Тэнгэрлэг эх орон минь тандаа мøргøмv

Хүннүгийн Аттила хааны удирдахуйн нууц - 5

Байлдааны хувцас ба зэвсэг

“Удирдагч захирагдагсаддаа ямар харагдана, тийм л байна”

Аттила хаана ч явж байсан, хаа нэгтээ амарч байсан ч түүний оролцоо байнга мэдрэгддэг байжээ. Тэр бол зүгээр нэг хүннү биш, юуны өмнө хамгийн их ялгарсан хүннү байлаа.
Хэтэрхий сүржин, ихэмсэг дээрэнгүй ромчуудыг элэглэн шоолдог Аттила өөрөө жирийн ардуудынхаа адил түүхий арьс ширэн хувцас өмсдөг байв. Хааны титэм нь хүртэл ганцхан өд хатгасан ердийн ширэн дуулга байв. Хүннүгийн жирийн дайчид ийм дуулгатай байжээ.

Харин түүний хөлөглөдөг унаа нь үнэхээр онцгой содон хөлөг байсан гэдэг. Виллам буюу Цахилгаан нэрт хилэн хар азарга жинхэнэ Хүннүгийн хаан л хөлөглөхөөс аргагүй асар хүчирхэг, гоо сайхан адуу байжээ. Түүний гишгэсэн газарт дахиад өвч ургадаггүй байсан гэдэг. Аттила, хар азарга хоёр тулалдаан бүрт их цэргийнхээ магнайд туг сүлд нь болж ордог байв. Тэрбээр хүннүчүүдийн удирдагч, Хүннү гүрний хаан учир зайлшгүй ийм байх ёстой гэж үздэг байлаа. Виллам эзэндээ хүч, хурд эр зоригоороо үнэнчээр үйлчилж, хүннү дайчдыг зоригжуулан тэдний ялалтад ер бусын их нөлөөлдөг байсан ажээ.
Аттила байлдаанд жирийн цэргүүдээс үл ялгарах нум сум, бамбай, хуяг дуулгатай ордог байсан. Харин илд нь Хүннүгийн хаанаас өөр хэнд ч байгаагүй домогт илд байв.

Домогт өгүүлснээр Бледа хааныг нас барсны дараа хаан ширээг хэн залгамжлах тухай маргаан болж, ноёд нэгэн том нугад хуралдаж байтал хажууханд нь гэнэт долоон өнгийн солонго татаж, солонгын тэг дунд их гэрэл цацруулсан илд байгаа нь тод харагджээ. Ноёд, жанжингууд тэр илдийг сонирхохоор дөхөж очсон ба Аттила гараа илд рүү сунгахад илд үсэрч ирээд атганд нь орсон гэдэг. Тэр илдийн өнгө зүс, ур хийц нь дэлхий дээр хийгдсэн ямар ч зэвсгээс хамаагүй хол давуу байсан нь тэнгэрийн зэвсэг болох нь илт бөгөөд Аттилаг Хүннүгийн хаан болохыг нь баталсан учир ноёд Аттилаг нэгэн дуугаар хаанаа хэмээн өргөмжилжээ. Тэнгэрийн илд тэр цагаас хойш Аттилатай хамт бүх тулалдаанд ялалт байгуулсан байна.
Хүннүчүүд Аттилаг харсан л бол түүний араас юу руу ч ороход бэлэн болдог, Виллам, Тэнгэрийн илд хоёр л түүнийг хүннүчүүдийн удирдагч болгон ялгаруулж, түүнийг дагаж, хүндэтгэж, хэлсэн болгоныг нь хэн бүхэн биелүүлж байх ёстой гэсэн ухамсар төрүүлэхэд хангалттай байжээ.

Аттила: “Удирдагч захирагдагсаддаа ямар харагдана, тийм л байна”

Ромын шүүхэд өнгөрүүлсэн амьдрал болон хүнн нарын даган дууриах мөн чанарын тухай миний ойлголт нь овог аймгийн удирдагч, жанжин, хаан өөрийн захиргаанд байгаа хүнн нар болон албат иргэддээ ямраар харагдаж, яаж хүндлүүлж, ямар сэтгэгдэл төрүүлж байхын чухлыг надад мэдрүүлж, сургасан билээ.
Ромын удирдагчид өөрсдийгөө бусдаас дээгүүр, онцгой сүр бараатай болгож харагдуулдаг нь тэдний жинхэнэ бодит байдалд нийцдэггүй учир холбоотнуудынхаа дургүйг хүргэж, албат иргэддээ айдас төрүүлдэг юм. Ингэснээрээ тэд холбоотнууд болон албатууддаа дайсагнах үзэл санаа өвөрлүүлдэг, ихэмсэг дээрэнгүй, бүхнээс дээгүүр байх гэсэн хүсэл нь биелэх баталгаагүй болдог юм.
Тэдний ёс заншил бол удирдагч хүн өмссөн зүүсэн, идэж уудаг юм бүхнээрээ шүүхэд ч, байлдааны талбарт ч бусдаас онцгой ялгарч байх ёстой гэж үздэг. Гэвч ийнхүү ялгарах нь цэргүүдэд таатай биш, дайн тулааны талбарт болон хэлэлцээний ширээнд сөрөг санаа бодол үүсгэж, ийм санаа бодол ямагт муу үр дагавартай байдаг юм.
Тиймээс энэ хуарангийн галыг тойрон хүүрнэж суухдаа би та нарт энэ талаар сурч мэдсэнээ захиж, ойлгуулах гэсэн юм. Аливаа удирдагч хүнн бусдадаа яаж харагдвал зохих талаар би өгүүлье, хичээнгүйлэн сонсогтун.
• Удирдагч хүнн өөрийн захиргааны хүнн нарын зардлаар өөрийгөө хувцаслах юм уу зэвсэглэж хэрхэвч болохгүй. Удирдагчийн хувцас болон зэвсэг ёс заншилын дагуу бусдынхаасаа бага зэрэг ялгаатай байж болно. Гэлээ ч гэсэн үнэ өртөг, хэв загвараараа захиргаанд нь байгаа хүмүүсийнхээс өөр байж болохгүй.
• Удирдагч сайн хийсэн илдтэй байх ёстой: гэхдээ илд нь алт, эрдэнэсээр чимэглэсэн биш боловч хурц иртэй, газрын сайн төмөрөөр хийгдсэн байх ёстой. Илд бол удирдагчийн ялгарах тэмдэг. Илд нь эзнийхээ адилаар дайн тулалдаанд шалгарсан манлай байх ёстой. Удирдагчийн хувцас сайн чанарын арьс, ширээр болон ангийн үсээр хийгдсэн байх ёстой. Харин алт, мөнгөөр чимэглэх хэрэггүй. Чамин тансаг хувцас бусдын дургүйцэл, зэвүүцлийг төрүүлдэг, өөрөөсөө дээгүүр харагдах гэсэн оролдлого болж, дээгүүр зэндааны бусдын доог тохууг төрүүлдэг.
• Хэрэв эр зоригийг хөвчилж, ялалтын урам сэргээх хувцас өмсөх хэрэгтэй бол тэгэгтүн. Хүнн нар болон тэдний удирдагчид сүр бараа ихтэй ангийн үс арьсан хувцас хэрэглэл өмсч зүүх нь зохистой. Тийм хувцас хэрэгсэл дайсны зоригийг мохооход хэрэгтэй.
• Хуарандаа амар тайван байх, аян замын хүмүүстэй уулзаж, хэлэлцээ хийх болвол сүр бараатай хувцсаа тайлж, тухайн зорилго, нөхцөлд тохирох хувцас өмс.
• Анд явах болвол ангийн зорилгоор хувцасла. Хамгийн сайн нум сумаа агс. Ой, тал газарт ан ав хийхэд тохирох хувас өмс.
• Баяр наадамд бол удирдагч хүн хамгийн сайн боловсруулсан арьс үсээр хийсэн, ёс заншилд тохирох сайн хувцсаа өмс. Дахин хэлэхэд хэтэрхий чамин тансаг хувцас баяр наадмын таатай уур амьсгалыг муутгаж болохыг анхаарах хэрэгтэй.
• Хэтэрхий чамин хувцас хэрэглэлтэй удирдагч дайсны ч , анд нөхдийн ч дургүйг хүргэнэ.
• Шүүх, зөвлөлд ёс заншлын дагуу хувцаславал зохино.

Удирдагч хүн Хүннүгийн хаан миний эдгээр зөвлөгөөг дагаж биелүүлбээс ялалт амжилтад нь заавал тус нэмэр болно.

Аетиус: “Дайснаа мэргэн сонгохуй”

Аетиусын эцэг Морины мастер, Африкийн захирагч хэмээх өндөр хүндлэл хүлээсэн жанжин байсан бөгөөд Галлийн бослогын үеэр өөрийнхөө цэргүүдэд алагдсан юм. Паннониагийн герман гаралтай Аетиусын эцэг Ромын эзэн хааны сурвалжит баян гэр бүлээс гэргий буулгасан байна. Тиймээс Аетиус нэг талаас байлдааны өндөр урлаг эзэмшсэн жанжны хүү, нөгөө талаас Ромын дээд сурвалжтан байв.
Аетиус хүүхэд насандаа Хүннүгийн хаан Ругилагийн шүүхэд Аттилагаар барьцаалагдан солигдож очоод, тэнд байх хэдэн жилд Хүннүгийн хааны гэр бүлийнхний хүндэтгэлийг хүлээсэн байна. Тэр Хүннүгийн хааны шүүхэд гарамгай сайн сурч, хүннүчүүдийн аж төрөх ёс, зан заншил, түүх, уламжлал, цэрэг дайны урлагийг судалжээ. Түүний энэ мэдлэг хожим нь Хүннү гүрэнтай харилцах, байлдахад өөрт нь болон Ромын эзэнт гүрэнд их тус болсон юм.
Тэрбээр Ругила хаантай нэлээд дотносог харилцаа тогтоосон бөгөөд хүннү овог аймгуудыг нэгтгэж, Жон Узурпертэй холбоо тогтоохыг ятгаж дөнгөсөн байна. Тэрхүү вандал үндэстний Узурпер хожим нь Ром, Константинполь хоёрыг нэгтгэхэд их үүрэг гүйцэтгэж, Мастер жанжин цолтой болж байв.
Аетиус Ромын аль нэг хаант улсын эрх ашгийг онцгойлон хамгаалдаггүй, хаан болох гэж улайран тэмцдэггүй жанжин байжээ. Тэр Ромд эргэж ирээд патрициа Карпилиогийн охинтой гэрлэжээ. Тэрбээр Ругилатай ямагт сайн харилцаатай байсныхаа ачаар Ромын эзэнт гүрний “дотоод хэргийг захирагч”, “Ромын эзэн хааны ордны захирагч” болжээ.
Хэлбэрэлтгүй зарчимч Аетиус хүчирхэг бие бялдартай, цэрэг дайны урлагийн жинхэнэ мэргэжилтэн байсан тул аль ч талаараа айж бишрэм дайчин ван байв. Тэрбээр Хүннүгийн болон Ромын сэтгэлгээг аль алийг нь төгс эзэмшсэн, энэ хоёр их үндэстний хүчтэй ба сул талуудыг сайтар мэддэг байлаа.
Аетиус амьдралын хүнд хүчрийг сайн мэддэг, хувь хүний болон мэргэжлийн чанараа амьдралынхаа туршид хөгжүүлж байжээ. Нэг бус удаа тэр хөлсний алуурчдын бай болж байсан ч тухай бүрт “зэрэглээ мэт” алга болж амиа аварч байжээ.
Эзэнт гүрний ихэс дээдсийн дунд цэцэглэсэн авилга Аетиусын амьдралаас салалгүй дагаж, эзэнт төрд эгэлгүй үнэнчээр зүтгэж байсан түүнд нэг бус удаа хор уулгаж байсан нь Хүннүгийн хаанд хүндэтгэлтэй хандах нэг шалтгаан болж байлаа. Гэвч Ромын өмнө хүлээсэн хариуцлагын өндөр мэдрэмж, өргөн тангарагаа дээдлэх сэтгэл нь түүнийг насан туршдаа эзэнт төрд үнэнчээр зүтгэхэд хүргэсэн байна.
Хожим нь Каталанийн тэгш өндөрлөгт Хүннүгийн их цэрэгтэй байлдахад Аетиус Ромын армийг удирдсан бөгөөд дайны урлагийн гарамгай чадвараа хүннүчүүдийн байлдааны тактик, тулалдааны дүрэм журмын их мэдлэгтэйгээ хослуулан Аттилагийн армийг ялсан юм. Энэ бол Ромын цэрэг Хүннүгийн цэргийг ялсан цорын ганц тохиолдол байлаа.
Яваандаа Ромын удирдагчдын авилга Аетиусыг ялсан юм. Аттила Италийг эзлэх сүүлчийн аян дайнаа эхлэхэд Ромын удирдагчид Аетиусын зөвлөгөөг дагалгүй байлдаан бүрт удаа дараалан ялагдсаар Италийг алдаж байв. Аетиус Аттилаг агуу их зорилготой, агуу хүчирхэг дайсан хэмээн хүндэтгэдэг, дотроо түүнийг дэмждэг байсан учир Ромын цэргийг захиран Аттилатай байлд гэсэн Валентиниан хааны зарлигийг биелүүлэхээс татгалзсан байна. Эцэст нь эцсээ хүртэл үнэнчээр зүтгэсэн эзэн хааных нь тушаалаар Аетиусийг гутамшигтайгаар хороосон бөгөөд Аттилагийн өндрөөр үнэлэн хүндэтгэдэг цорын ганц ром хүн, агуу жанжин тийнхүү үгүй болжээ.

Аттила: “Дайснаа зөв сонгохуй”

Удирдагчид болон хүнн нараа, одоо Аттила би дайснаа яаж сонгох талаар та нарт зөвлөх хэрэгтэй байна.
Бидний амьдралын туршид Хүнн үндэстний дотор болсон ихэнх тэмцэл манай овог аймгуудын хооронд, хүнн нарын хооронд болж өнгөрсөн. Гэтэл бидний цорын ганц бодитой дайсан бол Ром шүү. Ромын жанжин Аетиусын агуу их эрдэм, байлдааны ур чадвар биднийг байлдааны талбарт ч, дипломат бодлогоор ч ялах боломжийг түүнд олгосон билээ.
Хүнн нарын удирдагч та нар бараг бүгдээрээ дайснаа яаж зөв сонгохыг мэдэхгүй байгаа учраас манай үндэстэнд гай тарих элдэв зөрчил тэмцэл гарч байгаа юм.
Хэрэв та нар бие биендээ санамсаргүйгээр хор хохирол учруулдагаа боливол, элдэв шалтгаанаар үүссэн нөхцөл байдалд хэрэлдэн уралцаж, өөрсдөдөө аюул хөнөөл тарихаа зогсоовол, бие биедээ буруугаар нөлөөлдгөө бүрмөсөн орхивол бид өөр өөрийн хуарандаа амар жимэр аж төрж, эрч хүчээ эв найртайгаар зангидан ромчуудтай, миний дайснаа гэж сонгосон Аетиустай тулах цагт хэрэглэж чадна.
Бид гадны бусад үндэстэнтэй, ялангуяа ромчуудтай харилцахдаа дайснаа зөвхөн зорилготойгоор сонгох ёстой. Миний ажиглалт болон туршлагаас үзвэл, бодлогогүйгээр дайснаа сонгох нь маш аюултай гэдгийг та нар ухаарч ойлгох хэрэгтэй байна.
Дайснаа зөв сонгох нь удирдагч болоод дайчид та нарын ялалт,амжилтын нэг тулгуур болно. Миний нууцыг сайтар сонсогтун.
• Чи хаан байлаа ч гэсэн хүн бүр чамтай санал нийлж байх албагүй.
• Тохиролцож чаддаггүй, эвлэрч чаддаггүй дайсантай хэлэлцээ хийх гэж оролдон цагийг хоосон бүү өнгөрөө, илүү ашигтай арга замаар байлдан дагуул.
• Чамтай тэрсэлдсэн бүхэн дайсан гэж бүү бод. Та нар овог дотроо ч, гадуур ч үр ашигтай, нөхөрсгөөр өрсөлдөж болно.
• Овог аймагийн сахилга болон зорилгод харш биш бол хүн бүхний зан авирыг засах гэж бүү оролд.
• Хүнд давуу эрх, боломж олгоод дараа нь өөрийн дураар ашиглаж болохгүй – тэгвэл түүнийг дайснаа болгоно.
• Онцгой шалтгаангүйгээр биеэ барих чадвараа алдаж болохгүй.
• Дайсны хүчийг дутуу үнэлж болохгүй, тэр одоо том, бага байгаа нь хамаагүй, нэг өдөр өөрөөс чинь илүү хүчтэй болно.
• Сонгож авсан дайсандаа ямар ч нөхцөлд давуу байдал бүү олго.
• Дайснаа мэхлэх боломжийг бүү алд. Тэр чамайг найзаа гэж бодох шалтгаан гарга. Тэр чамайг сул дорой амьтан гэж бодох шалтгаан гарга. Тэр хөнгөн хуумгай хөдлөх шалтгаан гарга. Түүнд хэзээ ч юу ч бүү хэл.
• Өөрийг нь бүрэн төөрөгдүүлэх гэсэн чармайлтыг чинь огт ойлгохгүй этгээдийг дайснаа бүү болго.
• Дайсныхаа сул талыг өөрийн давуу тал болгон ашиглах боломжийг бүү алд. Нөгөө талаар дайсан чинь яагаад ч дийлдэхээргүй байвал ухарч, тэрнийг дийлэх чадалтай болоод эргэж довтол.
• Зорилгогүйгээр бусдын дургүйг бүү хүргэ.

Шаардлагагүй зөрчил сөргөөлдөөнд орох, өөрөөсөө сайн яваа бусдад ашиггүй атаархаж зэвүүг нь хүргэвэл найзаа ч дайсан болгоно гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөд эдгээр зөвлөгө хүнн бүрт хангалттай. Удирдагч захирагдагсдынхаа зэвүүг хүргэж байвал удаан удирдагч байж чадахгүй.
Бидний санамсаргүйгээр дайснаа болгосон эрдэм чадалтай ром хүн
дипломат бодлогод ч, байлдааны талбарт ч биднийг ялах хүчирхэг болтлоо өсч, ямар ч үнээр хамаагүй биднийг ялахыг чин сэтгэлээсээ хүсвэл Аттила би дайны тэнгэр болсон ч бид ялагдах болно.

Удирдахуй: “Удирдагчийн хариуцлага”

Хүннүчүүд Аттилагийн хаанчлалын үед эв нэгдлийн шинэ үзэл санаатай
болсон бөгөөд Аттила тэр үзэл санааг дэлхийд ноёрхох агуу хүчирхэг үндэстэн болох маш энгийн зарчмуудаар бий болгосон юм.
Нэгдсэн шинэ үндэстний соёлын үндсийг тавихын тулд тэрбээр үндэсний шинэ зорилтыг дэмжиж, түүнд хувь нэмрээ оруулсан хувь хүмүүст өндөр хүндэтгэл үзүүлж, шан харамж өгөхөөс эхэлжээ. Овог аймгийн удирдагчид Хүннү үндэстнээс өөр ямар ч үндэстэнд үйлчлэх сонголтгүй болсон байна. Хэрэв тийм сонголт хийх удирдагч гарч ирвэл Аттила түүнийг шууд зайлуулж байв.
Хүннүчүүд дайны олз хайж газар сайгүй уулшалж явдаг нүүдэлчин омгуудбайхаа болив. Тэд шинэ агуу зорилготой болсон. Тэд дэлхийг байлдан дагуулна. Тэд одоо хүчирхэг гүрнүүд, хана хэрэмт гүрэн /хятадын цагаан хэрмийг хэлжээ/ - ээс эмээхгүй өөрийн байлдааны тактиктай болсон.
Тэдний удирдагч Аттила бага насандаа Ромын шүүхэд сурсан дипломат харилцааны урлагаа хэрэглэж боломжтой үед нь хэрэглэж, боломжгүй үед нь их цэргийн сүр хүчээр айлган шинэ шинэ газар орон хот сууринг эзэлж аваад, дараа нь хүчээр түрээ барих дипломат бодлогоороо дахиад шинэ газар орныг эзэлнэ.
Ер бусын их татах хүч, нөлөөгөөрөө, энгийнээс энгийн эгэл бор амьдралаараа, шаардлагатай бол ид шид, тэнгэрийн хүчийг ашиглан нүүдэлчин омгуудыг нэгтгэсний дараа дайчин омгуудын удирдагчид, баатар зоригт дайчид түүнийг шүтэн биширч, үгнээс нь зөрөх нэг ч удирдагч байхгүй болов.
Хүннү гүрний хаан, шинэ агуу үндэстний удирдагчийн үүрэг хариуцлагаа биелүүлэхийн тулд Аттила хамгийн энэрэнгүй удирдагч болсон ч хэрэгтэй цагт хамгийн хатуу ширүүн арга хэрэгсэл ашигладаг байв. Ийнхүү хэсэг бусаг нүүдэлчин омгууд Аттилагийн удирдлагын дор дэлхийг айдаст автуулсан хүчирхэг гүрэн болсон билээ.

Аттила: “Удирдагчийн хариуцлага”

Миний олон жилийн ажиглалт, туршлагаас үзэхэд, үндэстнүүд, овог аймгууд, бүр дээрмийн жижиг бүлгүүд хүртэл үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлан билүүлж чадсан удирдагчдынхаа ачаар мандан бадарч, хүчирхэгжиж иржээ. Ттийм удирдагч юуны өмнө албат иргэдийнхээ сайн сайхан амьдралыг гол хариуцлагаа болгодог юм.
Ромын эзэнт гүрнийг идэж байгаа авилга бол удирдагчдынх нь дарангуйлан захирах шунал, хий хоосон мөртөө чамин тансаг амьдралаас үүдсэн юм. Тэд үндэсний зорилгын мэдрэмжээ алдсан учраас Ромын легионы үүрэх ёстой хариуцлыг гадаадын армиудад шилжүүлсэн юм.
Тэд үндэснийхээ эв нэгдэл, сайн сайхан байдлын төлөө үүрэх хариуцлагаа умартаж, удирдагчийн хувийн чанарыг хөсөр гишгисэн учир зөвхөн улс төрийн хов жив, хуйвалдаан, хорон явууллагаар төрийн эрх мэдлийг аргацаан барьж байна. Тиймээс тэдний удирдлага ялзарч суларсан суурин дээр хуурамч итгэлээр тогтож байгаа юм.
Бид овог аймгуудын нэгдлээр үүссэн залуу үндэстэн учраас биднийг нууцлаг байдлаар зангидан барьж байгаа хүчирхэг уламжлалтай билээ. Бид энэ хүчирхэг атлаа эмзэг зангилааг хамтын зорилгоо биелүүлэх бат холбооны үндэс болгох учиртай.
Манай удирдагчид - өнөө шөнө энд цугларсан овог аймгийн удирдагчид болон хүндэт дайчид та бүхэн удирдлагын хариуцлаг гэж юу болох тухай миний зөвлөгөөг сонсогтун.
Та нарын ихэнх нь Аттила миний адил суралцаагүй учир удирдлагын хариуцлагын ухаанд суралцах ёстой. Би энэ талаар та нарт зөвлөж байна.

• Аливаа зэрэг дэвийн удирдагч бол өөрийнхөө удирдаж байгаа газарт ноёлох уур амьсгалыг бүрдүүлэгч юм. Энэ уур аөмьсгал нь байгалийн улирал солигдоход хүртэл өөрчлөгддөг үе шаттай байж болно. Гэлээ ч гэсэн, бид байгаль, цаг агаарыт нөлөөлж чадахгүй ч гэсэн манай удирдагчид манай овог аймгуудын үзэл санаанд нөлөөлж, түүнийг хянаж чаддаг байх ёстой.
• Удирдагчид өөрийнхөө захиргаанд байгаа хүнн нарыг шүүж, шагнаж, шийтгэж байх дүрэм журмыг тогтоож, даган мөрддөг уламжлалаар хүлэгдсэн байдаг. Хүнн бүрийн мэддэг ийм дүрэм журамгүй бол хүмүүс эмх замбараагүй байдалд амьдрах болно.
• Удирдагчид үгээр биш өөрийн үйлдлээр өөрийнхөө захиргаанд байгаа захирагч нарын ёс суртахуун, эрх дарх, хууль дүрмийн мэдрэмжийг тогтоодог. Тэдний ам, ажил хоёр зөрөх ёсгүй.
• Удирдагчид өөрийн захирагдагсад, залгамжлагчид, дээд удирдлагын дунд харилцан итгэлийн өндөр үзэл санааг тогтоох ёстой.
• Удирдагчид гүйцэтгэлийн өндөр стандартын үнэ цэнийг эрхэмлэж, түүнд үл нийцэх явдлыг тэвчих ёсгүй.
• Удирдагчид захиргаандаа байгаа хүмүүсийг шинэ мэдлэг, туршлагадаа үндэслэн байнга хөгжүүлэх ёстой.
• Удирдагчид захиргаандаа байгаа хүмүүсийн дунд овог аймаг болон үндэстний зорилгод нийцсэн бүтээлч санаачилга, чөлөөт үйл ажиллагааг урамшуулан дэмжих ёстой.
• Удирдагчид өөрийн захиргааны хүнн нарын үйлдлүүдийг удирдан чиглүүлэх ёстой ба хэзээ ч тэднийг хий дэмий сэлгүүцүүлж болохгүй.
• Удирдагчид дайны олз омгоос жирийн хүнн дайчдаас илүүг хүртэх ёстой. Тиймээс Аттила би жирийн дайчидтай харьцуулахад удирдагчдаас илүү ихийг хүсэн хүлээж байна.
• Удирдагчид удирдлагын хариуцлагын ухааныг сайтар мэдэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол тэд яаж удирдах юм бэ?
• Удирдагчид захиргаандаа байгаа хүмүүсээс юу хүсэн хүлээж байгаагаа ойлгуулах ёстой. Тэгэхгүй бол, жирийн хүнн нар удирдагчдынхаа хүсэн хүлээгээгүй зүйлийг хийх болно.
• Удирдагчид юу зорилгод нийцэж байна, юуг нийцүүлэх шаардлагатай вэ гэдгийг мэдэхийн тулд захиргааныхаа хүмүүсийг тогтмол шалгаж байх ёстой.
• Удирдагчид эрх мэдлээ хэзээ ч буруугаар ашиглаж болохгүй. Ийм үйлдэл маш том зөрчил үүсгэж, үймээн дэгдэхэд хүргэнэ.
• Удирдагчид захиргаандаа байгаа хүмүүсийн сайн сайхны төлөө асар их чармайлт гаргах хэрэгтэй.
• Нөөц дутагдалтай үед удирдагчид хуваарилалт хийхдээ захиргаандаа байгаа хүмүүс илүүг авч болохгүй.
• Удирдагчид захиргаандаа байгаа хүмүүсийн дунд эрүүл өрсөлдөөнийг урамшуулан дэмжих хэрэгтэй, гэхдээ тийм өрсөлдөөн овог аймгийн болон үндэстний эрх ашигт харшилбал таслан зогсоох хэрэгтэй.
• Хуулийн үзэл санаа удирдагчийн тушаалаас ямагт дээгүүр гэдгийг удирдагч санаж байх хэрэгтэй.
• Удирдагчид хүндэтгэлийн ёс горим, ёс суртахууны хэм хэмжээ, халдашгүй эрхийг зөрчиж хэрхэвч болохгүй.
• Удирдагчид захиргаандаа байгаа хүмүүстэй хувийн харилцаа тогтоож хэрхэвч болохгүй, тийм учраас захирагдагсад, залгамжлагчид, дээд удирдлагын зүй ёсны хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн байх ёстой.
• Удирдагчид өөрийн үүрэг хариуцлагын мэдрэмжийг бусад бүх амбицаас дээр тавих ёстой.
Би удирдагчийн үүрэг хариуцлагын тухай зөвлөгөөгөө цаашид ч
үргэлжлүүлэх болно. Учирнь үүнийг нэг удаа сонсоод тогтоож авахад хэцүү.
Энэ шөнө миний та нарт хэлсэн зүйл бол аливаа зэрэг дэвийн удирдлагын амжилтын нууц юм. Энэ зөвлөгөө та нарт зүгээр л ердийн нийтлэг мэдлэг юм шигсанагдаж магадгүй. Тийм байж болох авч энэ болпрактикт тийм ч нийтлэг биш болдог мэдлэг юм шүү.
Та нар энэ хуарангийн галын дэргэдээс нэг зүйлийг, дахин хэлье: зөвхөн нэг зүйлийг бодож буцах хэрэгтэй. Энэ бол аливаа амжилт ялалт нь зөвхөн бүх төрлийн бүтэлгүйтэл, урам хугаралт, яэрхшээлийг даван туулах хүнд хүчир хөдөлмөрийн үр шим мөн гэсэн зүгнэлт юм. Амжилтад ижбүрэн стратегиар хүрдэггүй. Гагцхүү өөрийнхөө үүрэг хариуцлагыг өдөр бүр бүрэн дүүрэн биелүүлж байж л амжилтад хүрдэг юм.
Одоо та нар өөр өөрийн хуаранда очоод маргааш өглөө залгамжлагчдаа дэмжих, захирагдагсдаа удирдах шинэ удирдамжтай сэрээрэй. Яагаад гэвэл удирдагчид бид бүгдээрээ их гүрний боолууд байхаар заяагдсан юм.

Акилиагийн дохио: “Шийдэмгий байх нь амин чухал”

Акилиа бол үнэхээр автагдашгүй цайз байсан юм. Өндөр уулан дээр баригдсан, эргэн тойрон гүнзгий усан хамгаалалттай, асар зузаан, өндөр хэрэмтэй, хаалганууд нь давхарлаж бэхэлсэн энэ хот бол Италийн амин чухал цайз байсан юм. Акилиа руу нэг бус удаа довтолсон германчууд болон Азийн овог аймгууд ганзага хоосон буцаж байлаа.
Хориглон байлдах урлагийг сайтар эзэмшсэн хамгаалагчид нь байлдааны сургууль өдөр шөнөгүй хийдэг, хүнсний болон байлдааны хэрэгслийн нөөц нь удаан хугацааны бүслэлтийг эсэргүүцэхэд хангалттай хүрэлцэхээр байв. Хотын оршин суугчид худалдаа арилжаа болон хангалттай төвшинд хөгжсөн газар тариалангаас голдуу бүрдүүлсэн алт, эрдэнэсийн сангаа ямар ч түрэмгийлэгчид алдахгүй гэдэгтээ бат итгэлтэй байлаа.
Гэвч акилиачууд хүнүүчүүдийг мэддэггүй байв. Бусад хот сууринг хуй салхи мэт дайран эзэлсэн дорнын нүүдэлчин омгийн тухай домог ярианаас л тэд хүннүчүүдийг аймшигтай дайнчид гэж бүрэг бараг мэддэг байжээ. Аттилагийн арми хүний тоогоор асар олон, ирэх замдаа хэд хэдэн хана хэрмэн хамгаалалттай хотыг төвөггүй эзэлсэн Хүннүгийн арми Акилиаг бүслээд амжилтгүй баахан байлдав. Дайчид агуу Италийг тэр чигээр нь эзлэхэд бэлэн, шургуу дайрч байсан ч Акилиа даанч автагдашгүй цайз байв. Энэ цайзыг эзлэх нь Ромыг нураах Аттилагийн төлөвлөгөөнд амин чухал байлаа.
Гэвч цэргийн хүнс хоол, морь тэмээний тэжээл хомсдож, цэргүүдийн санаа сэтгэл доройтож эхлэв. Овог аймгуудын удирдагчид Аттилагийн байлдааны тактикийг шүүмжлэх нь ихсэв. Алагдсан морьдынхоо махыг идэж, өдөр өнгөрөх бүр хүннүчүүдийн байдал дордож байлаа.
Гэвч Аттилагийн арми урьдынх шигээ замбараагүй, дур дураараа омгууд биш болсон байлаа. Сахилга баттай, сайтар зэвсэглэсэн, шүтэн биширдэг хаанаараа удирдуулсан арми болсон байлаа. Аттила нэг орой цэргийн захирагчдаа зөвлөгөөнд дуудав. Тэгээд Акилиаг бүсэлсний үнэ дэндүү өндөр байгаа учир маргааш өглөө энэ цайзыг ардаа орхиод цааш хөдөлнө гэж зарлав.
Маргааш өглөө нь Аттила цайз руу харж зогсохдоо заавал эргэж ирж эзэлнэ дээ гэж өөртөө андгайлжээ. Гэтэл хотоос сүрэг өрөвтас нисэн одож байгааг Аттила харав. Шувуун сүргийн манлайд харваас идэр залуу толгойлогч нь нэлээд зайдуухан нисч байлаа. Энэ бол үйл явдлын чиглэл эргэж байгаагийн дохио гэж тэр ойлголоо.
Тэгээд Аттила цэргүүддээ хандаж: амьтад аливаа зүйлийг хүнээс өмнө мэдэрдэг болохыг тайлбарлаад, одоо манай арми хүний мэдлэгээс гадуур их хүчний бэлгэ тэмдгийг ашиглах болно, тэгээд Акилаг орхин одох биш байлдан эзэлнэ гэж зарлав.
Чулуу харвагч дүүгүүр машин, хэрмийн хаалга эвдлэгч хүнд нүдүүр ашиглаж, довтолгооны тактикаа өөрчлөн Хүннүгийн арми уран тактиктай дайрлаа. Урьд нь олон дайралтыг няцаасан туршлагатай хотын хамгаалалт задарч хүннүчүүд үерийнус мэт уулгалан орлоо. Ялалт маш хурдан ирлээ. Акилиа хот гал утаан дунд үлдэж, эрдэнэсийн их сан нь тэртэй тэргүй дүүрчихээд байсан Аттилиагийн тэрэгнүүдэд ачигдав.
Тэнгэрийн дохиог шантаршгүй зориг, үнэтэй хормыг үл алдах мэдрэмжийн ачаар хэрэгжүүлсэн нь тэр болой.

Аттила: “Шийдэмгий байх нь амин чухал”

Манай ахмад удирдагчид туршлагаараа мэргэн шийдвэр гаргадаг болсон, тэд хэзээ хөдлөх нь зөв бэ, хэзээ хүлээзнэсэн нь дээр вэ гэдгийг мэддэг. Нөгөө талаар манай идэр залуу, амбицтай хүнн нар өөрийнхөө чадлыг нотлон харуулахын тулд яаран хуумгай хөдлөх нь олонтоо байна, үүний улмаас өөртөө болон овог аймаг, тэр ч байтугай үндэстэнд хохирол учруулдаг.
Ийм хөнгөн хуумгай байдал удирдагчаар томилогдсон хүмүүст байж болшгүй алдаа юм. Ялалт зөвхөн юу хийхээ мэддэг төдийг хэзээ хийхээ мэддэг хүнд л ирдэг гэдгийг бүх удирдагч мэдвээс зохино.
Залуу хүнн нар зэвсгийн сайн эзэмшсэн, нум сум, бамбай, хуяг хийж чадна, морь сургаж чадна гэж боддог. Тэд тулааны талбарт хурдан үйлдэл давуу талыг авчирна гэж мэддэг. Эдгээр чадвараа батлан харуулахад эрс шийдэмгийн байх хэрэгтэй гэж мэддэг, тэгж ч чаддаг.