Индианагийн Их Сургуулийн Монгол - Манж судлаач Уиллиам Розицкитэй хийсэн ярилцлага.
УИЛЛИАМ РОЗИЦКИ:1971 онд Минессотагийн Их Сургуулийг Орос-Перс хэлний мэргэжилтнээр төгссөн.1978 онд Индианагийн Их Сургуульд Төв Еврази Судлал - Хэл шинжлэлийн чиглэлээр мастерын зэрэг хамгаалсан.1983 онд Индианагийн Их Сургуульд “Манж хэлэнд орсон Монгол үгс” сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан.Индианагийн Их Сургууль, Сөүл дахь Хангүкийн Их Сургууль, Япон улсын Васедагийн Их Сургууль, АНУ-ын IUPUI гэсэн сургуулиудад Техникийн англи хэл, Бизнесийн англи хэл, Судалгааны англи хэл, Алтай хэл шинжлэл, Сонгодог Монгол Бичгийн хэл, Ярианы орос хэл, Америкийн соёл зэрэг хичээлүүд зааж ирсэн.Судалгааны ном зохиол олон арвыг хэвлүүлснээс Монгол судлалтай шууд холбогдох ном, сурах бичиг, өгүүлэл 20 гаруй бий.Эхнэр 2 хүүхдийн хамт Блүүмингтон хотноо амьдардаг.
Та Монгол улст хэдэн удаа айлчилсан бэ?
Би Монголд 2 очсон. Эхлээд 1994 онд IREX (International Research Exchange – Олон Улсын Судалгааны Солилцоо) – ийн судалгааны тэтгэлгээр очсон юм. Судалгаа маань Монголын шинэ нээлттэй нийгэмд буддизм хэрхэн зохицон хөгжиж байгааг тодорхойлох, гэхдээ үнэн хэрэгтээ бол надад Монгол улстай анх удаа гүнзгий танилцах бололцоо олдсон нь илүү чухал байлаа. 90 оныг хүртэл Америкийн монгол судлаачид Монгол улст тухтайхан аялах боломж байсангүй. Уг нь би Монголд 1980 онд бас нэг ирж байсан юм. Жуулчдын хөтөч болж тавхан хоног өнгөрөөсөн болохоор 94 онд л анх удаа жинхэнэ удаан хугацаагаар ирсэн гэсэн үг. Тэгээд хэд хэдэн хэл шинжээчтэй танилцах боломж гарсан. Эрдэмтэн Д.Төмөртогоо, бас Рассадин тэгэхэд Улаан Үдээс ирээд байхтай танилцсан. Дараа нь 1998 онд дахиад IREX-ийн тэтгэлгээр 2 сараар ирж Монгол Улсын Багшийн Их Сургуульд сурсан. Энэ удаагийн маань аяллыг та сайн мэднэ. Та өөрөө манай багш нарын нэг байсан. Орчин цагийн монгол хэлийг тантай хамт үзсэнээс гадна миний гол сонирхол бол түүхэн хэлзүй байлаа. 98 онд ирэхэд 94 онтой харьцуулахад Монгол улс маш өөр болсон байсан шүү.
80 онд Монголд ямар Америк хүмүүс Монголд жуулчилж ирээв?
Ихэнх нь настай баян хүмүүс байсан. Тэтгэвэртээ гарсан дунд сургуулийн багш, төрийн албан хаагч бас байсан. Ердөө хоёрхон залуу байсны нэг нь хуульч, нөгөө нь сэтгэл судлаач хүн байсан юм.
Та манж хэлэнд орсон монгол үгийн талаар судалгаа хийсэн. Хэдий үед ямар монгол үгс манж хэлэнд орсон байдаг вэ?
Үндсэндээ гурван үеийн зээлдмэл үгс бий. Маш эрт үедээ өнгөний нэрс ч юм уу, бусад үндсэн үгсийг авсан бол хоёр дахь үе нь хэдэн зуун жилийн өмнөх Монголын мандлын үетэй давхцана. Бүүр сүүлд Чингис хааны эзэнт гүрнээс сүүлд, Чин улсыг мандах үед манжууд бас Монголоос олон үг зээлдсэн. Уг нь Хятадаас зээлдэх нь илүү хялбар байсан мэт, гэтэл хэрэг болгож Монголоос авсан байдаг. Буддизмын нэр томьёонуудыг ч тэр хятадын буддизмаас бус монголынхоос авсан байдаг нь сонин.
Маш эрт үед зээлсэн гэж хэлж буй үгнүүд нь зээлдлэг бус нийт Алтай хэлний дундын үгс байж болох уу?
Монгол манж хэлний зээлдсэн элементүүдийг би өмнө 3 үе гэж хэлсэн. Үнэн хэрэгтээ 4 үе ч болгомоор байдаг. Дээр дурдсан 3 үеийн үгсийг бид зээлдлэг гэдгийг хэл шинжлэлийн баттай аргаар нотолж чадна. Харин бүр тэрнээс өмнөх үеийн өөр хоорондоо холбоотой үгс энэ 2 хэлэнд бас байдаг. Тэдгээрийг өнөөгийн шинжлэх ухааны төвшинд л лав нэг хэл нь нөгөөгөөсөө авсан үг гэж батлах боломжгүй. Та миний хувийн үзэл бодлыг сонирхож байгаа бол Алтай хэлнүүдийн дундын үгсийг би нэг өвөг хэлний үгс гэхээсээ илүү зээлдлэг гэдэгт итгэдэг. Гэхдээ би үүнийгээ баталж бас чадахгүй.
Та монгол хэлнээс манж хэлэнд орсон үгсийн толь хэвлүүлсэн. Нийт хэдэн үг бүртгэгдсэн бэ?
Монголоос манжид орсон болон 2 хэлний дундын 1381 үг миний толинд бий. Толь гарснаас хойш нэмж бүртгэсэн, мөн хүмүүсийн надад хэлж өгсөн өөр олон үг бий.
Эргээд манж хэлнээс монголд орсон үг олон уу? Чухам ямар үгсийг монголчууд манжаас зээлэв?
Тольд байгаа нийт үгсийг 100 хувь гэж үзвэл манжаас монголд орсон үгс 2 хувь орчмыг нь л эзэлнэ. Эдгээр үгсийн ихэнх нь засаг захиргааны холбогдолт үгс байдаг. Нэг загасны нэр байгаа. Лэхэл гэж “биеэ үнэлэгч” гэсэн утгатай үг бас манжаас монгол хэлэнд орсон нь одоо хуучран хэрэглэгдэхээ больж. Хамгийн сонин үг бол “сэлэм”. “Сэл-” гэж манжаар “төмөр” гэсэн үг. “-м” дагавар залгахаар “төмрөөр хийсэн юм” гэсэн утгатай болно. Илд, хутга зэргийг нэрлэх үг. Энэ үг өөрөө технологийн холбогдолтой үг. Гэтэл технологийн үгсийг уг нь ямагт манжууд монголоос зээлсэн байдаг. Ганц энэ үгийг л монголчууд манжаас зээлсэн нь их сонин.
Англи хэлний ambassador гэдэг үгийг манж-монгол хэлний “амбан сайд” гэдэг үгээс гаралтай гэдэг үнэн үү?
Ийм яриа би бас сонссон. Гэхдээ энэ бол англиар popular etymology гэдэг хэл шинжлэлийн бус тайлбар. Үүнийг шалгах амархан. (Розицки гуай Англи хэлний том тайлбар толь гаргаж ирэн үзэхэд ambassador, embassy гэсэн үгс нь эртний герман, итали, уэльс хэлнүүдэд байсан “үйлчлэх” гэсэн үгнээс гаралтай байв)
Үндэстнийхээ талаас манжууд гэж хэн бэ?
Түнгүүсийн нэг салбар, хагас нүүдэлчин ард түмэн. Ихэвчлэн ойгоор нүүдэллэн нутагладаг байсан. Нанайтай хамгийн ойр. Жүрчин бол манжтай маш их холбоотой, гэхдээ манжууд жүрчдийн яг шууд угсаа нь биш юм шүү. Түүхэн үүднээс жүрчид түрүүлж мандсан болохоос жүрчдийг байх үед манжууд бас бага, сул боловч зэрэгцэн оршиж байсан. Гэхдээ мэдээж уг угсаа нь нэг, гэр бүлээр бол үеэлүүд гэхээр улсууд.
Одоо манжууд хир олон байдаг бол?
Хятад улсын хүн амын 10 жил тутмын тооллогын дүнг харахад олон мянган хүн өөрсдийгөө манж гэж тодорхойлсон байдаг. Өөрийгөө манж гэж бүртгүүлэх нэг хэрэг, гэхдээ тэд үнэхээр манжаар ярьж байна уу үгүй юу гэдгийг мэдэхгүй юм даа.
Ингэхэд та манж, монгол хэлний алиныг нь түрүүлж үзсэн юм бэ?
Монголыг нь. Мастерын анхны жилээ Крюгер багштай Монгол бичгийн хэл үзээд хоёр дахь жилээ Хангин Гомбожав багштай ярианы монгол хэл үзсэн. Гурав дахь жилдээ манж хэл сурсан.
Коллежоо Орос, Перс судлалаар төгссөн гэсэн, яагаад Монголыг сонирхох болов?
Оюутан байхдаа оросын болон персийн түүхийг уншин судалж байхад Монголын нөлөө аль алинд нь маш хүчтэй байсан. Зөвхөн тэр хоёрт бус Дундад Ази, Төв Ази, Ойрх Дорнод, бүр Европод хүртэл Чингис хаан болон түүний үр сад маш хүчтэй нөлөөлсөн байсан нь миний Монголыг сонирхох гол шалтгаан болсон юм даа.
Төв Ази гэснээс Монголчууд бид өөрсдийгөө Central Asia (Төв Ази) – д байдаг гэдэг, гэтэл та нар Inner Asia (Дотоод Ази) гэж өөр нэр томьёо хэрэглэх юм аа?
Central Asia гэдэг нэр томьёог одоогоос зуу илүү жилийн өмнө Британичууд гаргасан юм. Одоогийн Афганистан, Узбекистан, Туркменистан хавийн нутгийг хамарна. Британичуудын энэ үгийг анх хэрэглэсэн өнгө аяс нь Ташкент, Самарканд, Бухар хавьцаа нөлөөгөө тогтоох гэж Оросын Эзэнт улстай өрсөлдөж байсантай холбогддог. Харин Inner Asia гэдэг бол буддизм хүчтэй дэлгэрсэн газар нутгууд, голчлон Монгол, Төвдийг хамруулдаг нэр томьёо.
Таныг коллежоо төгсөөд цаашид Монгол судлалаар сурахаар шийдэх үед Индианагийн Их Сургуулиас өөр сонголт байсан уу?
Бараг үгүй. Вэстэрн Вашингтоны Их Сургуульд Хэнри Шварц байхдаа голчлон Монголын түүхийн хичээлүүд заадаг байв. Франсис Кливез Харвардад маш идэвхтэй ажиллаж, Монгол судлалыг хөгжүүлж байсан. Гэхдээ зөвхөн Индианагийн Их Сургууль л ганцаараа Монгол судлалыг Перс ч юм уу, Хятад судлалын хавсарга болгохгүйгээр дангаар нь мэргэшүүлдэг байсан юм. Одоо ч тэр.
Та хамгийн сүүлд CAJ хэмээх алдартай сэтгүүлд Монгол бичгийн нэгэн дурсгалыг галиглан орчуулж хэвлүүлсэн. Энэ талаараа?
Энэ өгүүллийг бичих суурийг Монгол Улсын Багшийн Их Сургуулийн багш нар тавьж өгсөн юм. Тэнд сурч байхад монгол бичгийн багш маань дадлага болгож хуучны бичгүүдээс уншуулдаг байлаа. Эдгээрийн нэг нь болох Түмэдийн тэр бичиг их сонирхолтой санагдсан. Хятадтай хиллэх нутаг дэвсгэр, хилийн асуудлаар дээш нь хандсан бичиг л дээ. Тэгээд Монголд байхдаа галиглаж эхлээд энд ирээд орчуулга, тайлбар нэмэн хэвлүүлсэн юм.
Яг одоо ямар ажил эрхэлж байна вэ?
IUPUI гэдэг их сургууль Индианаполист байдаг. Индианагийн Их Сургууль, Пүрдүгийн Их Сургууль хоёрын хамтарч байгуулсан сургууль. Тэр сургуулийн гадаад иргэдэд англи хэл заадаг салбарын орлогч захирлаар ажиллаж байна. Хэл шинжээч хүний хувьд ямагт гадаад хэл сонирхон судалж байсан бол одоо эх хэлээ гадаад хүмүүст заахад бас сонин байна.
Сүүлийн үед ямар судалгаа хийж байна вэ?
Ойрдоо Монгол судлалаар юм хийсэнгүй. Хамгийн сүүлд Хавайгийн Их Сургуулийн Зүүн Ази Судлалын тэнхмийн эрхлэгч, судлаач Саша Вовинтой хамтарч түнгүүс хэлний судлалаар нэг томхон ном гаргалаа.
Монгол, манж хэлнээс өөр ямар хэл судалсан бэ?
Би ер нь Алтай хэлнүүдийг судлах сонирхолтой байлаа. Тэгээд коллежоо төгсөөд Энх Тайвны Корпусын сайн дурын мэргэжилтнээр явах болохдоо анх Турк улсыг сонгосон юм. Гэтэл тэр үед буюу 1971 онд Туркт байдал хүндэрч буудалцаан болж байсан тул хоёр дахь сонголтоо хийж Солонгос явсан. Тэнд Солонгос хэл үзээд дараа нь мастерт сурч байхдаа түрэг хэл, бүр сүүлд Васедагийн Их Сургуульд багшилж бахдаа япон хэлийг тус тус судалсан.
Манж, түрэг 2 хэлэнд дундын элемэнтүүд байдаг уу?
Цөөн бий. Гэхдээ Монголыг дундаас нь авч байгаад, өөрөөр хэлбэл монголоор дамжаагүй түрэг, манж хоёрт л ижил байдаг үгс гэвэл их ээдрээтэй байдаг. Монгол-солонгос, монгол-япон хэлний холбоо гэж ярихдаа түнгүүс хэлийг дунд нь авч үзэлгүйгээр шууд холбохтой ижил. Ингэж үзэхэд хоорондоо таарч буй үгс зүгээр л тохиолдол байж болох талтай.
Баярлалаа. Судалгааны тань ажилд өндөр амжилт хүсье.
No comments:
Post a Comment