Тэнгэрлэг эх орон минь тандаа мøргøмv

Өөлд

Манжийн эсрэг хамгийн их тэмцэж сүүлдээ дагаар орсон Зүүнгарын хаант улсын тухай болон Монголын Өөлд ястнуудын талаар сонирхолтой материал.

Төв Азид Зүүнгарын хаант улс 120 орчим жил, ер нь Ойрадууд 300 гаран жил туурга тусгаар улс байгуулж явсан түүхтэй. Хожим халх Ойрадын дайны дараа энэ улсын монголчууд овог аймгаараа салж сарниж эхэлсэн. 1628 онд эхлээд Торгуудын Хо-Өрлөг өөрийн албат ардуудаа аван умар зүгт нүүн цаашлаад Оросын гүнд очиж Ижил мөрний адагт амьдрах болов. Энэ нь одоогийн Халимагууд билээ.

Галданбошигт хааны үед 1653 онд Зодов баатар, Зоригт хошууч нарын Өөлдийн хоёр томоохон хошуу мөн л хаантайгаа эв эвдрэлцэн Хөх нуурын зүг дайжин оджээ. Халх-Ойрадын дайн болдог Зуун модны тулалдааны дараа олон мянган цэрэг түүнийг дагалдан явсан өрх айлууд Халхын тал нутгаар тархан үлдсэн байдаг. Тухайлбал Ану хатны шарилыг сахиж үлдэх шалтгаанаар Ша бэйсийн хошуу одоогийн Хотонт, Хашаат сумын нутагт үлдсэн бол, Бошигт хааны жанжин Данжин Омбо, Дугарравдан нар Завхан Хүнгүй гол, Заг, Байдраг голуудаар таржээ.

Манжид эхэлж дагаар орсон өөлдүүдийг нутгийн гүн рүү татаж Дарьганга орчимд суурьшуулан Манжийн хааны сүрэгчин болгосон бол, Данжила хошуучийн албатыг Түйн голоос дахин хөдөлгөж бүр зүүн хязгаар руу цөлөн Халх голд аваачсан гэдэг. Гэвч тэнд бэлчээр хүрэлцэхээ байсан тул өөрсдийн хүсэлтийн дагуу улам цаашлан Хөлөнбуйр руу алсарчээ. Төв халхад Сайн ноён ханы захиргаанд байсан өөлдүүд ч дотроо бужигнан хөдөлгөөнд орж зарим нь Ховд гол руугаа буцан, зарим нь Цахарын нутаг өөд тэмцэн, зарим нь бүр Хар мөрөн хүртэл нүүдэллэсэн байна.
Ингэсээр XVIII зууны эцэс гэхэд Цахарт бие даасан Өөлдийн хэдэн сум, Өвөр Монголын Хөхнуурт 21 хошуу, Ил Тарвагатайд хамгийн олон буюу 26 хошуу, Шилийн голын Сөнөдөд, Алшаад, Орхон-Тамирын сав газарт гэх мэт 15 газарт Өөлдийн бие даасан хошуудын голомтууд таран үлджээ.
Хожим 1990-ээд оны үед Шинжааны Үрэмч хотын өөлдүүд Архангайн Өлзийт дэх угсаа нэгтэнтэйгээ уулзах үеэр "Алтан яснаа кэлтэрхиа, алаг махнаа тасархай... Өсирсин цусан, тасарсан махан..." хэмээлцэн байхуй нь энэ цагаас даруй 250 жилийн өмнө сураг алдарсан хэлхээ холбоотой улбаатай аж.
"Алтан яснаа кэлтэрхиан араас" явж, Хэнтий Дорнодыг машинаар туулж улмаар Зүүн хойд Хятадын нутаг болох Хайлар, Манжуур орж үзсэн юм.

Хайлар хотын ойролцоо Эвенк гэдэг хошуу байдаг юм байна. Энэ нь өөлдүүдийн эхэлж очсон нутаг аж. Тэнд Баян тал гацааны дарга Шижирийн эзэмшил газарт хоноглон, нутгийн ахлаач Пэлжид буурай, түүний самган Нансалмаа багш, хүү Төрөө, Гэрэлт, Имин сумын дэд дарга Шинээ, гацааны намын дарга Намаа, Бөө Хандмаа, дэлгүүрийн эзэн Цэрэнжим зэрэг олон монгол хүмүүстэй уулзан түүх соёл, хэл аялгуу, дуу хуурыг нүдээр үзэж чихээр сонссон юм. Тэд өөрсдийнхөө үүх гарвалыг маш сайн мэддэг аж.
Эндхийн өөлдүүд 1732 онд Ар Монголын Халх гол орчмоос нүүж очжээ. Халх гол орчмоос энд ирэх болсон шалтгаан нь тэнд баргууд олноор нүүн ирсэн, мөн Сэцэн ханы Чойжив, Сампил, Жамжин гүний хошуудын иргэд байнга өвөлжих болсон учраас нутаг бэлчээр хомсдсон. Тэгээд "Өөлд хөвөөт шар хошуу" нэртэй, Сэвдэнвамбуу бүгдийн даргатайгаар төвхнөсөн юм байх. Өөлдүүдийг Манжийн хаан Имин голын орчмоор нутаг зааж өгч шагнажээ. Тэр Сэвдэнвамбуу хэмээх нь Данжила баатрын удам угсаа. (Данжила бол Галданбошигтын ач).

Эдгээр монголчууд одоогийн Ховд, Архангай зүгээс угшилтай. 1760 онд бас дахин өөлдүүд нэмэгдэж ирснээр Имин голд шинэ (Зай), хуучин (Үжи) сумд үүсч,1948 оноос засаг захиргааны өөрчлөлтөд орон Имин сум гэгдэх болсон. Имин сум Жидвин, Үүдхэн, Билүүт зэрэг найман гацаа, нэг тосгоны бүтэцтэй аж. Саяхан гэхээр түүхийн явцад монголчууд овоо өсөн дэвжиж адуу малаа өсгөн амар жимэр байтал 1910-1920 онд Оросын төмөр замаар дамжиж ирсэн тарваган тахалд олонхи нь нэрвэгдсэн гэдэг. Гай үүгээр дууссангүй. 1945 онд энд байсан Японы арми бактерлогийн туршилт хийх явцад дахиад олон жирийн иргэд хэлмэгдэн амь насаа алджээ. Тахал хижиг, дайн байлдаан дууссан 1960 он гэхэд уртаашаа 300 өөлд иргэн үлдсэн бөгөөд одоо мянга хүрэхгүй үндэсний цөөнх байгаа аж. Тэд нь дотроо дөрвөд, торгууд, мянгад, заамад гэх мэтчилэн 24 овог язгууртай. Өөлдтэй зэрэгцээд барга, буриад, дагур зэрэг бусад монгол үндэстнүүд ч хамт холилдон нэг дор байцгаана. Эд нар өөр зуураа хятадаар ярилцах боловч дөчөөс дээш насныхан дотор өөлд аялгуу, заншил их, бага хэмжээгээр хадгалагдан үлджээ.

Имин голын өөлдүүдэд бөөгийн шашны ул мөр байхын зэргэцээ 1785 онд Хархужир гэдэг газарт манжууд "Буян зузаатгах" сүм барьж өгч ивээжээ. Уг сүмд айл бүрийн хөвгүүдээс лам болгож байсан уламжлалыг нь Хятадад өрнөсөн соёлын хувьсгал устгасан аж. Одоо жил бүр овоо тахилга, эрийн гурван наадам хийх зэрэг хуучин ёс заншил бага зэрэг сэргэж, Түвшинбаяр, Сэрэндаш нарын нөхдийн хичээл зүтгэлээр дуу хуурын тусгай нэвтрүүлэг радио, телевизээр олонтаа явагдах болсон байна. Монгол ардын уртын дууг дуулах явдал нэн ховордсон боловч бусад бэсрэг дуу хөгжмийн аяс, үг хэллэг нь Ховд нутгийн өөлдүүдтэй ойролцоо байгаа нь илт мэдрэгддэг.

Өнгөрсөн зун Имин сумын жаран жилийн ой болжээ. Уг ойд зориулсан арга хэмжээний дотор "Тунгалаг Имин" хэмээх нутгийн уг гарвалын тухай бичсэн номыг гаргасан байна. Номонд нутаг усныхаа нэрийг сайнаар дуудуулсан олон алдартнуудын түүх намтрыг оруулжээ. Тухайлбал, Японд гурван удаа сургуульд суралцсан, арваад улсын хэл мэддэг, Японы эзэрхэгчдийн гурван удаагийн хөөлтөөс эрх мэдлээ ашиглан нутаг усаа авч үлдсэн цахмад овгийн Хадын тухай гардаг. Хадын охин Ражидмаа эцгийнхээ мэндэлсний 100 жилийн дурсгалд зориулан бичсэн "Нутгийн минь өөлдүүд" гэсэн тусгай ном ч байна. Дайны жилүүдэд япончууд эндхийн малчдыг газар тариалангийн бүс болгох, алтны уурхай нээх, Оросын цэргийн зам хөлөөс зайлуулах шалтгаанаар удаа дараа хөөж байжээ.

Өөр нэг сонирхолтой баримт олсон нь Хар мөрөнд амьдарч буй нэгэн монгол айлд Галдан бошигт хааны өөрийн нь эзэмшиж байсан нум сум одоо болтол өвлөгдөн, хадгалагдан үлдсэн тухай юм. Чичихар гэдэг хотод өөлд эмгэнийд уг нум сум байгаа.