талархаж байсан шанзав Бадамдорж, гадаад яамны сайд гүн Цэрэндорж нараар уг зүйлд гарын үзэг зуруулж "автономит"-ыг устгана гэж занаад Богд хааны сууж байгаа сүм ордoноос ерөнхий сайд Бадамдоржийн гэр хүртэл цэрэг жагсаан сүр үзүүлжээ...дод хурлын саналыг үл хайхран 1919 оны 11-р сарын 17-нд "автономит" засгийг "сайн дураар" устгах тухай Сүй Шүжаны зохиосон бичигт Богд Жавзандамбын мутрын тэмдэг ч даруулалгүйгээр ерөнхий сайд чин ван лам Бадамдорж, дэд сайд дархан чин ван Пунцагцэрэн, гадаад яамны тэргүүн сайд хичээнгүй гүн Цэрэндорж, цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны тэргүүн сайд Жамьяндорж... зэрэг таван яамдын сайд, дэд сайдууд 16 хүн гарын үзэг зурж таван яамны тамга тэмдгийг дарж тэр орой нь Сүй Шүжанд гардуулжээ." (С.Гангааням. Монголчууд тусгаар тогтнолоо хамгаалан тэмцсэн нь. УБ. 1993. 73-р тал)
Жич: Сүй Шүжаны зохиосон гэх боловч, "Автономитыг устгах тухай Монголын засгийн газрийн бичиг" гэх эл баримт бичиг Ба.Цэрэндоржийн зохиол бүтээлийн түүвэрт оржээ. (Ерөнхий сайд Б.Цэрэндорж. Баримт бичгийн эмхэтгэл. УБ. 1998 он. 382-р тал) Мөн энэ үйл явдлын талаар "...Сүй Шүжан ирж Чин И лүгээ эвдрэн Чин И - гийн зохиосноор хэдэн зүйл гэрээг хүчингүй болгон Чин И-г буцаасан төдийгүй Сүй Шүжаны бие Цэрэндорж Бадамдорж нартай талархаж байгаад цэрэг жагсаан ирж хүчирхэг буурай хоёрыг мэдэх үү? Монгол дундад улсад дагах ёстой гэж сүрдүүлэн эзэрхийлж засгийн эрхийг эзэлж авсан бөгөөд Богдыг Да Жунтаны зурагт мөргүүлж мэхэлсэнд нийт олон ардын сэтгэл ихээхэн хувьсаж, хятадад хорсон уйлалдаж..." гээд бас "...Лосолоос бид сая хуйвалдаж Бадамдорж, Цэрэндорж нарыг нууцаар алъя хэмээн аргыг хэлэлцээд шийдвэрлэсэн атал бас л арай болохгүй юм хэмээлцээд тархаж байсан удаа буй.." (Догсомын дурсамж. Үнэн сонин. 1993.03.10. Дугаар 23) гэснээс үзэхэд хэн хэн нэг бүлгийн хамсаатан болох бөгөөд бас хэн "хятад Сүй Шүжантай талархан хуйвалдаж" байсныг нийтээрээ мэдэж байжээ гэх үндэслэлтэй.Энэ мэт цөөхөн баримтаас л үзэхэд Ба.Цэрэндорж нь Чен И, Бадамдорж нартай дотнoлон байж, "64 зүйлийн гэрээ"-г сэдэн боловсруулах, хятадын гамин цэргийг монголд урин оруулж ирэх, Гадаад Монголын автономийг устгахад голлох үүрэг гүйцэтгэсэн болох нь эргэлзээгүй болж байна. Баабар нараас "Ерөнхий сайд Цэрэндорж хятадын эрлийз хүн байсан, насаараа л Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцээ биз дээ?" хэмээн ихэд гайхуулаад байсан нь ийнхүү оргүй худал болов. Ба.Цэрэндорж "эхлээд Хиагтын гэрээгээр монголын тусгаар тогтнолыг устган автономи болгоод, дараа нь хятадын цэргийг монголд урин ирүүлж автономийг нь устган хятадад нэгтгэж" байсныг үзэхүл харин ч "насаараа л Монголын тусгаар тогтнолыг ил, далд эсэргүүцэн тэмцсэн" этгээд ажээ.
Цэ өвгөн Ши Яншань буюу Балин (Бэлиг)-гийн Цэрэндорж хэмээх энэ хүний наад, өнгөн талын "магтаж гоёчилсон дүр" биш, харин үйл ажиллагаа, үзэл санааны нь жинхэнэ цаад, далд мөн чанар юу болохыг амьдралынх нь биш, бүр жинхэнэ гутамшиг нь цухуйж байгааг бид үзлээ.
Жич: "Улаанбаатар хотын Хятадын худалдааны хурлаас ирүүлсэн бэлбэсрэлийн бичигт "Цэ өвгөн Сиянсан" гэжээ." (Ерөнхий сайд Б.Цэрэндорж.(1868-1928) Баримт бичгийн эмхэтгэл.УБ.1998 он. 494-р тал)
Гэвч 1918-1919 оны үед түүний баримталж асан эл урвагч байр суурь нь тохиолдлын хэрэг байсан мэт яриа гарахыг үгүйсгэх аргагүй. Учир нь тэрбээр сүүлд нь эл урвагч үйл ажиллагаагаа "монгол сул дорой тул аргагүй хүчинд автсан", эсвэл "япон, хятад хоёрын хэн нэгийг түшихээс аргагүй болсонд япон нь хүчтэй, хятад нь сул дорой байснаас хятадыг дагасан" гэх мэт элдэв худал, зальхай үлгэр домог зохион ярьж урван тэрсэлснээ зөвтгөн цайруулахыг оролдож, тэр ч байтугай хувьсгалт төр засгийн удирдагчдийг эл хар домогтоо итгүүлж чадсанаар бараг бүтэн 80 шахам жилийн турш монголын төр засаг, ард түмний дийлэнхи олонхийг мэхлэн төөрөгдүүлж өнөөг хүрсэн ч, аливаа нууц эрт орой аль нэгэн цагт ил болж, ямар ч сайн нууж, өнгөлөн далдалсан хар мөр нь тодрон гарч ирдэг байна. Тиймээс одоо бид Ба.Цэрэндоржийн үйл ажиллагааны өмнөх үе буюу Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын болон Автономит Монголын албанд "хичээнгүйлэн зүтгэж" асан үеийн зарим цөөхөн баримтаас цухас дурьдая.
1913 оны сүүлчээр ерөнхий сайд Сайн ноён хан Намнансүрэн тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Орос улсад айлчлахаар мордов. Монголын төлөөлөгчид Петербургт хоёр сар гаруй болоход Николай хаан хоёр удаа хүлээн авч уулзсан бөгөөд Орос улсын сайд нарын зөвлөлийн дарга Кокоцев, Гадаад явдлын яамны сайд Сазонов нартай уулзаж "шинэ зээл, нэмэлт зэвсэг авах, хамгийн гол нь Барга, Өвөр Монгол, Хөх нуурын зэрэг газруудыг нэгтгэн багтаасан "Их Монгол Улс" байгуулах асуудлаа Орос улсаар зөвшөөрүүлэх " (Пунцагноров. Монголын Автономит үеийн түүх. УБ. 1955. 70-р тал) зорилго агуулж байв. Ерөнхий сайд Оросын албаны хүмүүстэй хэлэлцээр хийж нэлээд чухал асуудлуудыг нааштай шийдсэн хэдий ч айлчлалын гол зорилго болж асан ""Их Монгол Улс" байгуулах явдал дээр Орос улсын дэмжлэгийг авч чадсангүй" тул Гадаад явдлын яамны дэд сайд Ба.Цэрэндоржийг орчуулагч Жамсранотой хамт үлдээж уг асуудлаар Оросын талтай үргэлжлүүлэн харилцаж, ахиц гаргах боломж сүвэгчлэх үүрэг өгөөд түрүүлж буцсан аж.Гэтэл "Цэрэндорж Петербург үлдэхдээ "Сайн ноён ханы хийж дуусгаагүй үйл хэргийг гардан үргэлжлүүлэх болно" гэж сүржигнэн мэдэгдсэн хэдий ч, Сайн ноён ханыг монгол явсны дараа Цэрэндорж Гадаад яаман дээр ерөөс хүрч ирээгүй бөгөөд, бидэнтэй албан ёсны харилцаа тогтоох оролдлого ч хийгээгүй болно." (Оросын Гадаад яамны сайд Сазонобаас Монголд суугаа консул Александр Яковлевичид бичсэн нууц цахилгаан. 1914 он. 1-р сарын 30.) гэжээ. Цэрэндорж Сайн ноён ханы нүүрэн дээр их л "хичээнгүй" зүтгэлтэй царай эсгэвч, ар хударгаар нь ийнхүү монголын үйл хэрэгт туйлын хайнга, тоомжиргүй хандаж байжээ. Тэгээд ч иймэрхүү хандлага бол Ба.Цэрэндоржийн хувьд тохиолдлын зүйл биш, зүй тогтлын шинжтэй байжээ гэдгийг түүний урьдах болон хойшдын үйл ажиллагаанаас нь харагддаг.Хятадаас Монголд суулгасан хорт могой тэрбээр монголын төрийг дотроос нь хутган үймүүлж, хорлон сүйтгэсээр эцэст нь ерөнхий сайд Сайн ноён ханы амь насыг нь хорлон бүрэлгээд, улмаар 20-р зууны монголын нэн гарамгай эл удирдагчийн амьдрал, тэмцлийн нь зорилго, үйл хэрэг болох "Тусгаар тогтносон Их Монгoл Улс байгуулах" аугаа их үйлсийг нь далдуур хөнөөн бусниулж амжсан юм.Энэ тухай манай монголын нэгэн тулгуур тунхаг бичигт "...манай халх нарыг түлхэж живүүлэхээр оролдсон өөдөлшгүй хэдэн зальхай баньд эрлийз нар ба бүх үндсээ алдсан ноёдыг худалдан аваад манай автономит Гадаад Монгол улсыг дэгжүүлэхгүй арга мэхийг үүсгэн, хар хятадыг өөртэйгөө дотнолин амраглуулсан бөгөөд бас нэр ба үнэн тангараг тэргүүтнээ умартсан тэд нар, улсын хулгайчууд, хортны нам болж манай мэргэн алдарт Засагт ханыг хорлон алаад, залуу бөгөөд баатар сүртэй Түшээт хааныг бас тэр мэтээр хорлосон нь үнэхээр заналтай. Улсын хэрэгт маш мэргэжиж дотоод, гадаадад алдаршсан нэрт лам Цэрэнчимэд басхүү тэр мэт хулгайчуудын гарт цаг бусын үхлээр үхсэн. Бас манай Богд эзэн хааны шадар сайд далай мэт гүнээ ухаан төгөлдөр Дайчин чин ванг бас ухваргүй баньд нар ба эрлийз нар архиар согтоож алсныг хэн ч үл мэдэх газаргүй. Энэ мэт хор ерд ерөндөж алагдсан мэргэн төгөлдөр Түшээт ван,Бинт ван,Далай ван, жич сахалт лам эдгээр цөм ийнхүү хорлогдсон тэргүүтэн. Махан бие олсон шулмас нар энэ мэтээр манай халхын тэргүүн эрдэмтэнг идсээр. Богд Чингис хааны язгуур үндэсний үр маш ариун тунгалаг оюут ерөнхий сайд Сайн ноён хааныг хорлосон нь даанч өнгөргүй , муу хоронд хамаг бие шарлаж хилсээр өөд болсон..." "Манай Халхын сайн тэргүүлэгчдийг алж бараад улсын хэргийг сайнаар шууд сэтгэх хүнгүй болгон, гэрэлт эрдэнийн ширээг бузартуулан, хайран тулгар төрийг унагаж хамаг ардыг сарниулан толгой мөрний дээр тэгшдэхгүй, хар хятадын гажуу засаг эрхийг хүлээлгэх нь нэгэнт үнэн болов."(Гадаад Монголын Автономи ба амгалан байдлыг хамгаалан туслах намын бичиг. Тусгаар тогтнол сонин. 1991.06.04. Дугаар 27) гэж бичжээ.Мөн "Үнэхээр энэ муу хулгайчуудын хорт үүсгэлээс Халх дөрөв, шавь хоорондоо эв найрамдлыг алдаж буурай болсоор бүх улсын хэргийг дотоодоос эвдэн устгах хэрэг илэрхий болов" хэмээн монгол дахь хятад эрлийзүүдийн зүгээс монголын тусгаар тогтнолын талаар баримталж асан байр суурь, үйл ажиллагааных нь "хорлон бусниулагч, хутган үймүүлэгч" мөн чанарыг туйлын яруу тодорхойлохдоо бас тэднийг хятадын төрийн бодлогыг монголд явуулах хэрэгсэл, монголын улс төрийн хэргийг "дотоодоос эвдэн устгах, хятадад нэгтгэх" зорилго бүхий "Хятадын Тавдугаар Цуваа" болохыг бүр мөсөн илчилжээ.Цэрэндоржийн Монголын тусгаар тогтнолын эсрэг, хятадыг дулдуйдсан урвагч санаа нь 1914 оны 9-р сараас 1915 оны 5-р сарын хүртэл Хиагтад явагдсан Орос, Хятад, Монгол гурван улсын хэлэлцээрийн явцад Орос, Хятадын "даралт шахалт" гэгчээр шалтаглан, уг хэлэлцээрт оролцогчдын дундаас Монголын тусгаар тогтнолын талаар хэлбэрэлтгүй, туйлбартай байр суурь баримталж асан Манали баатар Дамдинсүрэн, да лам Дашжав нарыг хэлэлцээрээс татаж, өөрийн талын Ширнэндамдинг аваачин, уг "Гурван улсын гэрээ" гэгчид гарын үзэг зуруулж хэлэлцээрийг яаравчлан дуусгасан явдлаас тод харагддаг. Ялангуяа Гурван улсын хэлэлцээр ид явагдаж буй үед гадаад явдлын даамны тэргүүн сайд чин ван Ханддоржийн амь насыг бүрэлгэсэн явдал туйлын сэжигтэй. "Удааширсан хэлэлцээрийн явцад Монголын төлөөлөгчид болон, Гадаад Явдлын Яамны эрх баригчдын бүрэлдэхүүнд ноцтой өөрчлөлтүүд гарав. 1915 оны 2-р сард шанзав Бадамдоржоор толгойлуулсан Хятадын талыг баримтлагч феодaлууд нь Монголын феодaлын ангийн дэвшүүлэн гаргасан төрийн хэрэгт чадвартай цөөн тооны зүтгэлтний нэг болох Гадаад Явдлын Яамны сайд болох Ханддоржийг хорлон алжээ... Түүнчлэн Ханддоржийг зайлуулах явдлыг Япон улс, ба Хятадын милитаристууд нэгэн адил сонирхож байжээ" (Ц.Пунцагноров. Монголын автономит үеийн түүх. 1911-1919. УБ.1955 он. 85-86-р тал) гэсэн байна. Энд ГЯЯ-ны сайд Ханддоржийг хорлон алсан "Бадамдоржоор толгойлуулсан Хятадын талыг баримтлагч феодолууд гэгч бүлгийн гол толгойлогч нь угтаa бол Бадамдорж ч биш харин Цэрэндорж шүү дээ. Ер нь ч Ба.Цэрэндорж, Ханддорж чин вангийн амь насыг бүрэлгэн Гадаад яaмны бүрэн эрх мэдлийг авахгүйгээр, Манлaибаатар Дамдинсүрэн, Да лам Дашжав нарыг уг хэлэлцээрээс татаж Хятад, Орост тал засахгүйгээр Хиагтын гэрээг байгуулж чадахгүй байв. Ба.Цэрэндоржийн удирдан байгуулсан Хиагтын "Гурван улсын гэрээ"-гээр Олноо өргөгдсөн Монгол улсын тусгаар тогтносон улсын статусыг эвдэж "Хятадын сюзерен эрхийн дорхи Гадаад Монгол автономит муж болон Хятад шууд харьяа муж Өвөр Монгол" болгон хоёр хуваасан явдал бол хожим нь Монголын тусгаар тогтнолыг устгаж, Хятадад нэгтгэх гэсэн түүний далд санаагаа хэрэгжүүлэхэд дөхөм болсон анхны том алхам бөгөөд, дөрвөн жилийн хойно 1919 онд Хятад сайд Чен И-тэй хуйвалдан "Гадаад Монголын автономийг устгах тухай 64 зүйлийн гэрээ"-г нэмэн байгуулж , Хятадын гамин цэргийг Монголд урин оруулж автономийг устгаснаар бүрэн гүйцэлдсэн болой.Үүнтэй холбогдуулан түүхийг хянан засварлаж буй ганцхан жишээг иш татья. Монголын төрийн эрхийг 7 жил барьсан П.Очирбат: "...Энэ үед хэсэг сайд эрхтэнүүд хуйвалдаж монголын тусгаар тогтнолыг устгах гэж байсан тухай нэгэн баримтыг иш татья. "Монгол улсын цэргийн яамны тэргүүн сайд Сайн ноён хан аймгин жанжин Эрдэнэ ван Жамьяндорж мөн яамны дэд сайд Түшээд хан аймгийн жанжин бэйс Сономдорж, Гадаад яамны тэргүүн сайд хичээнгүй бэйс Цэрэндорж мөн яамны дэд сайд Засагт хан аймгийн Чин ван Гончигдамба...нарын зэрэг ноёд нийлж харьяат Монгол улс одоо нэгэнт гадаадад итгэж түшиглэн хамгаалж туслах найрамдал бүхий улсгүй болсон ба ялангуяа дотоодод дан ганц Их шавь гэдэг нэгэн аймгийн хэдэн зальхай зусар бялдууч лам нар засаг төрийн бүрэн эрхийг эзэрхэн барьж засгийн ёсон суртлыг эвдэж алдсан учирт хавчигдаж арга буюу Нийслэл хүрээнд суусан Дундад улсын элчин төлөөлөгч сайд Чен И - тэй сэмхнээ нууцаар харилцан хэлэлцэж Монгол улсын өөртөө эзэрхэх эрхт засгийг устгаж Дундад улсад дагаар орж захирагдах гагцхүү Богд хаантны ба олон аймаг хошууны засаг ноёдын тушаал хэргэм эрх ашгийг бүрнээ үүрд хуучин хэвээр явуулах башүү нийслэл хүрээ, Улиастай, Ховд, Хиагт хот, Тагна урианхайд цөм адил чацуу эрх тушаал бүхий хятад монгол сайд тус бүр нэжгээдийг томилон суулгаж...зэргийн эрх хэмжээний тухай 65 зүйлийн гэрээ бичгийг тогтоон төлөвлөн явуулсанд Дундад улсын засгийн газраас ихэд сайшаан зөвшөөрч даруй ёсоор болгон баталж Баруун Хойт хязгаарыг сэргийлэн хамгаалж сахих цэргийг ерөнхийлөн захирах жанжин Сүй Шүжаны хамт илгээжээ"" (П.Очирбат. Тэнгэрийн цаг. УБ. 1996 он. 126-128-р тал) гэх мэтээр хаанаас авснаа тодорхой заалгүй иш татжээ. Энд маш сонин өнгө аяс байгаа нь: нэгд. "хэсэг сайд эрхтэнүүд хуйвалдаж" "65(64 зүйл ч гэдэг) зүйлийн гэрээ бичгийг тогтоон...төлөвлөж" Бээжин явуулсан бичгийг ишлэхдээ уг гэрээ бичгийг Чен И тэй хуйвалдан, биечлэн гардаж боловсруулсан Цэрэндоржийн нэрийг хоёр хүний ард нуун авч үлдээд, гол хуйвалдагчаар цэргийн яамны тэргүүн сайд Жамьяндоржийг дэвшүүлжээ. хоёрт. "Чен И тэй сэмхнээ нууцаар харилцан хэлэлцэж Монгол улсын өөртөө эзэрхэх эрхт засгийг устгаж Дундад улсад дагаар орж захирагдах" санал тавьсан учир байдлыг "итгэж түшиглэн хамгаалж туслах улсгүй болсон ба ялангуяа дотоодод дан ганц их шавь гэдэг нэгэн аймгийн хэдэн зальхай зусар бялдууч лам нар засаг төрийн бүрэн эрхийг эзэрхэн барьж засгийн ёсон суртлыг эвдэж алдсан учирт хавчигдаж арга буюу" Чен И д хандсан хэмээн зөвтгөжээ. Энэ удаад итгэлийг эвдэгч хятад эрлийзүүд бас монголыг худалдахад өөрсөдтэй нь хавсарсан гол хүчин болох зам нараа ч бас матаж, хаяагаа хадраад авсан нь сонин. Иймэрхүү байдлаар монгол ноёд, лам нарыг ээлжлэн хахуульдаж, бие биеийн эсрэг турхирсаар хятадад дагаар оруулж амжив.Энэ бүхэн алив юмны учрыг гадарлах хэнбугайд ч ойлгомжтой боловч энд гагцхүү ноён П.Очирбатын өөрийнх нь баримталж буй байр суурь тун ч сонин юм. Хэдийгээр ноён П.Очирбат Н.Магсаржавын бичиж үлдээсэн "Монгол улсын шинэ түүх" зэрэг номуудыг ашигласан номын тоонд заан оруулсан боловч энд маш тодорхой тусгагдсан асуудал болох Чен И-гийн 64 зүйлийн гэрээ гэгчийг боловсруулахад Ба.Цэрэндоржийн гүйцэтгэсэн голлох үүргийн талаар таг дуугүй өнгөрч, иш татагдсан зүйлүүдэд түүний нэрийг хэдэн хүний нэрийн ард нуун авч үлдэх, бас уг гэрээг жинхэнэ боловсруулсан Цэрэндоржоос зайлуулан хаа хамаагүй, дагалдан баясагч Жамьяндоржийг оронд нь дур мэдэн "томилох зэрэг тун ч сонирхолтой, хачирхалтай "илбэ жилбэ" -ийн шинж чанартай үйлдлүүд хийж байх юм. Тухайлбал "...Сүй Шүжан тэр дороо ерөнхий сайд Бадамдоржтой нүүр тулан учирч "урьд цэргийн сайд Эрдэнэ ван Жамьяндорж хятад сайд Чин И нарын хэлэлцэн тогтсон жаран хэдэн зүйлийн гэрээ бичгийг хэлэлцэхгүй болгон" хэмээн юунаас иш татсанаа ч заалгүй бүрхэгдүүлсэн төдийгүй Чин И тэй хамтран 64 зүйлийн гэрээг гардан боловсруулсан эзэн нь Цэрэндорж, Бадамдорж хоёр биш харин цэргийн яамны сайд Эрдэнэ ван Жамьяндорж болоод хувирчихдаг нь тун ч жигтэй байна. Иймэрхүү маягаар "монголын автономийг устгасны хариуцлагыг Ба.Цэрэндоржоосоо зайлуулж бусдад тохох" зэргээр түүхийг ичиж, улайхгүй гуйвуулдаг нь 1990 оны үйл явдалаар төр засгийн өндөрлөгт заларч, эрх мэдэл гартаа авсан хүчний шалгарсан арга барил болой. Одоо бид Ба.Цэрэндорж Хиагтад "Гурван улсын гэрээ" гэгчийг байгуулж Монголыг Хятадын автономит муж болгосныхоо дараа юу хийж байсныг үзье.
1990 ээд оны эхээр Хятадад хэвлэгдсэн нэгэн номын ""Орос хүн Гадаад Монголыг эх oрноос нь холдуулах хатгаас хийж байгаад бидний сэтгэл түвдэхгүй байна" гэж Цэрэндoрж сайд өгүүлсэн билээ." (Гадаад Монголын тусгаар тогтнолын нууц. Бээжин. 1993.04.10. 50000ш) хэмээн гарчигтай бүлэгт: "Олон нийт болон эх оронч (хятад) ван (Бадамдорж), гүн (Ба.Цэрэндорж) нарын хүчтэй шахалтын дор Жавзандамба хутагт арга буюу Цагаан хааны үнэнч ноход болох Ханддорж, Намнансүрэн нарыг хор өгч алсан юм" (мөн тэнд. 143-р тал) гэжээ. Энд хятадууд Ханддорж чин ван, ерөнхий сайд Сайн ноён хан Т.Намнансүрэн нарын хорлогдсон учир шалтгааныг өөрсдийнхөөрөө тайлбарлаад, хоролсон эздийг нь "Олон нийт болон эх оронч ван, гүн нарын шахалтын дор" хэмээн заасан нь "Хятадын талыг баримталагчид буюу "хятад эх оронч" дын саналаар" хөнөөснийг тойруу боловч хүлээн зөвшөөрчихжээ. Цааш нь "1915 оны 12-р сарын 12-ны өдөр "Автономит" Гадаад Монголын засгийн газарт "гадаад хэргийн сайд" Цэрэндорж Хүрээний элчин сайд Чен Лу - тай хувийн журмаар уулзаж ярихдаа: "Гадаадын хүн монгол, хятад хоёр ойртон нягтархаас болгоомжлон хоорондын сэтгэлд элдэв сэв суулган хатгаас хийж байна. Хамгийн тэвчишгүй зүйл гэвэл гадаад монголыг урхиндаа оруулж дундад улсыг хохироож байгаа явдал, энэ бол хүсүүштэй хэрэг биш юм."" хэмээн жушуу цорбойн матжээ. Энд монголчууд оросуудын тусламжтайгаар тусгаар тогтнолоо олсон явдал, тэр ч бүү хэл автономит статустай болсон нь хүртэл түүний хувьд "хамгийн тэвчишгүй зүйл" хэмээн тэчьяадан бухимдахад хүргэж, тэгээд эл байдлыг "дундад улсыг хохироож байгаа явдал" гэж үзэн, сэтгэл үл төвдөн гансарч явдаг "дотуур халуун" сэтгэлээ удирдлагадаа дотночлон илэрхийлсэн байх юм. Цэрэндорж ингэж "монгол хятад ойртон нягтрахын төлөө, хоорондын сэтгэлд нь сэв суулгахгүй төлөө" санаа тавьж, "дундад улсыг хохироохыг эсэргүүцэн", "думдадын ашиг сонирхлыг хамгаалан" зүтгэж явсан "иргэн" ажээ.
Одоо бид Ба.Цэрэндоржийн үйл ажиллагааны монголчуудад үл үзэгдэх, далд талын явдалд холбогдох бас нэгэн сонирхолтой баримтыг үзье. Үүнд: 1916 оны цагаан сарын шинийн 15-нд "Гадаад Монголын гадаад харилцааны сайд Цэрэндоржоос Чен Лу-д хэлснээр бол: "Сахалт лам Бөхбаян бол гадаад монголын тусгаар тогтнолын үйл явдлыг хамгийн анх өдөөн эхлүүлэгч мөн" гэжээ. Тэр цааш нь: "Хайсан, Утай зэрэг хүмүүс Өвөр Монголоос Хүрээнд ирж, элдэв зүйлийн өдөөн хатгалга хийж байснаас Ханддорж юуны өмнө сэтгэл хөдөлж...Хэрэв Хайсан хүрээнд ирээгүй бол, магадгүй Гадаад Монголын тусгаар тогтнол гэгч хэрэг явдал гарахгүй байсан"" гэжээ. (Чен Лу. "Хаалттай өрөөний тэмдэглэл", "Фэнгийн элчний Хүрээн дахь өдрийн тэмдэглэл"-ийн товхимол хоёр. ДИУ-ын 5 оны цагаан сарын 15 өдөр. 3-р нүүр)
Жич: "Хятадууд Цагаан сарын 15-ны тэргэл сартай шөнө гэр орноороо хуран цугларч, Дэнлүүгийн баяр хийх бөгөөд шинийн нэгэнд золгож амжаагүй нь харилцан золгодог заншилтай. Мөн 15-ны тэргэл сараар монголчуудын хаанчлалын эсрэг хуйвалдан, еэвэнд бичиг хийн мэдээ дамжуулан бослого гаргаж байсан түүхэн уламжлал бий"Ингэж цагаан сарын шинийн 15-ны тэргэл сартай тэр шөнө Чен Лу, Ши Яншань (Цэрэндорж) нар нууц уулзалтын өрөөнд хятад заншлаараа "дотнолин" уулзаад сарны гэрэлд тухлан сууж ярилцах үеэр нэр дурдагдсан дөрвөн хүний хоёр нь болох Ханддорж чин ван, сахал лам Бөхбаян нар учир битүүлгээр амь үрэгдэж, Удай ван Хайсан гүн нар улигт гурван улсын гэрээний дагуу хятадад хүргэгдсэн болохыг эрхэм уншигч мэдэх буй за. Ийнхүү 1911-1919 онд Монголын тусгаар тогтнолыг дайсагнан, Монголын үндэстний эрх чөлөөний хувьсгалын бараг бүх "гол лидерүүдийг хятадад ховлон устгуулж", монголын төрийн хэргийг дотроос нь хутган үймүүлэгч жинхэнэ гол эзэн нь энд баримтаар тодорч байна.
Ийнхүү Цэ өвгөн Ши Яншань бол жинхэнэ монголын "ТӨРИЙН ХУТГУУР" байсан болох нь тодорхой болж буйг давтан тайлбарлах нь илүүц болов уу.Эдүгээ нэгэнт олонд ил болоод буй, түүний амьдралын нэгээхэн зурвас үе болох 1911-1919 он хүртэлх баримтуудын зарим хэсгээс л нэгтгэн дүгнэхэд мөнөөх монгол дахь "хятад эрлийзийн оюун санааны эцэг...тэдний дотоод мөн чанарын төвлөрсөн илэрхийлэл" энэ хүний "хятадад дотуур, халуун сэтгэл байх" төдийгүй "ховч, хутган үймүүлэгч", "төрийн хэргийг дотоодоос эвдэн устгах, хорлон бусниулагч" далд мөн чанар нь ямар ч эргэлзээгүй болжээ.Энд Ба.Цэрэндоржийн "монголоос урвасан" гэх үйл ажиллагаа нь тохиолдлын бус төдийгүй, "Монголоос урвасан" гэсэн дүгнэлт ч гэсэн оночтой биш болон хувирч буйг бид үзэж байна. Учир нь өнөөдөр бид Ба.Цэрэндоржийг "монголоос урвасан" гэж ойлгож, буруутгах нь утгаа алдав. Юу гэвэл Ба.Цэрэндорж өөрийгөө, магадгүй өнгөн дээрээ "монгол хүн" гэж монголчуудад ойлгуулж байсан, монголчууд түүнд нь итгэж байсан байж болно. Гэвч баримтуудаас үзэхэд нэг талаас тэр цаанаа бол өөрийгөө хэзээ ч монгол хүн гэж ойлгож, бодож байгаагүй төдийгүй хятад хүн гэдэгтээ хэзээ ч эргэлзэж байгаагүй, хятад үндэстэн, Хятад улсдаа эцсийнхээ амьсгалыг тасартал үнэнч явж дууссан болох нь нэгэнт тов тодорхой болж байна. Нөгөө талаас тэр харь хятад гүрний тусгай албаны ажилтан, монгол дахь суурин төлөөлөгчийн хувьд өөрийн үүргийг маш чадмаг гүйцэтгэж байсан нь эргэлзээгүй юм. Иймээс бид харь угсаа гарлын хүн өөрийгөө "монгол хүн" гэж баширлан хэлсэн үгэнд хууртан итгээд , монголынхоо чухал хэргийг итгэж даатгаад худалдагдаж баллуулаад сүүлд нь түүнийг "урвагч" гэж хараах нь ч буруу болов уу. Яагаад вэ? гэвэл тэр хүн огт "урваагүй", хятад үндэстэндээ, Хятад улсдаа үнэнчээр зүтгэсэн байна. Тэдний хувьд ингэж зүтгэх нь ч буруу биш байх л даа.Гагцхүү үнэн байдал яалт ч үгүй ийм байхад, энэ хүн хятад улсын төлөө явсан болох нь нэгэнт тодорхой багөөд баримтаар нотлогдож байхад түүнийг монголд нялзаах гээд байгаа нь ямар учиртай вэ? Энэ ямар хүчний зүгээс ямар зорилгоор явуулаад байгаа явууллага вэ? гэдгийг эрхэм уншигч абугай мэргэн оюундаа тунгаах буй за.Энэ бүхнээс үзвэл Ба.Цэрэндоржийн хөшөө дурсгалыг Монголын нийслэл Улаанбаатар хотын төвд босгох нь яавч зохимжгүй, байраа огт олоогүй явдал болох нь ойлгомжтой болов. Тиймд Ба.Цэрэндорж буюу Ши Яншанийн байгуулсан гавьяаг нь бодолцон, хөшөөг нь Хятад улсын хийслэл Бээжин хот дахь Хятадын Амрыг хамгаалах хорооны төв байрны үүдэнд босгосон бол байраа илүү зөв олох бизээ.
Хэдий тийм боловч монголын хятад эрлийзүүд мэдэн будилж Ба.Цэрэндоржийнхoo хөшөөг алдарт "усны гудамж"-ийнхаа аман дээр, урд зүгт Богд уулыг давуулан алс тэртээ цагаан хэрмийн цаад руу сэтгэл ихэд алдран санааширсан байдлаар бүтээн босгосон нь бас л учиртай гэмүй.
No comments:
Post a Comment