(тøгсгøл)
Үхэр тэрэг Ордосын талаар цаг хугацаа мэт гэлдэрнэ
Нэгэн цагт Тангад Чингэс хааны харьяат болох өдрөө хүлээж байв. Яагаад нэг сарын дараа бууж өгье гэсэн юм бол. Жаргалын удаан, зовлонгийн түргэн гэдэгсэн. Үхэх өдрөө урьдчилан мэдсэн хүн түүнийг хүлээхтэй л адил, улсын хаад дайсныхаа албат болно гэж хүлээх нь зовлонтой байсан болов уу.Чингэс хаан Тангадад ирэхийн өмнө, бас л ийм зовлонтой урт холын зам туулсан байлаа. Түүний туулсан зам зовлон бэрхшээлтэй ч ялалтын зам байсан. Алтан улс хичээж тэмцээд ч дийлдэж түүний ташуурын суранд ороолгов. Хорезмийн эзэнт улсын өргөн уудам нутагт Монголын эзэгнэлийн түүхийг бичиж эхлэв. Номхон далайн эргээс Каспийн тэнгис хүртэлх энэ ертөнцийн асар том хэсэг Чингэсийн мэдэлд орсон байлаа.
Уулан дээрээс харахад олон шар чирсэн модон тэрэг их талын дунд зугуухан урагшлах нь элсэн манхан дунд хаашаа ч юм мацах цох хорхой мэт. Олон морьтон түүнийг хамгаалан гэлдэрнэ. Энэ тэргэнд тэмээнд ачиж болохгүй, моринд ганзагалшгүй үнэ ихт чухал ачаа буйг цөөхөн л хүн мэдэж байлаа. Монголын хүндлэл, монгол түмний шүтээнийг тэр тээж явлаа. Тэр тэргийг тойрон их хүрээ үүсгэж, олон тэрэг, морьтнууд, хамгийн өмнө ба сүүлд, баруун ба зүүн талд их цэрэг явж байлаа. Энэ нь цаг хугацааны орхисон сургамж юм.
Манхан дунд үхэр тэрэг мөлхөх нь холоос харсан хүнд удаан боловч хүн, амьтан, газар дэлхий үүсэн бий болсон сая, сая жилтэй харьцуулахад л удаан мэт болохоос ойрхноос харах юмуу, зэрэгцэн явахад тийм ч удаан бус, бага наснаас мал маллан өссөн, үхэр тэрэгний хурдыг мэддэг хүмүүс хэзээ гараад хэзээ хүрэхийг ч тооцсон байлаа. Үнэнээр явбал үхэр тэрэг туулай гүйцнэ гэнэ. Яарсан туулай удаан гүйж чадахгүй, дорхноо ядарчихна гэж бодсондоо л ингэж хэлж дээ. Тэгээд ч өөр юугаар явахсан билээ.
Манхан дунд үхэр тэрэг мөлхөх нь холоос харсан хүнд удаан боловч хүн, амьтан, газар дэлхий үүсэн бий болсон сая, сая жилтэй харьцуулахад л удаан мэт болохоос ойрхноос харах юмуу, зэрэгцэн явахад тийм ч удаан бус, бага наснаас мал маллан өссөн, үхэр тэрэгний хурдыг мэддэг хүмүүс хэзээ гараад хэзээ хүрэхийг ч тооцсон байлаа. Үнэнээр явбал үхэр тэрэг туулай гүйцнэ гэнэ. Яарсан туулай удаан гүйж чадахгүй, дорхноо ядарчихна гэж бодсондоо л ингэж хэлж дээ. Тэгээд ч өөр юугаар явахсан билээ.
Хүн төрөлтөн буй болсноос хойш олон сод ухаантан, жанжин, яруу найрагч төрсөн ч түүн шиг агуу их удирдагч, өөр нутагт, өөр цаг үед төрсөнгүй гэж хожмынхон нь шагшран гайхах, үгээ олохгүй магтах, түүнийхээ хэрээр олон үзэн ядагчдыг дагуулах их мөртөө, эгэл хүнийг тээсэн их тэрэг ийнхүү гэлдэрч байлаа. Тэр л үхэр тэрэг цаг хугацааг туулан өнөөг хүртэл мөлхөж явах шиг санагдана.
Чингэс хаан бүх л хүний адил орон гэртээ амгалан тайван амьдарч, өглөөний нар их талын цаанаас мандан гарахыг сэтгэл тайван харчихаад гэртээ аажуухан алхан орж, хоймортоо тухлан суух дуртай байлаа. Гэрийн хойморт суугаад нээлттэй хаалгаар харахад хүүдээ эхнэр авч өгнө өө гээд аавынх нь дагуулан шогшиж явсан зам харагддаг учраас ч тэгэх дуртай байсан байж магадгүй. Унаган бага наснаас ижилдэн дассан Бөртэ хатныхаа ч юмуу, аян дайнд дагуулан явсан, мэргэн ухаант Есүй хатныхаа чанасан цайг уухсан гэж бодож байсан ч юм уу. Эсвэл аль эрт Тангад улсаас бэлгэнд ирсэн Чагаа хатныг гэнэт санаж, тэд ер цай идээндээ ямар юм бол галзууруулсан усан үзмийн дарсыг нь тогтоож үзэхсэн гэв үү. Гэвч хатуу харуу цаг хугацаа түүнд тийм боломж төдийлөн олон олгосонгүй.
Чингэс хаан бүх л хүний адил орон гэртээ амгалан тайван амьдарч, өглөөний нар их талын цаанаас мандан гарахыг сэтгэл тайван харчихаад гэртээ аажуухан алхан орж, хоймортоо тухлан суух дуртай байлаа. Гэрийн хойморт суугаад нээлттэй хаалгаар харахад хүүдээ эхнэр авч өгнө өө гээд аавынх нь дагуулан шогшиж явсан зам харагддаг учраас ч тэгэх дуртай байсан байж магадгүй. Унаган бага наснаас ижилдэн дассан Бөртэ хатныхаа ч юмуу, аян дайнд дагуулан явсан, мэргэн ухаант Есүй хатныхаа чанасан цайг уухсан гэж бодож байсан ч юм уу. Эсвэл аль эрт Тангад улсаас бэлгэнд ирсэн Чагаа хатныг гэнэт санаж, тэд ер цай идээндээ ямар юм бол галзууруулсан усан үзмийн дарсыг нь тогтоож үзэхсэн гэв үү. Гэвч хатуу харуу цаг хугацаа түүнд тийм боломж төдийлөн олон олгосонгүй.
Түүх ийнхүү үргэлжилнэ. Үхэр тэрэгний ачаанд энэ мэт үгс ч ачигдан явсан биз ээ. Тэр тэрэг Ордосын нутаг, одоогийн Чингэсийн онгон байгаа нутгийн орчмоор өнгөрөхдөө шаварт шигдсэн түүх өгүүлдэг.
Чингэс хааны шарилыг эх нутагт нь хэрхэн хүргэсэн бэ гэсэн асуултад хэн нэгэн хүн хариу өгөөгүй байна. Нууц гэдэг үгэнд л олон утгыг зангидаад орхичихсон юм шиг. Өнөөгийнхөн энэ зангилааг ч тайлах гэж бүтэл муутайхан оролдож бас түүний шарил хаана байгааг ч эрсээр байна. БНХАУ-ын эрдэмтэн Хишигтогтох
- Чингэсийн шарил гэхээр зөвхөн хүүр, биеийг нь эрээд байна. Энэ зөвхөн нэг тал нь. Өөр хоёр зүйлийн онгон бий. Бид анзаардаггүй. Түүхэн тулгуур баримт бичигт энэ талаар тэмдэглэсэн байдаг юм шүү.
Чингэс хааны шарилыг эх нутагт нь хэрхэн хүргэсэн бэ гэсэн асуултад хэн нэгэн хүн хариу өгөөгүй байна. Нууц гэдэг үгэнд л олон утгыг зангидаад орхичихсон юм шиг. Өнөөгийнхөн энэ зангилааг ч тайлах гэж бүтэл муутайхан оролдож бас түүний шарил хаана байгааг ч эрсээр байна. БНХАУ-ын эрдэмтэн Хишигтогтох
- Чингэсийн шарил гэхээр зөвхөн хүүр, биеийг нь эрээд байна. Энэ зөвхөн нэг тал нь. Өөр хоёр зүйлийн онгон бий. Бид анзаардаггүй. Түүхэн тулгуур баримт бичигт энэ талаар тэмдэглэсэн байдаг юм шүү.
Сөнөдийн Гэлгүүтэй баатрын үгэнд ч гардаг. Би, түүнийг уран зохиол, цэвэр сэтгэмж төдийхөн гэж боддоггүй. Чингэсийн шарилыг ачиж явсан үхэр тэрэг шаварт шигдээд явахгүй болоход мэргэн хүнээс асуухад,
- Өрөөсөн оймс, өргөө гэр бусад зүйлийг энд орхи гэдэг. Орхиход тэрэг цааш явдаг. Энэ нь Чингэс Тангадыг эзлэхээр явж байхдаа “Хүн нутагламаар сайхан газар юм” хэмээн хэлсэн тэр газрын орчим байдаг. Эртний бөө мөргөлийн ёсоор хүний хүүр ачсан тэрэг зогсож болдоггүй, зогсвол тэнд нь оршуулдаг. Чингэсийг харин энд нутаглуулаагүй, эд зүйлсийг нь тахин үлдээсэн.
- Өрөөсөн оймс, өргөө гэр бусад зүйлийг энд орхи гэдэг. Орхиход тэрэг цааш явдаг. Энэ нь Чингэс Тангадыг эзлэхээр явж байхдаа “Хүн нутагламаар сайхан газар юм” хэмээн хэлсэн тэр газрын орчим байдаг. Эртний бөө мөргөлийн ёсоор хүний хүүр ачсан тэрэг зогсож болдоггүй, зогсвол тэнд нь оршуулдаг. Чингэсийг харин энд нутаглуулаагүй, эд зүйлсийг нь тахин үлдээсэн.
Нөгөө нь найман цагаан өргөө барин амьсгал хураахын өмнөх амьсгал буюу сүнсийг нь шингээн авсан цагаан ноос, унгас зэрэг зүйлийг түүнд хадгалан шүтэх ёс юм. Чингэсийн сүнсийг одоогийн Өвөрмонголын Ордост тахиж буй. Тахих газар өөрчлөгдөж, нүүдэллэж болдог. Монгол Улс тусгаар тогтносны дараа түүнийг нүүлгэж авах асуудал ч яригдаж байсан баримт байдаг. Тэр амьсгал шингээсэн цагаан ноос үнэхээр байж, түүнийг нандигнан хадгалж шүтэж байсны баримт буй. Улаан хамгаалагчид Чингэсийн онгонд хадгалж байсан мөнгөн авдрыг хэмхлэн нээхэд дотроос нь жаахан цагаан ноос л гарсан гэдэг юм.
Япончууд Өвөрмонголыг бүхэлд нь эзлэх зорилго агуулж байлаа. Бас онгоныг хулгайлан дээрэмдэх бодолтой байв. Өвөрмонголын Ша ван буюу Шагдаржав ван тэргүүтэй хүмүүс тухайн үед засгийн эрх барьж байсан Гоминданы Засгийн газарт хандан онгоныг найдвартай газар шилжүүлэн хадгалах хүсэлт тавьжээ. Энэхүү ажиллагааг Хятадын коммунист нам бас дэмжив. 1939 оны зургадугаар сарын 21-нд Чингэсийн өмсч явсан цамц, өрөөсөн оймс мэдээж амьсгалд шингэсэн цагаан ноосыг хадгалсан авдар сэлтийг ачсан онгоц Өвөрмонголоос Ганьсугийн Юйлинь дахь Синьлун сүм рүү шилжүүлэхээр хөдлөв. Онгоц зам зууртаа ХКН-ын төв хороо байрлаж байсан Яньанд бууж эндхийн олон түмэн тахилгын ёслол хийв. Шарилд ХКН-ын Төв хороо, түүний дарга Мао Зедун цэцгийн баглаа өргөв. 1954 оны дөрөвдүгээр сард Эзэн хороонд буцааж авчирсан. Дөрөвдүгээр сарын 23-нд ӨМӨЗО-ны ардын засгийн газар Чингэс хааны 727 жилийн ойд зориулсан их тахилга үйлдэж, Чингэс хааны шинэ онгон сэргээн байгуулах суурь тавих ёслол үйлдэв. Энэ ч гэсэн Чингэс хааны түүх үргэлжлэн буйг өгүүлж байлаа.
Дээр өгүүлсэн газар нутаг тодорхой. Харин хүүр л үгүй. Чингэсийг онголсон газар нууцаа хадгалсан хэвээр байна.
Дээр өгүүлсэн газар нутаг тодорхой. Харин хүүр л үгүй. Чингэсийг онголсон газар нууцаа хадгалсан хэвээр байна.
Ямар ч гэсэн төрсөн нутаг гал голомт руу нь дөхжээ. Зарим хүн Ордост нутаглуулсан гэж ярих боловч тийм байх үндэсгүй. Энэ бол эрдэмтэн Хишигтогтохын гол санаа. Тэр нэгэн зүйл бус нэгэн утгатай гурван зүйлийг нэгэн утгад зангидаж өгөв. Түүний санаа шинэлэг. Энэ эрдэмтэн ч өөр бусад хүмүүс ч Чингэсийн шарилыг эрсээр байгаа нь, үе үеийн хүмүүст дурсагдсаар байгаа нь тэр их хаан амьд сэрүүн буй мэт.
Чингэсийн шарилыг олчих юм бол Монгол баяжина. Түүнийг дагалдуулан түүнийг байлдан дагуулсан орон улсаас авчирсан их эрдэнэс, алт мөнгө булсан байгаа хэмээн бодож, металл хайгчаар хайж буй хүмүүс ч буй. Монголын нэр ч гаралгүй л яахав, би насан туршдаа идээд барахгүй олз олно гэж бодогч ч бий л биз. Тоглоом ч үгүй, олз омогт шунагч эртний цэргийн гени бидний хэнд маань ч бий л байх. Нэг хэсэг нь Чингэсийн шарилыг олбол жуулчид цуварна. Түүнээс ашиг олно гэж боддог.
Чингэсийн шарилыг олчих юм бол Монгол баяжина. Түүнийг дагалдуулан түүнийг байлдан дагуулсан орон улсаас авчирсан их эрдэнэс, алт мөнгө булсан байгаа хэмээн бодож, металл хайгчаар хайж буй хүмүүс ч буй. Монголын нэр ч гаралгүй л яахав, би насан туршдаа идээд барахгүй олз олно гэж бодогч ч бий л биз. Тоглоом ч үгүй, олз омогт шунагч эртний цэргийн гени бидний хэнд маань ч бий л байх. Нэг хэсэг нь Чингэсийн шарилыг олбол жуулчид цуварна. Түүнээс ашиг олно гэж боддог.
Та нар дэмий цагаа зарж, мөнгөө үрж байна даа. Ерөөсөө Чингэсийн шарил байхгүй гэж хэлье. Ямар ч бодолтой эрсэн байлаа ч таны урмыг хугалах нь таатай биш. Чингэс хаан Тангадын нутагт нас барсан. Дайсны хотыг бүсэлсэн үе. Тэдэнд хааны тэнгэрт хальсныг мэдэгдэх ёсгүй. Түүнийг олон сар бүсэлсэн. Дараа нь Тангадын Шударгуу хаан нэг сарын дараа бууж өгөх хүсэлт тавьсан. Энэ үг зүгээр ч нэг амнаас нь унасангүй. Хүмүүс нь шөнийг сум исгэрэн шуугиж амь нас аван одсон өдрөөс илүүд үзсэн хэцүү цагт үүнээс өөр үг хэлэх арга түүнд олдоогүй гэдэг билээ.” Би Чингэс хааны эсрэг хэд хэдэн удаа бослоо. Маргаан ашиггүй болов, хүлцэнгүй байхаа илэрхийлэн Чингэсийн өлмийд очих хэрэгтэй боллоо “гэж тэр хэлжээ.
Тангадын хааны энэ үгийг цэргийн хүрээндээ байсан Чингэс хаан үд өнгөрөхөд сонсов. Энэ үг салхи хөлөглөн одвол Монголын тал нутагт хэр удаж хүрэхийг хэлж чадахгүй. Харин тэндээс гарсан жингийн цуваа Туулын гол хүрэхэд олон сарын урт зам туулах нь тодорхой байлаа. Их говийг туулна. Хүний хүүрийг ийм халуун цагт ингэж удаан хадгалж чадна гэж үү. Тэр цагт ертөнц дэлхий өнөөгийн хэмжээнд байсан ч хүн ам цөөн сийрэг, хожмын цаг үед нээгдсэн олон гайхамшгт нээлтүүд сураг чимээ ч үгүй байсан цаг. Хүний цогцсыг урт удаан хугацаанд халуун дулаан цагт тээвэрлэх аргыг оюун ухаан харьцангуй өндөр хөгжсөн гэх өнөөдөр ч нээгээгүй байхад тэр үед мөн л нууцын нууцад, далдын далдад байсан биз. Үгүй, тийм боломж байгаагүй гэж, хүнийг өөрийг нь бүтээсэн байгаль өөрөө хэлжээ.
Есүй хатан Чингэсийн нас барсан тухай Ордод илч илгээхдээ энэ мэтийг асуусан биз. Бөртэ болон хүүхдүүд нь галд өргөж чандрыг эх нутагт нь авч ирэх шийд гаргасан болов уу. Урт бэрхшээлт зам туулж ирсэн түүний чандрыг Алтайн ар, Хангайн өвөр, Их өтөгт маш их нууцлан цацсан байж болно. Нууц. Энэ үгэнд хамаг утга бий. Бага хаадын шарил ч одоо болтол олдоогүй нь үүнтэй холбоотой байж болно. Хөх тэнгэр шүтлэгтэй хаан Чингэсийн удмынхан хөх тэнгэртээ, хөрст дэлхийдээ шингэх хувь тавиланг сонгосон байж болно. Эрдэмтэн Хишигтогтох намайг ингэж хэлэхэд,
- Үнэндээ ч хүүрийг удаан хадгалах боломжгүй л байсан байхдаа гэж хэлсэн нь зөвшөөрсний тэмдэг биш гэхэд энэ талаар бодлогоширсны илрэл байлаа .
- Үнэндээ ч хүүрийг удаан хадгалах боломжгүй л байсан байхдаа гэж хэлсэн нь зөвшөөрсний тэмдэг биш гэхэд энэ талаар бодлогоширсны илрэл байлаа .
Хүн хөшөөний дурсамж
Аян замд таарсан хүн чулуун хөшөө дахиад л дурсамж хүүрнэнэ. Нинься нутаг гол дагасан баян бүрд ихтэй. Үржил шимт хөрстэй. Олон жилийн өмнө ч ийм байсан одоо ч ийм л байна. Мянган жилийн өмнө Чингэсийн байгуулсан их Монгол Улсад энд ургасан байгалийн баялгийн дээжээр алба татвар өгдөг байсан гэдэг. Өнөөдөр Ниньсягийн Хотон үндэстний өөртөө засах мужид тарьсан сайн чанарын алим Монголын нийслэл Улаанбаатар хотын алимын хэрэгцээний ная орчим хувийг хангаж, Ниньсягийн цагаан будаа Монголын зах зээлд эрэлт ихтэй байгаа нь шинэ өнгө юм.
Нинься хотонгийн өөртөө засах мужийн гадаад харилцааны газрын ажилтан, манай оронд ажил төрлөөр олонтаа очиж байсан, монгол үндэстэн Ширэм, манай наймаачид Монголоос хонины нэхий, ноос, ноолуур худалдан авдаг. Улаанбаатар хотын удирдлагатай харилцан айлчлал хийгээд байна гэж ярьсан. Хүмүүсийн үгийн өнгө цагаа дагаад өөрчлөгджээ.
Нинься хотонгийн өөртөө засах мужийн гадаад харилцааны газрын ажилтан, манай оронд ажил төрлөөр олонтаа очиж байсан, монгол үндэстэн Ширэм, манай наймаачид Монголоос хонины нэхий, ноос, ноолуур худалдан авдаг. Улаанбаатар хотын удирдлагатай харилцан айлчлал хийгээд байна гэж ярьсан. Хүмүүсийн үгийн өнгө цагаа дагаад өөрчлөгджээ.
Чингэсийн булш нь олдлоо, олдох гэж байна гэсэн худал хуурмаг мэдээ уншиж, үзсээр хаширч буй ертөнцийн хүмүүс Чингэс хааны сүүлчийн тулалдаан хийсэн газар, Чингэсийн морьт цэргүүд Тангад руу хийсэн аян дайнаа зогсоож, ялалт, эзэн хааны сүнс, шарил мэт их үнэт ачааг дааж ядан ачаад нутгийн зүг эргэсэн газрыг очиж үзэхээр ирнэ .Одоо даанч цөөхөн хүн энэ талаар мэдэж байна.
Чингэсийн чандрыг амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд өмсөж явсан хувцас хэрэглэл, эмээл, нум сумны хамт тээж явсан үхэр тэрэг их говийг алгуурхан туулж явсан. Тэр аажуухан мэт боловч ихийн их цаг хугацааны дотор төрсөн агуу их хүнийг их цаг хугацааны гүн рүү тээж явсан.
Чингэсийн чандрыг амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд өмсөж явсан хувцас хэрэглэл, эмээл, нум сумны хамт тээж явсан үхэр тэрэг их говийг алгуурхан туулж явсан. Тэр аажуухан мэт боловч ихийн их цаг хугацааны дотор төрсөн агуу их хүнийг их цаг хугацааны гүн рүү тээж явсан.
Нэгэн мянга хоёр зуун хорин долоон онд нэгэн их улсын тэнгэрт хоёр хурц од харвасныг тэр үеийнхэн харсан ч хэтэрхий их нууц байсан учир хэний од болохыг мэдээгүй биз ээ. Тэр одод ертөнцийн хоёр их хүн Чингэс хаан, Чанчун Бумбын од байсан гэж би 2006 онд хэвлүүлсэн “Эзэн хааны үхлийн нууц” номондоо арай дэлгэрэнгүй өгүүлсэн билээ. Тэд өөр өөрийн нууцтай байсан, дээд мандалд хэн хэнтэйгээ нүүр бардан уулзсан гэдэгт би үл эргэлзэнэ. Бас цагийг эзэлсэн их хүн Чингэс хааны сүүлчийн зуны тухай өгүүлнэ гэдэг хэцүү юм. Гэсэн хэдүй ч энд өгүүлэх түүхийн зурвас үеүд, бодлогошрол, дурсамж, доктор, профессор Ц.Батбаяр, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, кино-телевизийн найруулагч Д.Хишигт бид хэдийн бүтээсэн баримтат кинонд харагдах боловуу, уншигдах болов уу, бодогдох болов уу гэсэн найдвараа танд орхиж байна.
No comments:
Post a Comment