цөөн хүний дунд шороон түмэн хятадын эзэн хаан зогсож байгааг харан харан алхалсаар урдуур нь өнгөрчээ.
Жагсаал өнгөрүүт, тусгай зарц нар, нийслэлийн олон үгээгүү ядууст тийм тийм зах зээлийн газар үнэгүй хоол өгнө. Их ялалтыг тэмдэглэн, нийслэлийн сайд, түшмэд, баян пүүсний тэргүүн, мөнгө тэсгэн нийлүүлж хишиг түгээнэ гэж зарласанд тэр зарласан газрын зүг ядуу хоосон амьтан хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж шуугин цуглав.
Тэр олон гуйлгачны дунд алхагсад нь хааяа хааяа өндөр дуугаар хашгиран,
- Хуандий түмэн насалтугай! Бид бас гурван жил хатуужин тэсвэрлээд, түмэн он жаргана! Өөлдийн нохой толгойг тас цавчаад Дайчин улсын сүрийг бадруулна! гэж энд тэндгүй нэгэн тогтмол үг хашгиралдаж явав.
Энх амгалан хааны зарлигаар Бээжинд байгаа шарын шашны сүм бүхэн, цөм тэр өдрийн орой ядуу гуйлгачинд жас жаганаас үнэгүй цав түгээв. Бээжин Махагалын цүм гэж Лигдэн хааны үеэс алдартай бөгөөд хурлаа монголоор хурдаг тэр сүмд бас зарлиг ёсоор өглөг цав түгээж, өдий төдий уранхай ноорхой, халтар цоохор, хөгшин залуу, эр эм гуйлгачин, хүүхэд шуухадтайгаа цуглаж, цав түгээл идэцгээв. Жаганаас нь далай зама (*тогооч*-ийн хүндэтгэл) гарч ирээд, хэдэн заматайгаа шанага барьцгаан махтай агшаасан шар будаа түгээлцэж байтал, бусдаасаа цэвэр хувцастай бөгөөд олон гуйлгачныг захирч байгаагий нь үзвэл, дарга ахлагч бололтой нэг хятад, том гуулин шанага барьсан далай замын дэргэд хүрч ирээд, олон ямбий шаазан барьсан гуйлгачны зүг,
- Эмх журамтайгаар, түлхэлцэлгүй, шил шилээ харж цувцгаа! гээд - бид баруун зүгт шинэ газар, синдий эзлэх ёстой! Тэр шинэ газар - синдий, даруй манай хаьяат Шинэ хязгаар - Син зиан болох ёстой! Өөлдийн нохой толгойг тас цавчиж, тэр шинэ хязгаарыг дундад улсын нутаг болгох эрцүүл, Тэнгэрийн цэрэгт элсэцгээ! Тэр их үйлсийг гүйцэлдүүлэхийн учир, манай улсын иргэн бүхэн, өдрийн нэг хоолыг арвилбал, тэр шинэ газар - синдий манайх боно! Гурван жил хатуужаад, түмэн жил цатгалан жарган! гэж хашгиралдахад нь далай зама, дэргэдээ байгаа нэгэн замаа нам дуугаар,
- Би өөлд хүн, дөрвөд ойрадын тасархай. Энэ муу хар илжиг манай угсааг дарлаж, өөлдийн нохой толгойг тас цавчина гэж юу донгосож байна. Энэ шанагаараа цунтаг болгож, би нэг адис хүртүүлнэ байгаа! гэхэд нь нөгөө зама тайтгаруулж
- Чингэж болохүэй! Наадхи чини жүгээр жангууд биш, жүсээ буруулсан албаны чагдаа. Би жүсий нь сайн танина. Чингэж болохүэй! та минь. Номын ах та тайтгарч хайрла! Энэ хүн нэгэн үг хэлбэл, наад олон гуйлгачин дайрч Лигдэн хутагт хааны энэ Махагалын сүмийг үнсэн товрог болгож сүйд хийнэ шүү! Юу л гэвэл юу гэж дур мэдэн чалчиж байг! Та бидэнд хамаагүй. Эдний жоригоор толгойгоо тас цавчуулдаг өөлд гэж хаа байхав! Чавчуулсан ч, эдний нилээд хэдэн толгой тас чавчуулж баймаажин, сая өөрийнхөө толгойд эдний мэс хүргэх бий! Та тайтгарч хайрла! горьгүй! гээд тэр завсар урд нь жагссан олон гуйлгачны зүг:
- Шүй яо чи фан! Лайбаа! будаа идэх хүн байна уу наашилцгаа! гэхэд нь ямбий шаазан барьсан, хар хэрээний завар шиг хир даг болсон эцэнгир олон гар арзайн сарвайж тэр хятад цагдаагийн - Хуандий ван суй! гэхэд нь нэгэн зэргээр:
- Хуандий ван суй! Хуандий түм насалтугай! гурван жил хатуужиж, түмэн жил жаргана! гэж шуугилдав.
2.
Сайхан хичээнгүй үсгээр бичсэн дэвтрийн сүүлчийн хуудсыг уншиж үзээд шар торгон хавтастай дугтуйд нямбайлан хийж, номын тавиурт тавиад, Энх амгалан бичгийнхээ ширээний ард буй түшлэгтэй сандал дээрээ очин сууж, Дивиде ет импера! Дивиде ет импера! гэж нам дуугаар өгүүлээд, нэгэн хэсэг чимээгүй суув.
Дугтуйд хийгээд тавьсан бичмэл ном нь. хааны багш Иесүстэн лам нарын нангиад хэлээр орчуулсан Италийн төрийн эр, судрын хүн Маккиавел Николло гэгчийн <Цэргийн эрдэм> гэдэг нэрт зохиолын сүүлчийн дэвтэр байжээ. Хорь гарч явсан залуу хаан Маккиавелийн зохиолыг Иесүстэн, католиг лам нараар орчуулган үзэж, талбарлуулан сонсож, сонирхдог бөгөөд хуувийн (хуралдаж зөвшин хэлэлцэх зөвлөл) хэдэн өвгөд сайд <Сайн аниу мину багш болай, Муу аниу бас мину багш болай> гэж их эрдэмтэн Күнзийн өгүүлсэн үг бий. Төрийн эзэн хаан, сайн юмыг ч үзэж, багш болгох ёстой. Муу муухай юмыг ч мэдэж, төрийн ашгийн төлөө хэрэглэх ёстой гэж сургадаг байжээ. Чингээд, Иесүстэн лам нарын дотроос номтой эрдэмтэйгий нь хаанд шадар болгох байтугай, багш болгоход нь татгалздаггүй байжээ.
Дивите ет импера! - Салган захир! гэсэн тэр сүрхий учиртай үг. Энх амгалангийн сэтгэлд ихэд зохиж, Ар монгол зүгт явуулах бодлогод нь тун таарсаар ирсэн сургаал гэж баримталсаар иржээ. Айсин Гиоро овгийн өтгөс сайд, Иехенара овгийн хуувийн өтгөс, Иесүстэн европ лам нар, цөм санаа нийлэн, хаанд зөвлөлдөн хуувь нийлж, иесүстэн, европ зөгийн байдал, хаанд ноёдын тэмцээн тэнцүүрийн мэдээ уламжилж, дайчин улсын нэр зүрийг өрнө зүгт өргөдгийн дээр Энх амгалан хааныг дорно зүгийн нэн их хаан гэж баруун далайн олон улсын дунд алдаршуулж байгаа нь Энх амгаланд бас хэрэгтэй бөгөөд сэтгэлд нь таатай байжээ. Тэнгэрийн утга, газрын зүй, тооны ухаанд иесүстэн лам нар бас хятадаас илүүтэй зүйл олонтой нь хааны бодлогод бас ашигтай бичгийн ширээн дээр байгаа том том хавтастай газрын зураг дэвтэрт иесүстэн, баруун далайн олон улсын зураг зурж, бас дайчин улсын газрын нарийн зураг хийсэн нь, дэлгэж суугаад дэлхийн олон улсын хаа хаа байгаагий нь танин мэдэхэд сайхан гэж, өдөр бүр иесүстэн лам нараар улс улсын тухай баруун далайнхны мэддэг зүйлийг хэлүүлэн сонсдог байлаа. Тэр газрын зураг үзэхэд, нэг юм тодорхойгүй байсан нь, дайчин улсын хойд зүгийн хил хязгаар хаа хаа байгаа нь нарийн тодорхойгүй. Баруун хойшоо бас Ар монгол, ойрад монголын нутаг чухам аль улсын бутаг хэтдээ болох нь онгорхой.
Зүүн гарын нутаг Дайчин улсын Шинэ хязгаар болох
(үргэлжлэл бий)
дэлгэрэнгvйгээр цааш унших...
Жагсаал өнгөрүүт, тусгай зарц нар, нийслэлийн олон үгээгүү ядууст тийм тийм зах зээлийн газар үнэгүй хоол өгнө. Их ялалтыг тэмдэглэн, нийслэлийн сайд, түшмэд, баян пүүсний тэргүүн, мөнгө тэсгэн нийлүүлж хишиг түгээнэ гэж зарласанд тэр зарласан газрын зүг ядуу хоосон амьтан хөлтэй нь хөлхөж, хөлгүй нь мөлхөж шуугин цуглав.
Тэр олон гуйлгачны дунд алхагсад нь хааяа хааяа өндөр дуугаар хашгиран,
- Хуандий түмэн насалтугай! Бид бас гурван жил хатуужин тэсвэрлээд, түмэн он жаргана! Өөлдийн нохой толгойг тас цавчаад Дайчин улсын сүрийг бадруулна! гэж энд тэндгүй нэгэн тогтмол үг хашгиралдаж явав.
Энх амгалан хааны зарлигаар Бээжинд байгаа шарын шашны сүм бүхэн, цөм тэр өдрийн орой ядуу гуйлгачинд жас жаганаас үнэгүй цав түгээв. Бээжин Махагалын цүм гэж Лигдэн хааны үеэс алдартай бөгөөд хурлаа монголоор хурдаг тэр сүмд бас зарлиг ёсоор өглөг цав түгээж, өдий төдий уранхай ноорхой, халтар цоохор, хөгшин залуу, эр эм гуйлгачин, хүүхэд шуухадтайгаа цуглаж, цав түгээл идэцгээв. Жаганаас нь далай зама (*тогооч*-ийн хүндэтгэл) гарч ирээд, хэдэн заматайгаа шанага барьцгаан махтай агшаасан шар будаа түгээлцэж байтал, бусдаасаа цэвэр хувцастай бөгөөд олон гуйлгачныг захирч байгаагий нь үзвэл, дарга ахлагч бололтой нэг хятад, том гуулин шанага барьсан далай замын дэргэд хүрч ирээд, олон ямбий шаазан барьсан гуйлгачны зүг,
- Эмх журамтайгаар, түлхэлцэлгүй, шил шилээ харж цувцгаа! гээд - бид баруун зүгт шинэ газар, синдий эзлэх ёстой! Тэр шинэ газар - синдий, даруй манай хаьяат Шинэ хязгаар - Син зиан болох ёстой! Өөлдийн нохой толгойг тас цавчиж, тэр шинэ хязгаарыг дундад улсын нутаг болгох эрцүүл, Тэнгэрийн цэрэгт элсэцгээ! Тэр их үйлсийг гүйцэлдүүлэхийн учир, манай улсын иргэн бүхэн, өдрийн нэг хоолыг арвилбал, тэр шинэ газар - синдий манайх боно! Гурван жил хатуужаад, түмэн жил цатгалан жарган! гэж хашгиралдахад нь далай зама, дэргэдээ байгаа нэгэн замаа нам дуугаар,
- Би өөлд хүн, дөрвөд ойрадын тасархай. Энэ муу хар илжиг манай угсааг дарлаж, өөлдийн нохой толгойг тас цавчина гэж юу донгосож байна. Энэ шанагаараа цунтаг болгож, би нэг адис хүртүүлнэ байгаа! гэхэд нь нөгөө зама тайтгаруулж
- Чингэж болохүэй! Наадхи чини жүгээр жангууд биш, жүсээ буруулсан албаны чагдаа. Би жүсий нь сайн танина. Чингэж болохүэй! та минь. Номын ах та тайтгарч хайрла! Энэ хүн нэгэн үг хэлбэл, наад олон гуйлгачин дайрч Лигдэн хутагт хааны энэ Махагалын сүмийг үнсэн товрог болгож сүйд хийнэ шүү! Юу л гэвэл юу гэж дур мэдэн чалчиж байг! Та бидэнд хамаагүй. Эдний жоригоор толгойгоо тас цавчуулдаг өөлд гэж хаа байхав! Чавчуулсан ч, эдний нилээд хэдэн толгой тас чавчуулж баймаажин, сая өөрийнхөө толгойд эдний мэс хүргэх бий! Та тайтгарч хайрла! горьгүй! гээд тэр завсар урд нь жагссан олон гуйлгачны зүг:
- Шүй яо чи фан! Лайбаа! будаа идэх хүн байна уу наашилцгаа! гэхэд нь ямбий шаазан барьсан, хар хэрээний завар шиг хир даг болсон эцэнгир олон гар арзайн сарвайж тэр хятад цагдаагийн - Хуандий ван суй! гэхэд нь нэгэн зэргээр:
- Хуандий ван суй! Хуандий түм насалтугай! гурван жил хатуужиж, түмэн жил жаргана! гэж шуугилдав.
2.
Сайхан хичээнгүй үсгээр бичсэн дэвтрийн сүүлчийн хуудсыг уншиж үзээд шар торгон хавтастай дугтуйд нямбайлан хийж, номын тавиурт тавиад, Энх амгалан бичгийнхээ ширээний ард буй түшлэгтэй сандал дээрээ очин сууж, Дивиде ет импера! Дивиде ет импера! гэж нам дуугаар өгүүлээд, нэгэн хэсэг чимээгүй суув.
Дугтуйд хийгээд тавьсан бичмэл ном нь. хааны багш Иесүстэн лам нарын нангиад хэлээр орчуулсан Италийн төрийн эр, судрын хүн Маккиавел Николло гэгчийн <Цэргийн эрдэм> гэдэг нэрт зохиолын сүүлчийн дэвтэр байжээ. Хорь гарч явсан залуу хаан Маккиавелийн зохиолыг Иесүстэн, католиг лам нараар орчуулган үзэж, талбарлуулан сонсож, сонирхдог бөгөөд хуувийн (хуралдаж зөвшин хэлэлцэх зөвлөл) хэдэн өвгөд сайд <Сайн аниу мину багш болай, Муу аниу бас мину багш болай> гэж их эрдэмтэн Күнзийн өгүүлсэн үг бий. Төрийн эзэн хаан, сайн юмыг ч үзэж, багш болгох ёстой. Муу муухай юмыг ч мэдэж, төрийн ашгийн төлөө хэрэглэх ёстой гэж сургадаг байжээ. Чингээд, Иесүстэн лам нарын дотроос номтой эрдэмтэйгий нь хаанд шадар болгох байтугай, багш болгоход нь татгалздаггүй байжээ.
Дивите ет импера! - Салган захир! гэсэн тэр сүрхий учиртай үг. Энх амгалангийн сэтгэлд ихэд зохиж, Ар монгол зүгт явуулах бодлогод нь тун таарсаар ирсэн сургаал гэж баримталсаар иржээ. Айсин Гиоро овгийн өтгөс сайд, Иехенара овгийн хуувийн өтгөс, Иесүстэн европ лам нар, цөм санаа нийлэн, хаанд зөвлөлдөн хуувь нийлж, иесүстэн, европ зөгийн байдал, хаанд ноёдын тэмцээн тэнцүүрийн мэдээ уламжилж, дайчин улсын нэр зүрийг өрнө зүгт өргөдгийн дээр Энх амгалан хааныг дорно зүгийн нэн их хаан гэж баруун далайн олон улсын дунд алдаршуулж байгаа нь Энх амгаланд бас хэрэгтэй бөгөөд сэтгэлд нь таатай байжээ. Тэнгэрийн утга, газрын зүй, тооны ухаанд иесүстэн лам нар бас хятадаас илүүтэй зүйл олонтой нь хааны бодлогод бас ашигтай бичгийн ширээн дээр байгаа том том хавтастай газрын зураг дэвтэрт иесүстэн, баруун далайн олон улсын зураг зурж, бас дайчин улсын газрын нарийн зураг хийсэн нь, дэлгэж суугаад дэлхийн олон улсын хаа хаа байгаагий нь танин мэдэхэд сайхан гэж, өдөр бүр иесүстэн лам нараар улс улсын тухай баруун далайнхны мэддэг зүйлийг хэлүүлэн сонсдог байлаа. Тэр газрын зураг үзэхэд, нэг юм тодорхойгүй байсан нь, дайчин улсын хойд зүгийн хил хязгаар хаа хаа байгаа нь нарийн тодорхойгүй. Баруун хойшоо бас Ар монгол, ойрад монголын нутаг чухам аль улсын бутаг хэтдээ болох нь онгорхой.
Зүүн гарын нутаг Дайчин улсын Шинэ хязгаар болох
(үргэлжлэл бий)