Тэнгэрлэг эх орон минь тандаа мøргøмv

Монгол ба Манжийн тvvхийн бантан

Ширчингийн Баатар

Калифорн, АНУ

Монголчууд бид нvvдэлчин ард тvмэн. Манжууд мєн л нvvдэлчин улс. Харийн хvмvvс биднийг нийлvvлээд "Зvvн Татар" гэх болно. Зvvн татаруудыг Хянганы нуруу хvртэл Монгол Татар, Хянганын нуруунаас Солонгосын Мєнхийн цагаан уул хvртэлх нvvдэлчдийг тvрэг хэлтэн Нvчэнг Татар гэж нэрлэдэг байна. Тэд тvvхийн удаан хугацаанд хоорондоо нvдэлдэж, авгай хvvхдээ булаацалдсаар алийг нь аль гэхийн аргагvй яс vндэс, хэл заншил нь холилдсон гэнэ лээ. Гэхдээ 12 зууныг хvрэхэд Зvрчдийн Алтан Улс, Хамаг Монгол гэх vндсэн хоёр бие даасан бvлэгт хуваагджээ дээ.

Монголын их гvрний vед Алтан улсыг доройтуулснаар Зvрчин аймгууд Монголчуудын хавсарга болж хоёр зууныг єнгєрєєсєн билээ. Монголын Юань гvрнийг мєхсєний дараа Зvрчнийг захирч байсан Мєнх Тємєр босогчдод (Минг улсын) алагдсан. Тїїний 6 дахь vе болох Нурхайч Манж Чин Улсыг байгуулсан тухай сурвалж бичгvvдэд тэмдэглэгдэн vлдсэн буй.

Нурхайч єєрийгєє Монгол удмын хvн гэж итгэж байсан болохоор Монгол бичгийг ялимгvй єєрчлєн єєрийн бичиг болгожээ. Тэр vеийн Манж хэл Монгол хэлтэй тун тєстэй байж. Тvvгээр ч vл барам Нурхайч Монго-гэгээ гэж алдаршсан Монгол хатан авсан байна. Ингээд Нурхайчийн хvv Манжийн хаан Хунтайж илvv Монгол цустай хvн болж хувирсан тvvхтэй. Хунтайж (бодвол Абахай хаан) бvvр Чингисийн алтан ургийн хvнтэй сууж vр удмаа vлдээнэ гэж хайсаар Боржигод-ши хэмээх бурханы шашин шvтдэг Монгол гvнжийг хатнаа болгон авсан байна. Ши гэдэг бол "хvн" гэсэн Манж vг.

Боржигод-ши удаан хугацаагаар Манжийн хааны ордонд нєлєє бvхий амьдарч хvv Фулинийг хаан суулгаад Шунзи (Эвээр засагч) хэмээн єргємжилсєн. Хааны ордонд их хатны нєлєє их байдаг болохоор vvнтэй тэмцэх зорилгоор Хунтайжын гаргасан хуулийн дагуу хаан хvн vхэхэд гол хатан нь хамт vхэх ёстой ажээ. Ийнхvv их хатан амиа хорлож бага хатан Боржигод-ши амьд vлдсэн бєгєєд 5 настай хvvгээ хаан ширээнд (1643 онд) залжээ. Шунзи-г 43 насан дээрээ тэнгэрт халин халитал ээж нь тєрийн хэрэгт орж байжээ. Боржигод-ши єєрийн ач хvv (Шунзи-ийн хvv) Канши-г (Энх Амаглан хаан) хаан ширээнд залж 16 жил тvvнийг удирдан тєрийн хэрэгтэй зууралдаж байсан байна. Боржигод-ши хатан 84 насалжээ. Монголыг Манжид дагаар орохоос 4 жилийн ємнє тэнгэрт хальсан хэмээн тvvх шашитарт тэмдэглэгсэн болой.

Алт мєнгєнд шунаж, архи дарсанд нэвчсэн баруун зуун Монголын ноёдууд уг Боржигод-ши хатан дээр уралдан ирж, бие биенээ муулаад, уралцан байлдаж байсан цаг. Манжийн хааны ордны нєлєє бvхий хїмїїс Монголоор ярьж байсан нь тэдэнд шууд нэвтрэлцэх боломж, итгэл vнэмшил олгож байсан байх.

Сайн ажиглан судлах юм бол тэр vеийн сvм хийд эхлээд Монголоор, дараа нь тvвд, хятад, манжаар дараалуулан нэр хаягаа бичдэг заншилтай байснаас Mонгол хэлийг хичнээн дээдэлж байсныг олж харж болно. Yvний хєдлєшгvй нэгэн баримт бол Каншийн хvv Xиан Лоунг єєрийнхєє хvv Ёнгсэн хаанд зориулан босгосон ордон буюу тvvнийг таалал тєгссєний дараа сvм болгосон "Найралт Найрамдах Сvм" (Ёнг Хэ Гvнг)-ийн хаягийг хараарай. Тvvхийн нугачаанд бэртээ нь vгvй Бээжинд vлдсэн цорын ганц Mонгол сvм. Geniuses-ын номонд орсон дэлхийд гуравхан байдаг 18 м єндєр цул зандан модоор сийлсэн Mайдар бурхан тэнд бий. Бээжинд буугаад мордохоороо нэг адис аваад гараарай.

Xанши хааны vеэс манжууд хятадын соёлын нєлєєнд автаж хятад тvшмэдийг дээш нь гаргаснаар жаран жилийн дараа єєрсдєє хятадаар ярьдаг болж, монгол, манж, санскрит, тєвдийн соёлыг хятадын соёлд шаваас хийн нялзааж, хятадууд эдгээр vндэстнvvдийг vндэсний цєєнх гэж vзэх тvvхийн бантанг анх зуурсан ажээ. Юм сайн мэдэхгvй хvний нvдэнд бvгд л адилхан юм шиг харагдах боловч vнэн хэрэгтээ нилээд ялгаатай агаад тэр ялгааг олон зууны турш хадаглан ирсэн. Жишээ нь Монгол луу, тvвд луу, хятад луу (манж мєн адил) єєр хоорондоо ялгаатай, єнгєний болон хэлбэр тєрхийн зєрєєтэй байх юм.

Одоо Хятадад 10 сая манж гэгдэх хятадаар ярьдаг улс Мvгдэн хотыг тойроод амьдарч байгаа боловч, Зvvн гарын говийн цаад талд Их Тэнгэр уулын шил дээр Монгол хаалганы хавьд амьдардаг 30 мянган шивээ нар л манжаараа ярьж байна. Тэд харуулын цэрэг байсан бєгєєд хятадын нєлєєнд автахад даанч хол байжээ.

Манайхан том орнуудын vзэл суртлын айхтар нєлєєнд автаж Манжид Монголчууд яс махаа тасартал талхиулж байсан мэтээр бидний тархинд хийсэн билээ. Yнэн хэрэгтээ манжийн хуулинд Монголчууд бvрэн захирагддаггvй, харин Монголын нутагт Монголыг захирах тусгай хуультай байсан юм шvv дээ. Бидний євєг дээдэс урьдын адил малаа маллаж махаан идэж vр vдмаа vлдээсээр бидний vетэй єв соёлтойгоо залгасан билээ. Хэрвээ Манжууд єєрийнхєє хуулиар биднийг захирсан бол одоо бид хятадаар ярьж "бидний євєг Монголчууд гэж бvдvvлэг гарууд байжээ" хэмээн ам булаалдан шуугилдаж байгаа байх даа. Хятаджсан манж ноёд тэдний тvнш наймааны хар хятадуудаар дамжуулан Монгол орныг сорон мєлжиж байсан тал дээр бол маргах юм алгаа.

Yнэхээр дарлагдсаны бодит жишээ бол Испаничуудыг эрэг хєвєєнд нь бууснаас хойш латин америкийн уугуул иргэдvvд шиг тєрєлх хэл соёлоо алдах билээ.

Монголчууд бидний хийх зайлшгvй шаардлагатай нэгэн зvйл бол хятадуудын зуурсан тvvх соёлын бантангаас єєрийн гэсэн юм аа салган авч дэлхийн ард тvмэнд vнэн зєвєєр нь ойлгуулмаар байна. Наад захын нэгэн зvйл гэхэд 12 жилийн амьтан чинь Mонголынх. Буруу хойшоо доо муусайн тариачин хятадуудад ямар юмны нь 12 амьтан байхав дээ.